Marshi për Prishtinë, Marshi i Minatorëve me 17 nëntor 1988, marshi ka fillu prej miniere, prej Stantërgu. Atë ditë nuk kom shku në punë në mëngjes për arsye se kom pasë me çu një fëmijë te mjeku. M’ka thirrë në telefon një bashkëpunëtor i imi tha, ‘Eja se punëtorët po dojnë me shku për Prishtinë’. Kom shku jemi bashkangjitë. […]
Ashtu të dathun e të deshun me ato rrobe t’punës aty kur i kom pa s’ma ka marrë mendja që dojnë me shku në Prishtinë n’kamë. ‘Moni bre djem se s’mundeni në Prishtinë n’kamë’. Pasha Zotin, thashë, ‘Hajde t’bojmë diçka, t’bojmë, se në Prishtinë…’ U afru një punëtor, m’tha, tha, ‘Ti po na thu?’ Drejt me të thonë te disa kisha njëfarë ndikimi. Tha, ‘Po Burhani [Kavaja] po thotë shkoni’. ‘A po thotë?’ ‘Po’. ‘Ecni, ecni!’ Thashë.
[…] Tash erdh puna m’u ballafaqu punëtorët me polici. Unë do kolegëve i kom thonë, ‘Hajde ju dalim përpara punëtorëve se mos po i… tash kur të shtyhet po i dalim përpara po i thojmë që ndaluni kadale’. Mirëpo na tu u shty mrapa e tu e thy atë kordonin e policisë edhe kemi shkue. Mirëpo shpejt mandej kenë edhe disa shqiptarë, ka pasë policë e u thy kordoni. Nuk kanë reagu, nuk kanë bo dhunë. E kanë lshu kordonin për me ardh drejtë, drejtë në holl të sporteve [Pallati i Rinisë dhe Sportit] në Prishtinë.
Greva e Minatorëve të Trepçës filloi më 20 shkurt, 1989 dhe zgjati tetë ditë. Minatorët kërkuan të drejtat kushtetuese dhe protestuan kundër revokimit të autonomisë së Kosovës të garantuar sipas Kushtetutës së vitit 1974 të Jugosllavisë Socialiste. Kultura e punës së minatorëve ka qenë esenciale përbrenda ideologjisë së socializmit jugosllav. Meqenëse miniera përfaqësonte një dimension të rëndësishëm për ekonominë e vendit, kur minatorët u përcaktuan për grevë urie, jeta ekonomike gati se u mbyll në tanësi.
Historitë gojore me minatorët kanë për qëllim të vendosin këtë ngjarje në një kontekst më të gjërë historik, dhe po ashtu të vejë në pah dimensionin njerëzor dhe prezantojë historitë e vogla që kanë ndodhur në këtë mes.
Intervistat janë realizuar në partneritet me ForumZFD – Programi në Kosovë dhe BMZ.
Xhafer Nuli
Inxhinier i elektro-teknikësGani Osmani
Teknik i xehtarisëBurhani [Kavaja] më kujtohet si sot, u dalë, ‘Ku po doni me shku?’ ‘Për Prishtinë’. ‘Ju për Prishtinë edhe unë për Prishtinë me juve’. E di, më kujtohet fjala e tina. Edhe jem nisë në komë, ka pasë tentime edhe prej këtuhit, sigurimit, ka pasë njerëz qitu që jonë konë të sigurimit, civilë, janë ardhë policë e kanë tentu me i nalë. Mirëpo, kur e kanë pa që nuk po nalen, janë nisë në kamë teposhtë.
[…] Kanë thonë, ‘Kthenu!’ I ka çu dikush prej atjehit. Edhe jonë konë dy kordona me polici, jena hi arave anena edhe kena vazhdu [marshin]. Domethonë, nuk ka intervenu policia atëherë, nuk ka intervenu, jonë munu me na nalë. Po atëherë veç janë ardhë popullata, u shku tu u rritë. Atëherë u konë sistemi që prej këtu u marrë edhe fotografia e Titës edhe u konë flamuri jugosllav edhe flamurat tonë. Domethonë, na në atë mënyrë, në njëfarë mënyre kena dashtë me tregu që na s’jena kundër kërkuj. Se atëherë ni protest me bo thojshin, ‘Po do me rrëzu shtetin, po do me rrëzu Jugosllavinë’.
[…] Na jena shku me mjete të punës, me kësi çizme, nashta najkujt i kanë ra të mdhaja t’u hecë. Kom pa punëtor që edhe i ka dathë krejt, e kanë vra çizmet, se ato kur janë ma të mdhaja, ajo të vret, çizmja edhe me hecë kogja ni kohë, i kanë dathë. Unë i kom pa edhe dathën që jonë shku. Jonë shku atëherë na ka drejtue, jena shku jena hi në sallë. E di që e kanë lyp Azem Vllasin, Kaqusha Jasharin, këta që i kanë… se këta… na kem ni atëherë që dojshin mi shkarkue këto edhe na e kem lyp edhe mbrojtjen e tyne, funksionarëve tonë, edhe e kem lyp dorëheqjen e qatyne Rrahman Morinës, Hysamedin Azemi e qata që jonë konë.
Xhafer Peci
Inxhinier i diplomuar i xehtarisë[Minatorët] jena konë n’tana horizontet, n’tetin e t’nontin. Dalshim ktu nalt e merrshim naj delegacion, shkojshin, por paraprakisht ju thojshim, ‘Osht’ qiky delegacion, a pe pranoni a jo? Jo, jo. Po, po’. Shkojshim me ta i përcjellshim, dalshim e qitshim delegacionin në sipërfaqe, vazhdojshim [me grevën]. Ardhshin njerëz tyrlifare, ardhshin ndihma tyrlifare, ardhshin ushqim. ‘A po don pare? A po don lira? A po don…’ dikush ni fukara e kish pru ni lopë e kish lidh qaty. Për minator pai {onomatope} ma shtir, ma krejt… Edhe e prunën tash qysh e prunën edhe i tradhëtun minatorët. Me leje, me letër tre zarfa me vule t’kuqe të Komitetit edhe u lexun para punëtorëve që këta tre kanë dhonë dorëheqje qeshtu. Dulen punëtorët por u duht m’i qitë punëtorët [nga miniera] n’mramje n’terr për arsye se mos me i hup t’pamunit m’i qitë ditën. I qitëm punëtorët, filloi tani aksioni kundër minatorëve. U burgos ai u burgosën punëtorët. […] Edhe shkun gjinja n’burg. Masanej tani i murren edhe Aziz Abrashin, i murrën edhe Burhan Kavajën, e murrën Azem Vllasin e i murrën edhe këta tjerët katërmbëdhjetë a sa jonë konë ata n’burg edhe ata. Por osht’ interesant që kanë qenë shumë, shumë t’bashkum n’burg, kush njoni-tjetrin s’e ka akuzu për kurgjo, s’e ka akuzu konin për kurgjo.
Burhan Kavaja
Inxhinier i diplomuar i xehtarisëGreva filloi. Minatorët ia fillunë me ardh të ndërrimit të parë, të ndërrimit të dytë edhe gjithë m’u mledhë, dikun rreth 1300 minatorë. Une kisha mundësi që m’i nal 20-30 edhe mos me lëshu tjetër kërkon. […] Në atë moment kur ka fillu greva na i kena pas 2500 kilogram eksploziv në minierë, që ka mujt me qenë tragjedi shumë e madhe.
[…] Filloi dita e dytë, kisha mundësi të organizimit të ushqimit pa dalë jashtë hiç. Minatorët kanë pasë ushqim tri racione gjatë ditës, pa pasë ndikim në shëndetin e tyne përveç kur u mbajt greva e urisë, për grevën e urisë ajo ka qenë tjetër […] Dita e dytë mori përmasë shumë të madhe për masmedie, fillun me arrit prej gjithkahit televizionet, radiot, gazetat edhe atëhere na vendosëm që në minierë t’i lëshojmë veç këta të Kosovës e për ata tjerët të mahet konferenca për shtyp.
Edhe qashtu vendosëm. Derisa nuk erdhëm në situatë që prej organeve federative na vijnë ministrat dhe të na propozojnë që minatorëve t’ju jepim sedativa, që t’i mpijmë që të mos jenë në gjendje me rezonu edhe t’i nxjerrim jashtë. Kuptohet që një gja të tillë as s’e kisha leju, as s’e kom leju fare. Domethonë, edhe asi propozimi ka pasë. […]
Mirëpo, ajo që nuk dihet për opinion osht’ se pajtimi i gjaqeve filloi në minierë. Pikërisht aty filloi pajtimi i gjaqeve me kërkesë që, ‘Ju jashtë pajtohuni, ne do të jena sakrifica e juve këtu’. Kishte raste kur nuk mujsha me mrri me i vizitu të gjithë, se 200 killometra janë koridoret, që çojshin fjalë, ‘Drejtor nuk na ki vizitu ne jena të dëshprum shumë, jena në gjendje shumë të fshtirë’ mandej, ‘Ju lutem, vizitona edhe neve’.
