‘Ukë, aktakuzën e keni shumë të rondë, ruje veten, ruje shoqninë’. Për mue u konë pasuni e madhe ‘Ruje veten, ruje shoqninë’ domethonë që na… u ardhë në 11:00 natës i biri i Sherës, komandantit të burgut që u konë, ai ka punu inspektor Nexhmedin Ajeti, a s’di qysh u thirrke. E ka pru ni letër të sarit tha, ‘Ukë’ tha, ‘duhet me hi në burg’, thashë, ‘Në burg jom, s’ka problem’. Jonë ardhë policia më kanë lidhë më kanë çu në dhomë. […]
Pesë advokatë i kom pasë, të pestit jonë konë vullnetarë, une s’kom nxonë advokat hiç, veç i kanë thonë vëllaut, ‘Hajde autorizona’. Slloveni u ardhë vet, ai um ka marrë mue. Tha, ‘Une t’kom marrë ty’ tha, ‘kom ni që i ki dhetë fmi, shkollë s’ki, kurgjo s’ki’, më ka mbrojtë.
[…] Me 14 prill, ‘90-tën, na ka lirue. Me 15 gusht, ‘90-tën e kanë mshelë kapinë [srb.: portën] e ‘Trepçës’. Tash, katër muj ditë, mue më kanë ardhë dy inspektorë të UDB-ës që ju thojshin atëhere. Te dy shiptarë, emnin shiptar, emnin shiptar. Jonë ardhë në shpi edhe kanë thonë, ‘Kqyre Uko, ti nuk bon me shku me hi në miniere, që shkon kena me të lidhë menihere’ {kryqëzon duart}. ‘Ama me shkrim une nuk i hupi 20 vjet punë’. Ka thonë, ‘Na jena policë, na nuk dhomë me shkrim. Na po të thojmë shyp, mos shko’.
I kom marrë dy pushime, na i ka dhonë Burhani [Kavaja], pushima vjetor. Njo të atij viti që jena hi, njo të atina që jena dalë. I kena kry dy pushima, dy muj ditë, dy muj jena shku te mjeku kom marrë pushim mjekësor. I kom dorëzu ato dokumentat edhe une nuk jom hi mo në oborr të minierës, as në miniere dej mas lufte. Mas lufte jom hi, mas lufte jom hi, nja tri vjet kom punu mas lufte, masi jena shliru krejt. Po tash na e pamë aty që s’u bo as me grevë kurgjo edhe u bo Ushtria Çlirimtare, 52 minatorë të Staritërgut na u kanë vra në luftë, në luftë 52.
Greva e Minatorëve të Trepçës filloi më 20 shkurt, 1989 dhe zgjati tetë ditë. Minatorët kërkuan të drejtat kushtetuese dhe protestuan kundër revokimit të autonomisë së Kosovës të garantuar sipas Kushtetutës së vitit 1974 të Jugosllavisë Socialiste. Kultura e punës së minatorëve ka qenë esenciale përbrenda ideologjisë së socializmit jugosllav. Meqenëse miniera përfaqësonte një dimension të rëndësishëm për ekonominë e vendit, kur minatorët u përcaktuan për grevë urie, jeta ekonomike gati se u mbyll në tanësi.
Historitë gojore me minatorët kanë për qëllim të vendosin këtë ngjarje në një kontekst më të gjërë historik, dhe po ashtu të vejë në pah dimensionin njerëzor dhe prezantojë historitë e vogla që kanë ndodhur në këtë mes.
Intervistat janë realizuar në partneritet me ForumZFD – Programi në Kosovë dhe BMZ.
Avdi Uka
XehëtarIsuf Beqiri
AgjistatorPo bisedojshim që asnjo gjallë me dalë jo, për pa dhonë dorëheqje. Edhe nejtëm tetë ditë e tetë netë. Aty u smujshin do, me zor i kanë qit se nuk dojshin me dalë përjashtë do pleq të lodhtë, nuk dojshin me dalë. Dilke atje pak merrke naj kokërr diçka, u kthejke apet në minierë.[…] Ata tash kush u smu ka pasë, a din u konë ambullanta aty. U konë shumë i ligë e u kthye, do kanë nejt, u konë ambullanta aty. Tani veç të kuptohëm, pajtimi i gjaqeve ka fillu në minierë mrena. U ardhë njeri ka thonë, ‘Falë ju koftë gjaku minatorëve të ‘Trepçës’’. E ka pasë gjak, a din ja ka vra dikush naj familjarë, ja ka falë gjakun. Ka pasë gru, më fal, femër u ardhë, e ka falë dukatin e ka pru. Ka ardhë njeri te porta lopën e ka pru e ka lidhë për porte. U konë, kanë dhonë ndihma tetonë a, tonë përkrahje kena pasë, tetonë prej krejt Kosovës, prej shiptarëve po du me thonë. Prej studentave, tani edhe studentat janë nguju atje në fakultet, ka pasë studenta që kanë hi në grevë urie si minatorët, as ata s’kanë ngronë.
Isuf Peci
Teknik i xehtarisëJena konë të vendostë ja gjallë, ja vdektë me shkue. Po të kallxoj drejtë dy herë kanë tentue, i kena pasë rojet tona, janë konë në rendin e parë me pllakarta, jom konë aty në rendin e parë, une s’e harroj ato kurrë. Në Shipkofc kanë tentu me na kthye, s’kanë mujt me na kthye. Kur jena shku në Milloshevë pak pa dalë qaty, kurrë nuk e harroj, tash janë maru ndërtesa aty, jonë konë arat i kanë pa livru, nuk e di çfarë kohe u konë, m’doket në vjeshtë u konë atëherë, qaty na kanë dalë. U ardh Remzi Kolgeci me atë pallte. Kurrë s’e harroj, palltë e bardhë u konë e gatë. ‘Për Riza të Zotit,’ tha, ‘kthenu bre se na morët në qafë edhe neve’. ‘O pasha Zotin,’ tham, ‘ja gjallë, ja dekë’, në dy anët, veç kena bërtitë, ‘Auu {onomatope} përpara shokë!’ E arave jena hi (përlotet). E shkum tani anej në sallë qashtu. […]Nuk kena fol shumë, jo pasha Zotin. Do na u smujshin, qysh jena qëllu me qato tesha tash osht’ keq me fol. Po me qato tesha helmeta, ju ardhke era minierës, qato që kena punu në punishtë, dikush me shlema e me qato jena shku, qashtu jena hi, të zhyta qato tesha. Me fol s’kena fol, njo me shoqin nuk folke, hiç, thu ti se jena kon krejt në bele, po ma zi se beleja u konë ajo.
Shyqyri Sadiku
Inxhinier i diplomuar i xehtarisë‘Trepçën’ n’atë kohë, po flas vitet 1924, hulumtimet e para i kanë fillu anglezët, po. Edhe vitet 1927 kanë fillu punimet e para në minierë, ku n’vitin 1930 ka fillu prodhimi testues, që ka qenë prodhimi ditor 500 ton. Metoda ka qenë e shfrytëzimit, metoda klasike, jonë kanë metoda shumë t’rana që ka pasë edhe shumë fatkeqësi, që kanë hupë shumë njerëz. Na i kem edhe statistikat vitet dikun ‘48, ‘49, ‘50 që brenda vitit kanë hupë jetën deri në dymdhetë vetë n’minierë. Për shkak që siguria nuk ka qenë n’nivel dhe kushtet kanë qenë shumë t’vështira n’punë.
Tash periudha e babgjyshit ka qenë ajo që ka punu, ka punu domethanë deri n’vitet, diku vitet e ‘50-ta. Vitet e ‘50-ta ju ka dhanë rasti edhe e ka lëshu punën për shkak t’kushteve t’vështira edhe puna që ka qenë e ranë në minierë, nuk ka pasë kushte mikroklimatike po flas, ajrimi ka qenë i dobët. Puna osht’ bo krejt fizik, ngarkimi osht’ ba me anën e lopatave në vagoneta. Vagonetat jonë shty me dorë. Edhe këto kanë qenë probleme të tilla që nashta e kanë detyru me lëshu punën se s’ka mujtë me përballue gjithë atë punë t’vështirë që ka qenë edhe gjithë ato kushte t’rana që kanë qenë.
[…] ajo ka qenë periudha okupimi i Luftës të Dytë Botërore që i kanë detyru me ardhë me punu në minierë. Ka qenë luftë, edhe realisht nuk i kanë pytë shumë, edhe jonë kanë të detyruar të punojnë edhe kanë punu për atë periudhë. […] Po, realisht [gjermanët] i ka detyru n’atë kohë, ose u duftë me shku në, në ushtri të tillë ose u duftë me punu në Trepçë. Na t’drejtën me t’thanë kemi qenë edhe një familje e përndjekne politikisht atëhere prej sistemit komunist. […] Edhe nashta edhe ajo ka qenë një formë që e ka detyru babgjyshin edhe ta lëshoj punën, presione të tilla s’ka mujtë me i përballu se është qujtë si familje e ballistave.
Beqir Maliqi
Inxhinier i diplomuar i xehtarisëPrej nji atmosfere kur mendun minatorët që u bo diçka e u arritën kërkesat e tyre për dorëheqje, i pranuen. U kriju nji orë policore, nji gjendje ku shiheshin njerëz të organeve të sigurimit tu u shëtit. Milicia nuk i lejshin m’u bashku njerëzit, i malltretojshin në forma të ndryshme, tu i marr në pytje, ‘Pse ti kështu, pse knej?’ Edhe në atë mënyrë kanë fillu, tanaj, drejtën me thonë.
Mas pak kohe po më duket i kanë çu në shpi tanaj krejt, edhe kanë fillu me i thirrë nji ka nji, nji ka nji, sidomos udhëheqësave nuk na kanë thirrë neve në punë, nuk na kanë thirrë në punë më ditë të tëra. Bile mue konkretisht me thonë, kam qenë si drejtues i prodhimit, nuk ma kanë dhonë mu asnji punë, absolutikisht. Kam ardhë në zyre kam nejt aty, po nuk kom qenë i ngarkum me asnji lloj pune. […]
Mas asajna ju kanë shkru fletëparaqitje punëtorëve, dikun 1400 punëtorë, punëtorë janë dënue prej ni mujve deri në tre mujë. Mu më kujtohet mas qasaj greve, une katër mujë… me disa kolegë, me Xhafer Nulin, me ni Enver Kelmendin e…. kemi nejt katër mujë pa punë, pa punë, nuk na kanë thirrë në punë. Tani mas katër mujve kishe na kanë pa kthye në punë. Mirëpo, vinte tu ra prodhimi, vinte tu u destabilizu gjendja edhe në Kosovë, kështu që dalë ngadalë edhe na largun prej pune në njifarë forme. Me 8 gusht të vitit 1990, kur kemi ardhë në punë këtu në ndërrimin e parë, milicia ka qenë te porta. Ndrrimi i tretë ka dalë përjashta, ndrrimin e parë s’na kanë lejue me hy fare mrenda.
Xhafer Nuli
Inxhinier i elektro-teknikësMarshi për Prishtinë, Marshi i Minatorëve me 17 nëntor 1988, marshi ka fillu prej miniere, prej Stantërgu. Atë ditë nuk kom shku në punë në mëngjes për arsye se kom pasë me çu një fëmijë te mjeku. M’ka thirrë në telefon një bashkëpunëtor i imi tha, ‘Eja se punëtorët po dojnë me shku për Prishtinë’. Kom shku jemi bashkangjitë. […]
Ashtu të dathun e të deshun me ato rrobe t’punës aty kur i kom pa s’ma ka marrë mendja që dojnë me shku në Prishtinë n’kamë. ‘Moni bre djem se s’mundeni në Prishtinë n’kamë’. Pasha Zotin, thashë, ‘Hajde t’bojmë diçka, t’bojmë, se në Prishtinë…’ U afru një punëtor, m’tha, tha, ‘Ti po na thu?’ Drejt me të thonë te disa kisha njëfarë ndikimi. Tha, ‘Po Burhani [Kavaja] po thotë shkoni’. ‘A po thotë?’ ‘Po’. ‘Ecni, ecni!’ Thashë.
[…] Tash erdh puna m’u ballafaqu punëtorët me polici. Unë do kolegëve i kom thonë, ‘Hajde ju dalim përpara punëtorëve se mos po i… tash kur të shtyhet po i dalim përpara po i thojmë që ndaluni kadale’. Mirëpo na tu u shty mrapa e tu e thy atë kordonin e policisë edhe kemi shkue. Mirëpo shpejt mandej kenë edhe disa shqiptarë, ka pasë policë e u thy kordoni. Nuk kanë reagu, nuk kanë bo dhunë. E kanë lshu kordonin për me ardh drejtë, drejtë në holl të sporteve [Pallati i Rinisë dhe Sportit] në Prishtinë.
Gani Osmani
Teknik i xehtarisëBurhani [Kavaja] më kujtohet si sot, u dalë, ‘Ku po doni me shku?’ ‘Për Prishtinë’. ‘Ju për Prishtinë edhe unë për Prishtinë me juve’. E di, më kujtohet fjala e tina. Edhe jem nisë në komë, ka pasë tentime edhe prej këtuhit, sigurimit, ka pasë njerëz qitu që jonë konë të sigurimit, civilë, janë ardhë policë e kanë tentu me i nalë. Mirëpo, kur e kanë pa që nuk po nalen, janë nisë në kamë teposhtë.
[…] Kanë thonë, ‘Kthenu!’ I ka çu dikush prej atjehit. Edhe jonë konë dy kordona me polici, jena hi arave anena edhe kena vazhdu [marshin]. Domethonë, nuk ka intervenu policia atëherë, nuk ka intervenu, jonë munu me na nalë. Po atëherë veç janë ardhë popullata, u shku tu u rritë. Atëherë u konë sistemi që prej këtu u marrë edhe fotografia e Titës edhe u konë flamuri jugosllav edhe flamurat tonë. Domethonë, na në atë mënyrë, në njëfarë mënyre kena dashtë me tregu që na s’jena kundër kërkuj. Se atëherë ni protest me bo thojshin, ‘Po do me rrëzu shtetin, po do me rrëzu Jugosllavinë’.
[…] Na jena shku me mjete të punës, me kësi çizme, nashta najkujt i kanë ra të mdhaja t’u hecë. Kom pa punëtor që edhe i ka dathë krejt, e kanë vra çizmet, se ato kur janë ma të mdhaja, ajo të vret, çizmja edhe me hecë kogja ni kohë, i kanë dathë. Unë i kom pa edhe dathën që jonë shku. Jonë shku atëherë na ka drejtue, jena shku jena hi në sallë. E di që e kanë lyp Azem Vllasin, Kaqusha Jasharin, këta që i kanë… se këta… na kem ni atëherë që dojshin mi shkarkue këto edhe na e kem lyp edhe mbrojtjen e tyne, funksionarëve tonë, edhe e kem lyp dorëheqjen e qatyne Rrahman Morinës, Hysamedin Azemi e qata që jonë konë.
Xhafer Peci
Inxhinier i diplomuar i xehtarisë[Minatorët] jena konë n’tana horizontet, n’tetin e t’nontin. Dalshim ktu nalt e merrshim naj delegacion, shkojshin, por paraprakisht ju thojshim, ‘Osht’ qiky delegacion, a pe pranoni a jo? Jo, jo. Po, po’. Shkojshim me ta i përcjellshim, dalshim e qitshim delegacionin në sipërfaqe, vazhdojshim [me grevën]. Ardhshin njerëz tyrlifare, ardhshin ndihma tyrlifare, ardhshin ushqim. ‘A po don pare? A po don lira? A po don…’ dikush ni fukara e kish pru ni lopë e kish lidh qaty. Për minator pai {onomatope} ma shtir, ma krejt… Edhe e prunën tash qysh e prunën edhe i tradhëtun minatorët. Me leje, me letër tre zarfa me vule t’kuqe të Komitetit edhe u lexun para punëtorëve që këta tre kanë dhonë dorëheqje qeshtu. Dulen punëtorët por u duht m’i qitë punëtorët [nga miniera] n’mramje n’terr për arsye se mos me i hup t’pamunit m’i qitë ditën. I qitëm punëtorët, filloi tani aksioni kundër minatorëve. U burgos ai u burgosën punëtorët. […] Edhe shkun gjinja n’burg. Masanej tani i murren edhe Aziz Abrashin, i murrën edhe Burhan Kavajën, e murrën Azem Vllasin e i murrën edhe këta tjerët katërmbëdhjetë a sa jonë konë ata n’burg edhe ata. Por osht’ interesant që kanë qenë shumë, shumë t’bashkum n’burg, kush njoni-tjetrin s’e ka akuzu për kurgjo, s’e ka akuzu konin për kurgjo.
Burhan Kavaja
Inxhinier i diplomuar i xehtarisëGreva filloi. Minatorët ia fillunë me ardh të ndërrimit të parë, të ndërrimit të dytë edhe gjithë m’u mledhë, dikun rreth 1300 minatorë. Une kisha mundësi që m’i nal 20-30 edhe mos me lëshu tjetër kërkon. […] Në atë moment kur ka fillu greva na i kena pas 2500 kilogram eksploziv në minierë, që ka mujt me qenë tragjedi shumë e madhe.
[…] Filloi dita e dytë, kisha mundësi të organizimit të ushqimit pa dalë jashtë hiç. Minatorët kanë pasë ushqim tri racione gjatë ditës, pa pasë ndikim në shëndetin e tyne përveç kur u mbajt greva e urisë, për grevën e urisë ajo ka qenë tjetër […] Dita e dytë mori përmasë shumë të madhe për masmedie, fillun me arrit prej gjithkahit televizionet, radiot, gazetat edhe atëhere na vendosëm që në minierë t’i lëshojmë veç këta të Kosovës e për ata tjerët të mahet konferenca për shtyp.
Edhe qashtu vendosëm. Derisa nuk erdhëm në situatë që prej organeve federative na vijnë ministrat dhe të na propozojnë që minatorëve t’ju jepim sedativa, që t’i mpijmë që të mos jenë në gjendje me rezonu edhe t’i nxjerrim jashtë. Kuptohet që një gja të tillë as s’e kisha leju, as s’e kom leju fare. Domethonë, edhe asi propozimi ka pasë. […]
Mirëpo, ajo që nuk dihet për opinion osht’ se pajtimi i gjaqeve filloi në minierë. Pikërisht aty filloi pajtimi i gjaqeve me kërkesë që, ‘Ju jashtë pajtohuni, ne do të jena sakrifica e juve këtu’. Kishte raste kur nuk mujsha me mrri me i vizitu të gjithë, se 200 killometra janë koridoret, që çojshin fjalë, ‘Drejtor nuk na ki vizitu ne jena të dëshprum shumë, jena në gjendje shumë të fshtirë’ mandej, ‘Ju lutem, vizitona edhe neve’.