Ish të burgosurit politikë në Kosovë të periudhës jugosllave, kryesisht ishin të dënuar për irredentizëm dhe aktivitet nacionalist, dhe konsideroheshin armiq të brendshëm të Jugosllavisë. Identifikoheshin si Ilegalja, një termi përgjithshëm për grupet ilegale të organizuara në treshe. Lëvizjet politike të kësaj periudhe ende mbeten të panjohura për shkak të formës së aktivizmit politik që ka vepruar në fshehtësi. Sot trashëgimia politike e Ilegalës diskutohet përbrenda konteksteve të ndryshme historike. Narrativat kontradiktore rreth këtyre lëvizjeve politike thërret për një mënyrë të re të ndërmjetësimit të kësaj trashëgimije vështirë të qasshme. 

Ilaz Pireva

Aktivist politik

Në atë far’ platoje ka fillu Osmani [Dumoshi] nuk ka mujt e ka marrë tani fjalën Skender Kastrati. Atëherë kanë fillu me më sulmue policia, me zjarrfikës, me karrpaça. Bile ni shok tonit aq keq i kanë ra saqë veç shkonte sa andej sa këndej se i kishin pas ra në kokë. Tani e kanë marrë e kanë çu dikund me asi, se ai ma s’ka ditë ku osht’. E tash ka fillu m’u bo, t’thomi ma e ashpër, demonstrata. Kanë fillu t’thehen edhe vitrinat e dyqaneve. Domethonë ua kanë marrë zjarrfikësve atë t’ujit, se kanë dashtë me na shpërnda me ujë. Kanë mrri me ia marrë ato edhe kemi vazhdue deri te Fakulteti Filozoik tani andej. 

 

Kanë dalë Mark Krasniqi edhe disa të tjerë, kanë dashtë ta qetësojnë pak situatën. Kërkesat, kemi pasë kërkesë, ‘Hajdeni po bisedojmë’. […] Po atëherë ni prej figurave ka qenë kryetari i Komitetit të Prishtinës Rrahmon Bakalli. Siç duket ju ka thanë, ‘Hajde thirrni ata studentët po bisedojmë me ta çka po dojnë, tek po dojnë’. Ne s’kem dashtë me bisedue. E kemi ditë që ajo osht’ lojë, m’i qetësu ato.

 

Jemi kthye prap edhe tani aty shokët, shokët brohoritej se thoshin që disa i kanë arrestue. […] Dikur vonë do të thotë ka përfundue, kanë fillu arrestimet që n’mëngjes Osman Dumoshin e kanë arrestue. Të tjerët tani. Unë jom i arrestuni i fundit, unë tek me 25 dhetor, domethonë, gati ni muj mas demostratave jom arrestue…

Hasan Dërmaku

Aktivist politik

Unë kom pasë për detyrë me nejt në oborr të Fakultetit Filozofik me shiqu edhe me prit kur t’vijnë Selatini edhe kur t’i bijnë me pajton afishet, flamurin edhe parollat. Parolla se afishe s’ka pasë atëherë. Në atë mbledhje te Selatin Novosella Selatini e ka propozua që demostrata, demostratat në Podujevë, në Gjilan edhe në Ferizaj të mbahen paradite. 

 

[…] Kur u ardhë Selatini i kom thanë, ‘Selatin, hajde ma shpejt se do t’bllokohem’. Veç e dita, filloj, te studentët filloj nifar’, ni lloj paniku. Kur i panë kta policinë, krejt policinë, krejt me shlema filloj pak ni panikë. 

 

Atëherë ma shpejt s’e kom pritë unë m’u bo pesë në katër po kom fillu demostratën dymbëdhjetë në 04:00, shtatë minuta përpara. Unë e kom fillu. E kom marrë flamurin, s’e kom pasë për detyrë unë me marrë flamurin ose m’i pri. Po kur e pashë që don m’u blloku e kom marrë flamurin i pari kom pri, tana kanë ardhë studentët mas meje të tjerët. Kur kemi ra n’rrugën kryesore i pari jom ndesh me policinë. 

 

Ata serbisht folshin, në të shumtën kanë qenë polic serb. ‘Kthehu te mas’, unë, ‘Jo’. Aty jom kacafyt me policinë s’pari. Njënit i kom mshu me shtizë të flamurit. Atëherë m’u kanë lshu tre-katër polic me pendreka trupit e kresë e krejt. Mu m’kanë alivanosë. M’ka shku gjaku për goje edhe prej hunde edhe jom rrzu aty. Studentët m’kanë ngreh zhag, m’kanë qit’ në trotuar m’kanë lanë aty. Ata kanë vazhdu kah qyteti.

Hidajete Osmani Bytyqi

Profesore e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe

Demostrata e 1 prillit [1981] ka qenë shumë masive, qysh dihet edhe prej historisë, prej fotografive që i keni pa. Na kanë ndjekë niherë me gaz lotsjellës me na shpërnda kësaj rrugës mbi kuvendin, prapa teatrit. Pastaj përsëri jemi grumbullu kemi dalë prapa andej kah, ku osht’ tash Sheshi i Skënderbeut dhe kemi qëndru me orë të tëra. Brohoritje. Dikur përsëri na kanë qit’ gaz lotsjellës. Na kanë shpërnda. Me 2 prill ka vazhdu mbi Mensën e Studentëve. Këndo, brohorit edhe rruga ka qenë duke u ndërtu. Gypat e mdhej të kanalizimit, djemtë studentët… policia poshtë te Mensa e Studentëve, ne i rrokullisnim gypat te poshtë. 

 

[…] Me 11 prill mandej kemi shku në vizitë te baba [në burg] në Mitrovicë. Se në atë kohë ishte ai në Mitrovicë. Me 1 maj kanë ardhë me më burgosë në ‘81-ten. Nuk deshta niherë me u, masi s’qëllova në shtëpi, e mora lajmin për kontrollën e shtëpisë edhe kom mbetë te dajtë. Mandej kom kalu në ilegalitet deri me 4 gusht [1981]. Kam tentu, pata disa, me dalë jashtë. Qëllimi ka qenë me marrë ni pasaportë fallco, po nuk arrita me siguru. Me 3 gusht e vendosa me, thashë, po shkoj në burg sa të më dënojnë le të më dënojnë e kryj dënimin se nuk jetohet në ilegalitet.

Shazije Gërguri Hasangjekaj

Aktiviste

‘65-tën, ‘64-tën në fund, ish t’u u dënu Adem Demaçi, unë i mora do shoqe. Unë nuk i mora shoqet me shku me organizu diçka, se s’kisha asi fuqie që muj unë me organizu diçka. Thashë, ‘A po vjen dikush me mue? Po shkoj me ndëgju gjykimin e Ademit’. E di për Elhamën që kom shku.

[…] Edhe Mejremi [Berisha-Shema] ka qenë, po s’di a ka qenë Mejremi atë ditë me mu. Se Mejremi ka qenë aktiviste e madhe. Kur nesrit kah ora 04:00 n’mëngjes, ky kerri i policisë para derës tonë. Bom, bom, bom {onomotope} drejtën me thanë jom frikësu shumë. Se na e kena pasë traum prej vllaut, qat’ kohë e merrshin. Vijshin e bojshin shpijen hallakam. Kur po m’thojnë mue, ‘Vishu hajde me ne’. Meta, s’mu kujtojke. Tash me m’zbulu s’ka mujtë kërkush se s’e kanë ditë, rrallë kush e ka ditë. 

Shkova, m’shtijnë n’burg. Më majtën dy ditë. Më lshun pa kurfar’ dokumenti as kurgjo hiç. S’guxojsha as me pytë pse erdha. Po thashë t’u dalë hajt nashta kurgjo s’më bojnë. Thashë, ‘M’falni, për çfarë arsye kom qenë ktu?’ Tha, ‘Ke dashtë me organizu protestë pse po gjykohet Adem Demaçi’. Ma dha ni letër me nënshkru, çka kom nënshkru kush guxojke me lexu çka po nënshkrun. E kom nënshkru, zoti e ditë çka kom nënshkru (qeshë).

Hasan Abazi

Aktivist politik

Bisedum, ‘Çka ua merr menja? A jeni për ni demostratë nesër? A na përkrahni?’ Shumica e tyne na përkrahshin po kishte edhe prej tyne që nuk e dishin çka osht’ demostrata. Kështu që ishte ni çashtje për arsye se deri në atë kohë nuk ka pasë demostrata. Atëherë m’u ka dashtë një grupi prej dy-tre vetve t’ju shpjegoj se cila osht demostrata. ‘Kur kemi bo protestë për Vietnam’. Atëherë lufta ishte në Vietnam. Qashtu edhe parolla edhe qashtu kalojmë. ‘E tash p’e dijmë se çka koka demostrata’. Kështu që kah ora 06:00-06:30 në kthinën e Hotel Lubetenit i takuam edhe shoktë tjerë. Do ardhshin ma vonë veç kryesore u tubum na shoktë e celulës së organizimit të demostratës në Ferizaj.

[…] Demostrimi ka vazhdu deri në ora 15:30. Koha… e kishim qëllimin që në ora 15:00 të dalin edhe punëtortë nga uzinat dhe ta shofin, t’i shofin fmitë e vet se çka janë t’u kërku. Nuk kemi dashtë t’i përzijmë punëtortë në demostrata. Me qëllim të rujtjes së tyne se i largojshin nga puna e me largimin e ni punëtori nga puna ishte problem edhe familja. Kështu që tanë kohën me shokë kemi bisedu që mos me pasë të inkuadrun punëtorë por të jenë bartës kryesor studentët e Ferizajit, normalisht edhe me nxanësit që janë në Ferizaj. 

Kështu që në 15:30 në Ferizaj u grumbullu diku ni numër deri pesë mijë demostruesve. Këtë e kanë përcjellën edhe nëpërmjet radio Ferizajit po edhe njiherit gjatë hetuesisë këtë pytje ma kanë shkru disa herë, ‘Si mujt ju t’i grumbulloni mrena dy dite pesë mijë vet? Kur ne tre muj ditë për ni miting duhet me bo propagandë e me menzi që i bijmë pesë mijë vet në ni miting?’

Skender Muçolli

Aktivist politik

Unë kom qenë i plagosun me armë zjarri edhe ashtu të plagosun m’ka dërgu dikush në spital. […] Jam shtri në spital aty. Të nesrit në mënyrë direkte pa hetues, ka ardhë gjykatësi hetues edhe m’ka komuniku që, ‘Ti je i arrestun’. Pa më marrë n’pytje, pa më marrë kurgjo. I shtrim në spital. Aty ma kanë pru rojen polic edhe ai m’ka ru krejt kohën sa kam qenë në spital. Në spital kam qenë nja, në spital të Prishtinës diku afër tri javë dite. Nuk jom bo operacion, s’kanë mujtë me nxjerrë [plumbin] në atë far’ kuptimin qashtu, konstatim i mjekve. Masnej drejt në burg më kanë çu. Se ke forma e arrestimit prej spitalit… në spital i arrestun kur u lirova prej spitalit më kanë çu te gjykatësi hetues, gjykatësi hetues ka marrë masën e burgosjes.

Zyrafete Muriqi Lajçi

Aktiviste politike

Mu m’kanë lidhë me ni prangë, janë kanë do pranga plastike, jo kështu, zinxhirët që i kanë prangat këta që janë metalike. Me Mirvetin e dy kah dy na kanë lidhë tanave. Na kanë qit’ me ni kombi, janë kanë këta inspektorat me neve. Muj me pasë harru po m’duket që u kanë Dema, Demë Muja dhe Jakup Llonqari. Muj edhe me pasë harru, nuk e di kto çikat nashta e majnë mend edhe ma mirë. Na kanë çu në Mitrovicë. Rrugës, se kombi u kanë kështu me hapësirë t’hapur përmbrapa, janë kanë ata stolat rreth e rreth. […] Jem pa me njana-tjetren po nuk kem pasë asni mundësi me ia dhanë, për shembull, naj informacion njana-tjetrës qysh ka shku procedura e hetimit deri aty. Përveç se Hava niherë, a din, kështu ma boni me shenjë që e kanë rrehë atë durve edhe me m’vetë mu a t’kanë rreh ty me shufër, a din. Qata sa për me kuptu pak qysh ka shku procedura e hetimeve. Po edhe u dike bre se aty i lejshin dyrtë çelë apostafat për me i ni njana tjetren t’u bërtitë. Aty u dike krejt situata qysh ka shku.

Zelije Kryeziu Ramadani

Aktiviste politike

Aty më ka befasu qëndrimi i nanës tem, Zelfi, pa asni ditë shkollë. Po e dhanun me mish, me zemër, me shpirt për çështjen e Kosovës. [Aty] E kom pa atë nanën e guximshme, si shumë nana tjera të Kosovës kur u çu. Nana jem ka majtë shami, ka qenë e mbulume kur ka dalë jashtë në rrugë. Unë nuk p’e di, po për mu është befasi. Kur ajo u çu edhe po bohet gati, e lidhi atë farë fanullën kështu rreth gojës {përshkruan me duar se si e ka lidhë} e mushi me qepë. Fanullën e lidhi me qepë. Tash na dolëm krejt. Unë isha aty në ato radhët e para. Ishin edhe shumë gra tjera, ishin edhe shumë të tjerë. Na fillum me demostru, ‘Pavarësi, Demokraci, Republikë!’ Thanjet e kohës, ‘Liri!’ U gjujt bomba lotsjellës e para për atë lagje. Nuk e kini idenë. […] Nana jeme kur erdh ajo lotsjellësi i parë para demostruesve, nana jeme ka mbajtë dimija me pala, edhe me ato i hapi ato palat edhe u ulë përmbi atë bombë lotsjellës, atë lotsjellës. Na krejt të tmerrum po bojna, ‘Ma, ma, ma!’ Arriti me marrë atë lotsjellësin pa u shpërthy. Se ajo e kishte ata zzzz {onomotope} që bojke, hala pa e qit’ atë timin. […] Edhe ia kthen nana prapë [gazlotësjllësin]. E gjithë masa filloi të gjitha bombat çka vishin m’u mobilizu edhe m’i kthy prapa. Kjo ishte kulmi që i revoltonte policët se si po organizohen këta.

Saime Isufi

Aktiviste politike

Ka qenë dikund rreth orës dhjetë kur Ibrahim Kelmendi më ka telefonuar mua. Më thotë, ‘A osht’ kthyer Kadriu?’ Thashë, ‘Jo, nuk osht’ kthyer’. Normalisht që Kadriu do të kthehej atë natë sepse ishte e diel dhe të hënën do të punonte. Nuk u kthye. […] Ata nuk kishin telefon në shtëpi, vllezërit Gërvalla, kështu që kanë dalur të telefonojnë në ni kabinë në atë kohë. Duke dalur ka ndodhë ajo se kanë qenë në pritë. E kanë pritur. Ata veç kanë dashur që këta tre të bëhen bashkë dhe t’i vrasin. Kjo ka qenë domethanë puna e UDB-së. […] Pastaj, telefonoi prapë Ibrahim Kelmendi e mori Hasan Mala mori telefonin. Tha, ‘Dua të ju lajmëroj’, tha, ‘se ka ndodhur ni atentat në Gjermani. Kadri Zeka’, tha, ‘Kadriu i vdekun’, këtë e dëgjova se ishte, heshtja ishte natë. Këtë e dëgjova. Për ata dy nuk po dihej, sepse [mendohej që] Jusufi ishte i plagosur. […] Kur arritëm aty del shoqja e Jusufit thotë, ‘Hajde nuse’, unë isha nuse, as dy javësh. Thotë, ‘Hajde nuse, tre të vdekur’. Ishte një bombë. Pavarësisht që dhimbja ishte e madhe për Kadriun, por të paktën dikush të shpëtonte, ishte shumë e rëndë. E kjo ishte domethanë. Pastaj, aty njerëzit, bashkëatdhetarët të gjithë u ngritën në kambë sepse këta ishin, si të thuash, krerët, udhëheqësit e tyre. Ishte një, një shok për të gjithë. Më vinin të gjithë aty për ngushëllime, për ndihma materiale. U përpoqën t’i kthenin domethanë në Kosovë, jo në asni mënyrë, ambasada nuk lejonte. Domethanë, osht’ bo varrimi pas tri javësh, si të thuash, në Gjermani se nuk lejuan të ktheheshin dhe kështu.

Sami Dërmaku

Aktivist

Një ditë prej ditësh p’e shoh ni fotokopjues e kishin qit’ në koridor. Bile, ka dhanë këtë deklaratën, ky Ismeti. Edhe p’e pys, ‘Ismet’, thashë, ‘çka osht’’, thashë, ‘ky shaptilograf’, thashë, ‘pse e keni qit’ ktu?’ Tha, ‘E kemi marrë ni të ri edhe e kemi qit’ aty’. Vet me veti edhe me ua marrë keq s’po ju lishim.

Kaloj me Rexhep Malën aty pari, po i thom, ‘Rexhep, qitu në koridor osht’ ni shaptilograf, po veç duhet ta thej qat’ dritë qaty’, se ishte ajo drita publike. Thashë, ‘Edhe me kry, me rrëmby’. Tha, ‘Shiko çka po të thom, mos gabo ti me bo këtë punë se ti po frekuenton shpesh këtu’, se në Elektro-Kosovë, inxhinier i elektros, i tensionit të lartë. ‘Le këtë punë, unë e kryj’, ‘Jo, jo’. ‘Nëse don’, tha, ‘me shku në burg e m’i çu edhe shoktë në burg kryje ti aksionin. Po ti nuk bon, frekuenton shpesh dyshojnë edhe ashtu kanë me dyshu’. Kur ni ditë po kaloj aty pari, p’e shoh dritën e thyme thashë e paska fshi Rexhepi, Rexhep Malaj.