Greva e Minatorëve të Trepçës filloi më 20 shkurt, 1989 dhe zgjati tetë ditë. Minatorët kërkuan të drejtat kushtetuese dhe protestuan kundër revokimit të autonomisë së Kosovës të garantuar sipas Kushtetutës së vitit 1974 të Jugosllavisë Socialiste. Kultura e punës së minatorëve ka qenë esenciale përbrenda ideologjisë së socializmit jugosllav. Meqenëse miniera përfaqësonte një dimension të rëndësishëm për ekonominë e vendit, kur minatorët u përcaktuan për grevë urie, jeta ekonomike gati se u mbyll në tanësi. 

Historitë gojore me minatorët kanë për qëllim të vendosin këtë ngjarje në një kontekst më të gjërë historik, dhe po ashtu të vejë në pah dimensionin njerëzor dhe prezantojë historitë e vogla që kanë ndodhur në këtë mes. 

Intervistat janë realizuar në partneritet me ForumZFD – Programi në Kosovë dhe BMZ.

Hysamedin Azemi

Politikolog

U kanë ajo sirena për alarm, e alarmi në Trepçe kur ndodhke diçka ai alarmi aq bojke si me qajtë au-au-au {përshkruan me dorë ritmin e alarmit}, kur bojke ashtu na e dijshim që ka ndodhë naj fatkeqësi në minierë edhe krejt na me nanë e me babë për dorë shkojshëm e dilshim para zgafellës. Mbas një kohe… janë kanë do vagona, janë kanë vetëm me katër shtylla kështu e me dërrasa kështu {përshkruan formën e vagonetës} ku u bajtë materiali, qaty në dërrasa dilke dikush i vdekun, tjetri. […] unë u gëzohsha se s’ish baba im, shoku jem kajke se ish i tina. Kështu që, u kanë një jetë shumë e randë atëhere, shumë e randë. Domethanë, kushtet janë kanë shumë të vështira, me ndërrime, me tri ndërrime, fukarallëk mos me mujt. Baba edhe ngjinojke edhe shkojke në ndërrimin e tretë. U kanë një situatë shumë e vështirë, shumë e vështirë edhe punë shumë e randë që hala vazhdon me kanë gjithë miniera si minierë. Mirëpo, u kanë shumë e randë se s’kanë pasë as eksperiencë, s’kanë pasë as inxhiniera, s’kanë pasë as njerëz të fushës xehetarisë. A kushtet janë kanë minimale edhe shumë… vdiq, shkoi edhe u kry puna.

Faik Bllata

Kirurg

Neve [Radio] Televizioni i Prishtinës na dha lajmin që minatortë kanë hy në zgafellë. Une me shumë mjekë, me doktor Ademin, me plot mjekë. Ka pasë edhe mjekë që ka pasë Trepça të vet atje. E maj mend ditën e parë kom shku, kemi zbritë me lift në horizontet e Trepçës. Nuk osht’ ndjenjë e mirë me hi në lift, me zbrit 700-800-900 metra poshtë në zgafellë. Mirëpo, gjithë e kisha në mendje me shku me ju ndihmu atyne minatorëve. Unë kom qenë mjek i punëtorëve në vitet ‘80, e tanë minatortë më njofshin. U gëzunë shumë. Mora ni çantë barna, [siç] ju thashë që në atë kohë kanë qenë barnat pa pare edhe kontrollimet e krejt. Rezervumë barna të mjaftueshme, antibiotik kundër temperaturës, kundra kollit, kundra vjelljes, kundra helmimit. Edhe me çantë plotë barna i kom kontrollue. Po ditët e para, dy-tri ditët e para nuk ka pasë probleme shëndetësore. […] Vlen me cekë, osht’ shumë interesant, shumë minatorë kur gjendja e tyre shëndetësore osht’ keqësu, kur i kemi thanë që duhet gjithsesi me dalë prej minierës, ata s’kanë dashtë. Kanë thanë, ‘Veç i vdekun. Katër vetë munën me m’qitë e me më nda prej shokëve që janë grevistë.’

Nexhmi Zeqiri

Kardiolog

Kam qenë protagonist, kam qenë mjeku kryesor aty. Kam punu aty në Stantërg dhe atë ditë kur ka fillu greva kam qenë në ndrrimin e parë. Rreth orës 8:00 vjen një informacion, se ambulanca afër minierës osht’ aty, thotë, ‘Minatortë kanë hy në grevë’. Babën e kisha gjallë, nanën edhe krejt familjartë. Në Mitrovicë jetojshin ata. Edhe thojnë, ‘Ka fillu greva e minatorëve. Minatorët janë të pakënaqun. Prej sotit kanë hy në grevë edhe kanë dhanë fjalën që nuk dalin pa u realizu disa kërkesa të tyne’. Rreth orës 8:00 kanë fillu. Unë rreth orës 8:00 kam marrë lajmin që kjo ka ndodhë. […] Ni lloj greve urie, pakënaqësie me kërkesa të tyre. U alarmu Kosova, u alarmu Jugosllavia, Serbia edhe opinioni i gjërë evropian e botëror që ka fillu ni grevë e madhe e minatorëve në Stantërg. Ne si mjekë iu bashkangjitëm, se aty ishim edhe me detyrë me i ndihmue minatortë çka ka nevojë. Fillimisht ishin të lodhun, të rraskapitun. Ni natë, dy, fillojnë, fillon m’u keqësu situata edhe gjendja e tyre shëndetësore. Ne disa i dërguam në spital të Mitrovicës, po nuk dojshin me shku në Mitrovicë. Dojshin me nejtë aty çka ishin ma të sëmurë. […] Nuk dojke kërkush me shku në Mitrovicë sepse atje ishin do mjekë shqiptarë, do mjekë serbë të ciltë ishin kundër grevës të minatorëve edhe kundër… edhe i keqtrajtojshin.

Vjollca Meha

Gjeologe

Kur u ardhë lajmi, tha, ‘Po mbyllen minatortë’. Na ishim afër, se ndërtesa e shërbimit teknik është afër hymjes së minierës. Na si të reja diqysh e ndim atë ftoftësinë, nifarë pasigurie se Sigurimi Shtetnor u sillke, na i njofshim kështu si figura. Ata çdoherë na përcjellshin neve në lëvizje. Edhe p’i thojna na ni kolegut, na e disktojshim tani çdoherë e ma tepër u diskutojke tani puna e minatorëve, puna politike. Kur po thotë, tha, po i thojna ni kolegut aty, ‘A bon me shku na me ju bashkangjitë?’ Tha, ‘A po keni qef me ardhë?’ 

Kur shkum me atë kolegun edhe po thotë, ishin kujdestaritë, ia nisën u caktun kujdestaritë. Ishim me shiritat e kuq {bën me dorë te krahu}, i ngjitën shiritat e kuq n’durë edhe ata ishin përgjegjës për situatën tani kush po hyn, kush po del. […] Tani hynëm na, vizitum, gjendja, na u dokë krejt ni tjetër botë diqysh, sikur u izolum as lajme, as, po mendoj lajme t’mira jo. Vishin delegacionet njo pas njo, me Kolgecin e ky, Stipe Shuvari, e ky Morina e krejt rend, […] këta në sipërfaqe thojshin, ‘Jo se po shkoni po rrini atje’, ata poshtë thojshin, ‘Mos i lshoni se po na bojnë presion këtu’. 

[…] Na kemi vazhdu kemi mbështetë, jo kur jonë dalë punëtortë i kemi ndihmu, jo i kemi ndihmu me pastrim, jo me barna, qishtu. Se aty tani jonë kanë… edhe na i kemi pasë edhe ambulantën në Stantërg ka qenë tani erdhën edhe ata mjektë e ambulantës, punëtortë shëndetësor të ambulantës iu bashkangjitën poshtë. U bo krejt ni ekipë. Ia nisën me u bo numri ma i madh që dilshin prej minierës të lodhun, të rraskapitun edhe shërbimi teknik ku ishim na, u bo stacionar mjekësor, u bonën dy stacionet.

Alije Gashi Tmava

Ekonomiste

Minatortë kur u mbyllën në zgafellë, unë isha në zyre. Atëherë vazhdova edhe unë u sulidarizova me minatortë. Kaloi ni ditë, kaloi e dyta ditë, minatortë nuk deshtën me dalë. I kërkojshin udhëheqësitë, udhëheqsinë në atë kohë në Krahinën e Kosovës. Atëherë puntortë që ishin jashtë miniere, jashtë zgafelle fillunë sallën e prodhimit me shndërru në ni spital improvizues. Filloi gjendja e minatorëve t’ju keqësohet. 

[…] Aty kem pasë ni rol, kem lujtë rolin e motrave medicinale. I kishim mjekët tanë që kanë qenë mjekët e punës. Motrat u angazhunë, po kish nevojë me u angazhu numër ma i madh. Aty prej 20 shkurtit gjerë me 28 shkurt. Kur jonë dalë… kom qenë aty natë e ditë që s’kom shku kurrë niherë n’shpi. Derisa, atë ditë kur kanë dalë unë kom shku m’u pastru edhe ata dulën. 

Masi që kanë dalë kanë mbetë minatortë me gjendje t’randë shëndetësore aty edhe disa prej tyne i kanë transferu në spitalin e Mitrovicës. Mandena kanë hy me dhunë i kanë keqtrajtu edhe qashtu pse kanë qenë t’lëndumë i kanë keqtrajtu organet e sigurisë serbe n’atë kohë. Mandena gjithçka përfundoi. Fillunë masat e dhunshme, fillunë me na marrë n’pytje. Gjithçka ishte e errët masi minatorët dulën nga zgafella.

Adem Vokshi

Avokat

Në trupin gjykues ka qenë Ismet Emra, kryetar i trupit gjykues. Ka qenë anëtar i trupit Jusuf Mejzini, si gjyqtar profesional. Ka qenë Shaban Binaku, ish minator i mrekullueshëm edhe ka qenë shumë smutë, edhe ne nonstop u takojshim me axhën Shaban edhe e lutshim, tani është i ndjerë, edhe e lutshim, ‘Amani t’koftë mos u smuj deri t’përfundon gjykimi’. […] Po ishte edhe ni gjyqtar tjetër malazez, Milutin Zubov, po edhe ai ishte shumë pozitiv. 

Kështu që, për vendimin përfundimtar kena shpresu edhe kena besu që me t’vërtetë do t’ndodhë vendimi pozitiv edhe kta do t’lirohen. […] Prej, në Kroaci ka pasë protesta t’mdhaja në përkrahje të minatorëve. […] Ishin avokatë prej Sllovenisë, prej Kroacisë, prej Maqedonisë që merrshin pjesë në atë gjykim. Ishin avokatët që mbrojshin minatortë s’bashku me neve. Ishte Doktor Miha, jo, Doktor Peter Ceferin ishte, ishte Miha Koziq që janë taku me ta në Vienë. 

[…] Edhe, nuk besoj që ka pasë ndonji sugjerim prej pushtetit m’u liru këta njerëz, po me siguri nuk ka pasë sugjerim që me u dënu këta njerz. Edhe fati i krejt asaj ka qenë që ma n’fund edhe u lirun, mbas 14 muj paraburgimit.

Bahtije Abrashi

Mësimdhënëse

Linda ishte, s’e kanë lonë me u afru [gjykatës], ka qenë në mes të qytetit. E ka lëshu radion edhe në radio e ka ndëgju gazetarin Musë Preniqi, gazetar i Radio Prishtinës ka qenë. E unë e kom pa në sallë që ai ka kcy krejt karrikat edhe tavolinat për me dalë sa ma shpejtë me lajmru. Kjo ka vrapu qaq shumë sa edhe sigurimi është çuditë kur e ka pa në sallë të gjykimit […] I thanë, ‘U liru!’ Kjo dojke me pa babën. Krejt qytetarët kishin dalë, ballkonat plot, mirëpo përreth krejt policia. Edhe vendosën mos me na lonë me kalu nëpër qytet, por me shku andej ka rruga si tranzit ka Dudin Kërshi edhe me ardhë në Prishtinë […]. 

Për pesë minuta ka qenë si me qenë miting para shtëpisë qaq shumë kanë qenë njerëzit e grumbulluar. Na kena qenë afër shkollës në Breg të Diellit, aty është një pllato e madhe. Kur kena ardhë me qindra njerëz. Hymjen e kishin shtru krejt banorët e hymjes edhe shoqnia tjetër, tepiha të kuq. Plus e kishin bo, se atëherë kishte qenë koha e jorgovanit, me lule me jorgovana. 

Doli në ballkon, i përshëndeti. Patë edhe shumë fëmijë, nxanësa të shkollës. I kisha unë një dy-tri paketime bombonjera edhe e çova një fëmijë me i ble krejt çka ka bombone, sheqera në vetshërbim. Ai prej dritares krejt i ka gjujt. Menxi u qetësunë, po na rrethoi krejt policia. Ndoshta po e spjegoj pak ma lehtë, por s’ka qenë lehtë.

Avdi Dinaj

Jurist

Ka qenë dikun, nëse nuk gaboj, 13 marsi i ‘89. Pas përfundimit të orarit të punës kom shku në banesë. Diku në orë të mbramjës, ish kryetari i Gjykatës të Qarkut n’atë kohë Kapllan Baruti e kishte dërgu vozitësin e tij me m’marrë me kerr. Edhe po i thom vozitësit, thashë, ‘Çka ka t’re bre?’ Tha, ‘Vallahin, po të kërkon kryetari’.

Kapllani ka qenë një njeri i jashtëzakonshëm, një njeri jashtëzakonisht i mirë. Më ftoi në zyre. Tha, ‘T’kom thirrë me marrë rastin e Vllasit…’ më tregoi që qeshtu, qeshtu, po e sjellin prej Bijeline, po dojnë më fillu procedurën. Prokurori e ka ngritë veç kërkesën për zbatimin e hetimeve. kontrarevulucion, kontrarevulucioni atëherë, dënimi maksimal i kontrarevulucionit ka qenë 20 vjet, ose dënimi me vdekje. E di, kem bisedu me Kapllanin, po m’thotë, ‘Tu kisha lutë me i marrë hetimet me i kry’. Thashë, ‘Kapllan, për çmimin me u shkarku, nuk e marr. Dej sot s’kom pasë raste politike, as sot s’po du me i marrë’.

Në bisedë e sipër me të, ‘Nëse nuk i merr ti, duhet me ja dhonë dikujt që s’munëm me pasë qasje mo n’landë’. Bile une e di si i kom thanë, thashë, ‘Jepja kujt dush e bo çka t’dush me të. Unë, jo’. […] Me lutjet e tyne, me kërkesën e tyre, lutjën e tyre, kom pranu me i zbatu hetimet. […] Kom fillu hetimet, jonë marrë n’pytje herën e parë Azem Vllasi, Aziz Abrashi edhe Burhan Kavaja. Pastaj ka fillur zgjerimi i hetimeve. Kanë qenë diku 15 të pandehur.

Nerimane Kamberi

Profesoreshë e Gjuhës dhe Letërsisë Frënge

Ne shkum atje, zbritëm në zgafellë edhe nga arkivat m’u rikujtu por edhe mbaj në mend që ishte shumë emocionuse, shumë… sepse ata ishin nguju aty poshtë për Kosovën. Mos të harrojmë pastaj se vinin lajme të ndryshme. Ne ishim bë sy e vesh për vendimet që do të merreshin për Kosovën edhe vishin lajme të ndryshme. Kështu që, ne ishim pre faktikisht edhe të atyre që sot do t’i quanim fake news, lajme të rreme të atëhershme.

[…] Edhe te minatorët ja përcolla imazhin, ato mesazhin e studentëve që ne solidarizohemi, që jemi me ta. Edhe e mbaj në mend po edhe arkivat ma përkujtun që vërtet edhe aty kom qajt se ishte shumë e randë. I shihnim edhe disa ishin vërtetë në gjendje të randë. 

Edhe kur u ktheva, atë e mbaj në mend shumë mirë, unë e mora fjalën, prapë sigurisht them si femër po mendoj, si shkrimtare e re, si studente e Universitetit të Prishtinës. Edhe e citova, ishte citimi i Ana Frankut që thoshte, ‘Më mirë një fund i tmerrshëm se nje tmerr i pafund’. Edhe ja përcolla mesazhin minatorëve që ishim me ta, që falenderonin. Edhe vërtet ishte një moment, një moment shumë i madh, shumë i fortë.

Kaqusha Jashari

Politikane

Më thirri në telefon drejtori Aziz Abrashi në zyre qat ditë para mledhjes. Tha, ‘Mos gaboni me dhonë dorëheqje se po vijnë minatorët. Kanë vendos me ardhë’. ‘Jo’ thashë, ‘me dhonë une jo, vetëm a më lirojnë prej detyrës, a më hekin nuk muj me garantu. Çka di une kur hapët diskutimi, po me dhonë jo’. 

Jo s’ja u ka ni hiç, ata u nisën para se që ka fillu mledhja e Komitetit. Une tu e majtë mledhjen, tu e hapë diskutimin, do shiptarë na mbrojshin neve, sërbët na akuzojshin, aty mrena anëtarët. Edhe u bo situatë e ndame, kështu shiptarët me ni anë, sërbët në tjetër anë. Sërbët krejt me politikën e Millosheviqit. Edhe kur mrrinën minatorët qysh kanë mrri, s’besoj që krejt në komë prej Mitrovicës, nashta edhe me autobusa. Kur mrrinën këtu, hinën në Pallatin e Rinisë.

[…] Kanë hi, kanë hi mrenda, kanë fol, kanë qenë të organizum. Kush me fol e, krejt kanë fol në atë kuptimin e mbrojtjes të kombit. Se nuk e kom ni une aty mbrojtjen personale, po kom ni nifarë mbrojtjen e vendit, mbrojtjen e Kosovës që mu më ka ardhë mirë. Po me ju bashkangjitë atynve, tani kundër kujt jom? Nuk muj me qenë në krahë bashkë me moskënaqësinë të cilën e kanë shpreh nëpër mitingje që jonë nacionaliste. Domethonë, ka qenë ni situatë shumë e fshtirë edhe me u paraqit qysh me folë.