Ish të burgosurit politikë në Kosovë të periudhës jugosllave, kryesisht ishin të dënuar për irredentizëm dhe aktivitet nacionalist, dhe konsideroheshin armiq të brendshëm të Jugosllavisë. Identifikoheshin si Ilegalja, një termi përgjithshëm për grupet ilegale të organizuara në treshe. Lëvizjet politike të kësaj periudhe ende mbeten të panjohura për shkak të formës së aktivizmit politik që ka vepruar në fshehtësi. Sot trashëgimia politike e Ilegalës diskutohet përbrenda konteksteve të ndryshme historike. Narrativat kontradiktore rreth këtyre lëvizjeve politike thërret për një mënyrë të re të ndërmjetësimit të kësaj trashëgimije vështirë të qasshme. 

Ahmet Qeriqi

Aktivist politik

Më 27 mars 1999, në orën tetë të mëngjesit dy aeroplanë ushtarakë jugosllavë, kanë goditur lagjen  me tetë arka bomba të tipit kasetë, ku ne strehoheshim, me ç’rast është martirizuar një i ri 16 vjeçar, ndërsa kanë marrë plagë edhe tetë të tjerë. Po atë ditë, në orën 12:00 mediet serbe kishin dhënë lajmin për shkatërrimin e bazës transmetuese të Radios Kosova e Lirë, ndërsa ne kemi transmetuar programin në orën 16:00, në orën e caktuar kur ka filluar transmetimi gjatë tërë kohës së luftës. Asokohe, krimineli serb [Vojisllav] Sheshel dhe disa komandantë të armatës jugosllave kishin deklaruar në medie se së shpejti do të pinin kafenë e mëngjesit në Berishë, ku do të ndërtonin edhe një stadium futbolli.

Me qëllim për të mbijetuar në kushte dhe rrethana të sulmit të pandërprerë, në fillim të prillit të vitit 1999 kemi ndërtuar një bunker të fortifikuar mirë, në një maje mali dhe nga bunkeri kemi transmetuar programin ditor, deri në 1 orë e 30 minuta në ditë, gjatë tre muajve të fundit të luftës. Vendi afër bunkerit  është goditur sa e sa herë nga arma armike, por nuk është shkatërruar.

Agim Gjakova

Aktivist politik

Ajo brumosja jonë e sidomos mund t’kem qenë djalë që themi, djalë ma krye kcym kështu ma i avansun a qysh të dush thuje. […] Më lindi ideja që ta formojmë Shoqatën e Studentëve Shqiptarë në Beograd. 

 

Kjo nuk ishte thjeshtë ni shoqatë kulturore-letrare. Por ishte në mënyrë legale ni organizim ku na do të zhvillonim pastaj veprimtari ilegale tonën. Por që ta kemi mburojë këtë anën legale të organizimit, jo ilegale. Që më thoni e ke mendu mirë. Në fillim bisedova me shoktë ma besnik, ma të devotshëm që ishin këta. Dakord ishin. Më pranun që ta krijojmë. U bo mbledhja, ishte orë letrare. U ngrita dhe shpalosa konceptin dhe idenë edhe kërkesën për krijimin e shoqatës. U miratu nga të gjithë. 

 

Që të mos mbetej që jemi veç ni grup e bëm që të kaloj në ni fletë dhe të gjithë të nënshkruanin që janë dakord për krijimin e shoqatës. Përveç, edhe Setki Imami ka qenë aty, punonjës i vjetër në Beograd. S’di a ka qenë Anton Çetta s’më kujtohet mirë. Dançetoviqi, që ishte shef katedre, ai nuk e nënshkroi.

Fehmi Elmazi

Aktivist politik

Mu më kanë rrehë në Burg të Nishit m’kanë llomit m’kanë shkelë. Jo veç që m’kanë rrehë po janë kanë tre nadzornik [mbikëqyrës]. Unë jom kanë i dënum prej [Aleksandër] Rankoviqit se s’kom nejtë urtë unë edhe në burg atje, a po kupton? Tre m’kanë shkelë e me kamë e kom shkepu me muj, a po kupton. Në izolim 14 muj me 200 gram bukë. Prej 72 killave kom ra në 32 killa. Çka me t’kallxu ma shumë? Dënim ma të madh… nuk ka pasë qelia as dritë, as kurgjo s’ka pasë, as dritare, as prag. Kurrë flejt s’kom mujtë për arsye se në Nish fryn koshava, a Burgu i Nishit është në qasi vendi që e kap fryma në tona antë. 

 

[…] Ka ardhë baba me m’pa. Babën e kom pasë të moshun, që t’kallxova 89. Ka ardhë me m’pa. Kur m’ka pa mu 30 killa i ka dalë autobusit me shkelë. Po e kom pasë kusheri atë kondukterin e ka njoftë edhe e ka nalë autobusin.

Majlinda Sinani Lulaj

Aktiviste politike

Atë periudhë ka qenë ma e vështirë me shku… edhe për shkak të natyrës të shfaqjes. Nuk është se e kemi dhanë në sallë të kulturës sepse ka qenë ni shfaqje që nifar’ mënyre ka qenë e papranueshme për regjimin e aso kohe. Mirëpo i kemi dhanë nëpër, kështu, salla, nëpër shkolla që improvizoheshin. Në sallë të edukatës fizike nëse kishte. Ishin salla pak ma masive nëse muj me thanë, ose ta zamë, kur ftoheshim nëpër fshatra, gjithandej nëpër Kosovë jo thjeshtë në Drenas. 

 

Ka ndodhë me shfaqë edhe nëpër ato rimorkio traktora që kishin vendosë, e kishin improvizu nëpër oborre shkolla për shfaqjet e tyre dhe që i shfrytëzonim na. Ose nëpër koridore shkollash aty ku ishin ma të gjata ku vendoseshin banka dhe mbi banka, si të thush, zhvillohej loja e neve aktorëve, kurse pjesa tjetër ishin vendosë ulëse ose karriga ose banka ose edhe në kamë. Fëmi, mësus, besa edhe fshatar shpesh herë që vishin shpijave rrotull me pa ni shfaqje shqip.

Ilaz Pireva

Aktivist politik

Në atë far’ platoje ka fillu Osmani [Dumoshi] nuk ka mujt e ka marrë tani fjalën Skender Kastrati. Atëherë kanë fillu me më sulmue policia, me zjarrfikës, me karrpaça. Bile ni shok tonit aq keq i kanë ra saqë veç shkonte sa andej sa këndej se i kishin pas ra në kokë. Tani e kanë marrë e kanë çu dikund me asi, se ai ma s’ka ditë ku osht’. E tash ka fillu m’u bo, t’thomi ma e ashpër, demonstrata. Kanë fillu t’thehen edhe vitrinat e dyqaneve. Domethonë ua kanë marrë zjarrfikësve atë t’ujit, se kanë dashtë me na shpërnda me ujë. Kanë mrri me ia marrë ato edhe kemi vazhdue deri te Fakulteti Filozoik tani andej. 

 

Kanë dalë Mark Krasniqi edhe disa të tjerë, kanë dashtë ta qetësojnë pak situatën. Kërkesat, kemi pasë kërkesë, ‘Hajdeni po bisedojmë’. […] Po atëherë ni prej figurave ka qenë kryetari i Komitetit të Prishtinës Rrahmon Bakalli. Siç duket ju ka thanë, ‘Hajde thirrni ata studentët po bisedojmë me ta çka po dojnë, tek po dojnë’. Ne s’kem dashtë me bisedue. E kemi ditë që ajo osht’ lojë, m’i qetësu ato.

 

Jemi kthye prap edhe tani aty shokët, shokët brohoritej se thoshin që disa i kanë arrestue. […] Dikur vonë do të thotë ka përfundue, kanë fillu arrestimet që n’mëngjes Osman Dumoshin e kanë arrestue. Të tjerët tani. Unë jom i arrestuni i fundit, unë tek me 25 dhetor, domethonë, gati ni muj mas demostratave jom arrestue…

Hasan Dërmaku

Aktivist politik

Unë kom pasë për detyrë me nejt në oborr të Fakultetit Filozofik me shiqu edhe me prit kur t’vijnë Selatini edhe kur t’i bijnë me pajton afishet, flamurin edhe parollat. Parolla se afishe s’ka pasë atëherë. Në atë mbledhje te Selatin Novosella Selatini e ka propozua që demostrata, demostratat në Podujevë, në Gjilan edhe në Ferizaj të mbahen paradite. 

 

[…] Kur u ardhë Selatini i kom thanë, ‘Selatin, hajde ma shpejt se do t’bllokohem’. Veç e dita, filloj, te studentët filloj nifar’, ni lloj paniku. Kur i panë kta policinë, krejt policinë, krejt me shlema filloj pak ni panikë. 

 

Atëherë ma shpejt s’e kom pritë unë m’u bo pesë në katër po kom fillu demostratën dymbëdhjetë në 04:00, shtatë minuta përpara. Unë e kom fillu. E kom marrë flamurin, s’e kom pasë për detyrë unë me marrë flamurin ose m’i pri. Po kur e pashë që don m’u blloku e kom marrë flamurin i pari kom pri, tana kanë ardhë studentët mas meje të tjerët. Kur kemi ra n’rrugën kryesore i pari jom ndesh me policinë. 

 

Ata serbisht folshin, në të shumtën kanë qenë polic serb. ‘Kthehu te mas’, unë, ‘Jo’. Aty jom kacafyt me policinë s’pari. Njënit i kom mshu me shtizë të flamurit. Atëherë m’u kanë lshu tre-katër polic me pendreka trupit e kresë e krejt. Mu m’kanë alivanosë. M’ka shku gjaku për goje edhe prej hunde edhe jom rrzu aty. Studentët m’kanë ngreh zhag, m’kanë qit’ në trotuar m’kanë lanë aty. Ata kanë vazhdu kah qyteti.

Hidajete Osmani Bytyqi

Profesore e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe

Demostrata e 1 prillit [1981] ka qenë shumë masive, qysh dihet edhe prej historisë, prej fotografive që i keni pa. Na kanë ndjekë niherë me gaz lotsjellës me na shpërnda kësaj rrugës mbi kuvendin, prapa teatrit. Pastaj përsëri jemi grumbullu kemi dalë prapa andej kah, ku osht’ tash Sheshi i Skënderbeut dhe kemi qëndru me orë të tëra. Brohoritje. Dikur përsëri na kanë qit’ gaz lotsjellës. Na kanë shpërnda. Me 2 prill ka vazhdu mbi Mensën e Studentëve. Këndo, brohorit edhe rruga ka qenë duke u ndërtu. Gypat e mdhej të kanalizimit, djemtë studentët… policia poshtë te Mensa e Studentëve, ne i rrokullisnim gypat te poshtë. 

 

[…] Me 11 prill mandej kemi shku në vizitë te baba [në burg] në Mitrovicë. Se në atë kohë ishte ai në Mitrovicë. Me 1 maj kanë ardhë me më burgosë në ‘81-ten. Nuk deshta niherë me u, masi s’qëllova në shtëpi, e mora lajmin për kontrollën e shtëpisë edhe kom mbetë te dajtë. Mandej kom kalu në ilegalitet deri me 4 gusht [1981]. Kam tentu, pata disa, me dalë jashtë. Qëllimi ka qenë me marrë ni pasaportë fallco, po nuk arrita me siguru. Me 3 gusht e vendosa me, thashë, po shkoj në burg sa të më dënojnë le të më dënojnë e kryj dënimin se nuk jetohet në ilegalitet.

Shazije Gërguri Hasangjekaj

Aktiviste

‘65-tën, ‘64-tën në fund, ish t’u u dënu Adem Demaçi, unë i mora do shoqe. Unë nuk i mora shoqet me shku me organizu diçka, se s’kisha asi fuqie që muj unë me organizu diçka. Thashë, ‘A po vjen dikush me mue? Po shkoj me ndëgju gjykimin e Ademit’. E di për Elhamën që kom shku.

[…] Edhe Mejremi [Berisha-Shema] ka qenë, po s’di a ka qenë Mejremi atë ditë me mu. Se Mejremi ka qenë aktiviste e madhe. Kur nesrit kah ora 04:00 n’mëngjes, ky kerri i policisë para derës tonë. Bom, bom, bom {onomotope} drejtën me thanë jom frikësu shumë. Se na e kena pasë traum prej vllaut, qat’ kohë e merrshin. Vijshin e bojshin shpijen hallakam. Kur po m’thojnë mue, ‘Vishu hajde me ne’. Meta, s’mu kujtojke. Tash me m’zbulu s’ka mujtë kërkush se s’e kanë ditë, rrallë kush e ka ditë. 

Shkova, m’shtijnë n’burg. Më majtën dy ditë. Më lshun pa kurfar’ dokumenti as kurgjo hiç. S’guxojsha as me pytë pse erdha. Po thashë t’u dalë hajt nashta kurgjo s’më bojnë. Thashë, ‘M’falni, për çfarë arsye kom qenë ktu?’ Tha, ‘Ke dashtë me organizu protestë pse po gjykohet Adem Demaçi’. Ma dha ni letër me nënshkru, çka kom nënshkru kush guxojke me lexu çka po nënshkrun. E kom nënshkru, zoti e ditë çka kom nënshkru (qeshë).

Hasan Abazi

Aktivist politik

Bisedum, ‘Çka ua merr menja? A jeni për ni demostratë nesër? A na përkrahni?’ Shumica e tyne na përkrahshin po kishte edhe prej tyne që nuk e dishin çka osht’ demostrata. Kështu që ishte ni çashtje për arsye se deri në atë kohë nuk ka pasë demostrata. Atëherë m’u ka dashtë një grupi prej dy-tre vetve t’ju shpjegoj se cila osht demostrata. ‘Kur kemi bo protestë për Vietnam’. Atëherë lufta ishte në Vietnam. Qashtu edhe parolla edhe qashtu kalojmë. ‘E tash p’e dijmë se çka koka demostrata’. Kështu që kah ora 06:00-06:30 në kthinën e Hotel Lubetenit i takuam edhe shoktë tjerë. Do ardhshin ma vonë veç kryesore u tubum na shoktë e celulës së organizimit të demostratës në Ferizaj.

[…] Demostrimi ka vazhdu deri në ora 15:30. Koha… e kishim qëllimin që në ora 15:00 të dalin edhe punëtortë nga uzinat dhe ta shofin, t’i shofin fmitë e vet se çka janë t’u kërku. Nuk kemi dashtë t’i përzijmë punëtortë në demostrata. Me qëllim të rujtjes së tyne se i largojshin nga puna e me largimin e ni punëtori nga puna ishte problem edhe familja. Kështu që tanë kohën me shokë kemi bisedu që mos me pasë të inkuadrun punëtorë por të jenë bartës kryesor studentët e Ferizajit, normalisht edhe me nxanësit që janë në Ferizaj. 

Kështu që në 15:30 në Ferizaj u grumbullu diku ni numër deri pesë mijë demostruesve. Këtë e kanë përcjellën edhe nëpërmjet radio Ferizajit po edhe njiherit gjatë hetuesisë këtë pytje ma kanë shkru disa herë, ‘Si mujt ju t’i grumbulloni mrena dy dite pesë mijë vet? Kur ne tre muj ditë për ni miting duhet me bo propagandë e me menzi që i bijmë pesë mijë vet në ni miting?’

Skender Muçolli

Aktivist politik

Unë kom qenë i plagosun me armë zjarri edhe ashtu të plagosun m’ka dërgu dikush në spital. […] Jam shtri në spital aty. Të nesrit në mënyrë direkte pa hetues, ka ardhë gjykatësi hetues edhe m’ka komuniku që, ‘Ti je i arrestun’. Pa më marrë n’pytje, pa më marrë kurgjo. I shtrim në spital. Aty ma kanë pru rojen polic edhe ai m’ka ru krejt kohën sa kam qenë në spital. Në spital kam qenë nja, në spital të Prishtinës diku afër tri javë dite. Nuk jom bo operacion, s’kanë mujtë me nxjerrë [plumbin] në atë far’ kuptimin qashtu, konstatim i mjekve. Masnej drejt në burg më kanë çu. Se ke forma e arrestimit prej spitalit… në spital i arrestun kur u lirova prej spitalit më kanë çu te gjykatësi hetues, gjykatësi hetues ka marrë masën e burgosjes.