Ish të burgosurit politikë në Kosovë të periudhës jugosllave, kryesisht ishin të dënuar për irredentizëm dhe aktivitet nacionalist, dhe konsideroheshin armiq të brendshëm të Jugosllavisë. Identifikoheshin si Ilegalja, një termi përgjithshëm për grupet ilegale të organizuara në treshe. Lëvizjet politike të kësaj periudhe ende mbeten të panjohura për shkak të formës së aktivizmit politik që ka vepruar në fshehtësi. Sot trashëgimia politike e Ilegalës diskutohet përbrenda konteksteve të ndryshme historike. Narrativat kontradiktore rreth këtyre lëvizjeve politike thërret për një mënyrë të re të ndërmjetësimit të kësaj trashëgimije vështirë të qasshme. 

Idriz Mehmeti

Aktivist politik

Ka qenë ni drejtor, ni burrë shumë i keq, burrë shumë i keq, drejtor i konviktit të shkollave të mesme. Në qoftëse nuk gabohem e ka pasë emrin Qamil, s’po ia përmendi mbiemrin. Më vjen keq, megjithëse atij s’i ka ardhë keq me u marrë edhe me fmi, se unë kam qenë fmi. E kanë marrë vesh që, përmes shkrimit të fletorës e tjera e tjera, e kanë marrë vesh që unë e kom shkru [parullën]. Më ka thirrë në zyrën e vet, dy UDB-ashë aty, gjë që nuk e dija as që janë UDB-ashë edhe më ka thanë, ‘A po ma shkrun ni konkurs? Se kam… e m’u ka prishë maqina e shkrimit’. E unë u bona naiv, ai diktonte une shkruja. Atë letër gjatë hetimeve, vite ma vonë në burg të Prishtinës, ma kanë qit’ UDB-ja përpara që kisha shkru me dorë temën. Kom shkru letër, kjo letra osht’ … e kemi qit’ në menzë, na lanë pa mëngjes për shkak të disa problemeve aty. […] Kur jom ra në burg në vitin ‘75 m’i kanë qit’ përpara. Domethonë, pasojë e dekonspirimit nga drejtori i konviktit të shkollave të mesme.

Agim Sylejmani

Aktivist politik

Në ‘78-ën janë prishë definitivisht marrëdhëniet Shqipëri-Kinë. Kështu që, në këtë kohë t’u dëgju nga Radio Tirana edhe nga Radio Kuksi që dërgonin letra të ndryshme [në] mbështetje Partisë së Punës edhe Enver Hoxhës, edhe këtu kemi shkru letra të tilla. Shumë letra i kemi dërgu, me disa shokë i dërgonim në Bullgari në Sofie i dërgonim drejt në ambasadë. Por kishte që i dërgonim edhe nga posta. Natyrisht u përpiqnim me ata tonën me i zhdukë gjurmët e me do letra për me i lshu në kutia të postës drejtpërdrejtë. […] vit i veçantë, se ka qenë viti, përvjetori, njëqind vjetori i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, kur nga Shqipëria pastaj vijnë edhe me ekspozita të ndryshme, me simpozium që osht’ organizu këtu. Ai ka qenë vit shumë shumë i gjallë. Kështu që, shumë lehtë binin në kontakt me të rinjtë, me njani-tjetrin me ide të njejta.

Berat Luzha

Gazetar/ Aktivist

Fëmija i pestë me radhë më lindi pas burgosjes sime dhe e sollën në vizitë në Burgun e Qarkut të Prishtinës, ku atje vizitat u bojshin përmes grilave. Grilat ishin aq të shpeshta saqë vështirë u shihte fytyra e personit nga ana e kundërt. Unë kërkova nga gardianët që të më lejojnë që të përqafoj fëmijën e porsalindur, mirëpo jo, në asni mënyrë. Qëndronte [aty] një nga Sekretariati i Punëve të Brendshme, i UBD-së i thojmë ne shkurtë dhe ai nuk lejoi. Kështu që, mbeta pa e përqafu. Tek mas shumë kohe në burgun e Nishit kam arritë që ta shoh fëmiun tim.

Zyrafete Kryeziu Manaj

Aktiviste politike

Pas burgut më janë kufizu të gjitha të drejtat e mija. S’kam pasë të drejtë as të punoj, as në institucione shtetërore, as të merrem me aktivitetin sportiv siç jam marrë, as me aktivitetin letrar. Domethonë, ose kom ndryshu emrin ose gjeja lidhje miqësore për të botuar kështu ndonjë poezi aty ktu. Kështu që, domethonë kom qenë nga ai burgu i vogël kom dalë në këtë burgun e madh që është thirrë Kosovë edhe derisa jam martuar me bashkëshortin. Para se të martohem unë kom bërë kurorëzim me burrim tim për të ndryshuar mbiemrin. E kam ndryshuar mbiemrin edhe kom pasë mundësi të punoj pastaj nja katër-pesë vite në komunën e Klinës. Mas pesë vite më bijnë në gjurmë edhe aty dhe më largojnë edhe aty. Prej atyhit shkoj në komunën e Lipjanit, në Gadime. E shoh në gazetë që kërkohej ni punëtore e edukatës fizike atje, kërkohej ni arsimtar. E çoj kërkesën time atje, më pranojnë edhe punoj aty disa muj. Po kërkonin këtë karakteristikën e përshtatshmërisë politike që kërkohej në atë kohë. Unë s’kisha ku ta merrja.

Skender Vardari

Arkivist

Përmbajtja e traktit ishte që të shënohet edhe niherë demostratat e ‘81-shit, që të mbahen edhe niherë në ‘82-tën edhe të thirret populli në demostrata. Nga përmbajtja e pamë që ajo ishte qëllimi edhe kjo na ka mjaftu neve që të organizohemi ne shoktë, ni rreth i ngushtë i shokëve, tre-katër vetë që ta marrim përsipër atë trakt, shumëzimin e traktit. […]

Në mënyrë të thjeshtë i kemi shumëzu ato, i kemi pregatitë deri ni ditë përpara. Me 10 mars [1982] e kemi pasë planifiku që të dalim, unë vet i dyti, jemi dalë me shpërnda traktet edhe kemi has në polici. Duke u mundu me ju shmang, me ju ikë policisë në ni teposhtëze shumë të madhe të një rrugice të Prishtinës, unë kom rrshitë, jom rrëzue. Ata kanë arritë te une, ai tjetri shoku ka pritë çka me bo. I thom, ‘Ik ti!’ Edhe ai ka arritë që t’i shmang, unë jom nxonë duke i shpërnda traktet edhe jom burgosë.

[…] E di që kem pasë ni sasi të konsiderueshme të mbushur në gjokse kështu me trakte. E nxirrnim një nga nji, dy nga dy, kështu. […] Une e di që në përfundim e sipër ka qenë, domethonë pjesa ma e vogël e trakteve më është zanë mue. Tjerat i kom pasë të shpërndara, por që fati deshti që të zihem në aksion. Pastaj, ka fillu hetimet e burgu e tjera.

Selatin Novosella

Aktivist politik

Cokata une në derë, s’e çelë. Cokata, s’e çelë. ‘Sabri, o Selatini’, e çeli. E kish pasë mshelë derën me nifarë mekanizmi. Kur çka me pa, krejt dhoma pëlhurë të mëndafshtë të mirë, të kuqe, të verdhë edhe të zezë. Ai kish marrë porosi me kep flamuj. ‘A po më ndihmon?’ Thashë, ‘Po’. Kom qenë vizatues i mirë, kom qenë nxanës i profesorit të njohur Engjëll Berishës. Tha, “Me ma vizitu shqiponjën se m’ka ardhë ni letër vllau jem”, ai s’ish konë ardhë hiç […] ma tha, ‘Qe’, tha, ‘e kom marrë qit’ letër’. E po thotë, ‘Dil Selatin…’ [ai] ka qenë rrobaqepës, punonte edhe në lokal, por ka pasë ni maqinë të vogël punonte edhe në shpi mas kohës. 

[Në letër shkruante] ‘Dil filan dite, filan kohe, filan vendi, minuti. Merre qit’ material qepi njiqind flamuj të Shqipnisë. Pshtjelli apet lej në qat’ vend. Mos i kallxo kërkuj, mos e din kërkush. Dhe nëse s’e kryn këtë punë, na kena me të likuidu ty me familje’. Unë u trishtova. Ajo s’ish konë e vërtetë hiç, por me arsyetue domethonë. E qashtu ni flamur na u prish i qepëm 99. Ata 99 flamuj pastaj janë shpërnda në krejt Kosovën, kuptohet t’u përfshi edhe Prishtinë e Prizren. Dhe ajo kish qenë veprimtari e organizatës Lëvizja Revolucionare për Bashkimin e Shqiptarëve, të cilën Adem Demaçi e kishte themelu…

Meriman Braha

Aktivist politik

Vetmia është ni dënim i veçantë. Vetmia shkakton trauma të mëdha. Vetmia shkakton harresë të madhe. Harron njeri gjana të cilat në jetën normale është e paimagjinueshme. […] Kishte kohë, në periudha të caktume krejt pa lexim, as gazeta, as revista, as libra, as kurgjo. Kaniherë lejshin libra. Por kryesisht, kryesisht jo. Edhe ka qenë vetmi dhe me vetën tane. Ti tash duhet, unë i kam pa nëpër burgje tu ba zhurmë të madhe prej vetmisë, tu ikë njerëzit. Unë aq shumë m’u dukë s’disha me konceptu si mund të jem unë në ni rreth i cili s’osht’ vetmi. U msova me vetmi se m’u dokë normalitet. Gjendja jo normale në psikën time u bë normale. 

Thojsha kur të më bojnë bashkë me të tjerët si do të jem? A do të jem në gjendje të adaptohem me njerëzit përreth? 13 muj. Ka qenë randë shumë, po dita nuk kalonte, ishte e gjatë shumë. Dhe mund ta disha ku jam vetëm atëherë në saje të bisedësh që bojshin me mu ose të asaj që ishte kanalizu drejt dhe e shishe ku je ti. Unë kisha shumëçka për me folë, prapë më ka mbetë shumë çka pa folë (qeshë).

Hatmone Haradinaj Demiri

Profesoreshë e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe

Axha jem ma ka bo ni, ni kasetë, më ka thonë, ‘Merre qeta’, ma ka rregullu krejtë me kangë patriotike, ‘merre qeta edhe nsho në konvikt’. Domethonë qajo ka qenë jo me ta dhonë detyrë drejtëpërdrejtë, unë e kom marë, edhe domethonë me dhetë mars në mbramje gati që askush ska flejtë, gjithë natën kemi nejtë jashtë koha ka qenë shumë e mirë, e nxehtë, edhe tanë kohën e kom nshu kasetofonin në dritare, konvikti numër një, krejtë ato kangë patriotike. […] Po ni ndjenjë atë natë që, kurkush nuk ka flejtë deri vonë, pra krejtë, ka qenë ni lloj, ni lloj lirie para se me ndodhë ajo fortuna që, që ndodhi të nesërmen. Pra krejtë kem, e dishim që dishka po ndodhë, jo drejtëpërdrejtë me ardhë me thonë… 

[…]Jemi bashkangjitë drejtëpërdrejtë te menza i kemi marë do qepë me veti, i kemi marë edhe do, do gozhda i kemi shti në shishe, as vetë nuk e di pse i merrshim, shka munem me bo, po megjithatë ato kanë qenë që i kemi marë me veti, qeptë nëse na gjujnë lotsjellës. Kush e ka bo atë ide na as nuk e dishim, se hera e parë ishim që marim pjesë në ni demonstratë të drejtëpërdrejtë me gaz lotsjellës, edhe domethonë ajo natë ka qenë nata që jonë bashkangjitë njerztë, moment të caktume.  

[…] Ka pasë brohoritje, ‘Kosova Republikë’, ‘Trepça prodhon, Beogradi ndërton’, ‘Republikë, ja me hatër…’ Ato niherë s’kanë qenë, fillimisht kemi thonë se, ‘Po dojmë kushte’, ‘Duam bukë, duam…’, a din, kanë qenë pak ma të lehta, sidomos në fillim të protestës në menzë. Tani ma vonë gradualisht, si zakonisht kur vijnë domethonë, niherë fillojnë më të vogla atëherë kanë fillu domethonë ato parullat secili me qitë njo, njo të vetën, në mënyrën tjetër, edhe deri sa ka ardhë deri te ekstremi.

Naime Maçastena Sherifi

Aktiviste

Por, jo, nuk kam qenë unë pjesë e organizimit. Kom qenë vetëm pjesëmarrëse si të gjithë qytetartë e tjerë. E di që me datën 26 mars [1981], kur kanë bo ato demostratat ma të vështira të studentave në shesh të Prishtinës, ku masi që ka ndodhë demostrata unë kom dalë me babin tim nëpër qytet edhe kemi pa sheshin në gjendje të tmerrshme. Domethonë, kom pa flokë të kputuna nëpër tokë, taka, sene të njerëzve. Kond e kanë zonë studenta i kanë sakatu, i kanë rreh aq shumë saqë ka qenë e tmerrshme veç me menu. 

Pastaj, në demostratat e 1 prillit në shkollën tonë, unë kom qenë nxanëse e shkollës ‘Meto Bajraktari’, domethonë krejt grupi jonë kemi qenë nxansë të ni klase edhe të shkollës ‘Meto Bajraktari’. Shkollën tonë e kanë izolu atë ditë, kanë thonë… na kemi qenë në orë të msimit. Kanë thanë, ‘Nuk duhet me dalë’. Edhe ndër tjera, diku në orën e parë të mësimit kanë ardhë nxansat e shkollës ‘Emin Duraku’, ata kanë ardhë me flamura, kanë ardhë në mënyrë të organizume t’u bërtitë në oborr të shkollës edhe na kanë thirrë neve. Domethonë, na kanë ftu me iu bashkangjitë demostratave.

Na, meqenëse i kishim dyrtë e mbylluna dhe kujdestaronin nëpër koridore arsimtartë, atëherë e kemi gjetë ni rrugëdalje tjetër, e kemi gjetë ni dritare në katin e parë prej të cilës me njanën prej koridoreve kemi ikë të gjithë. […] Ai grup i fëmive me flamura, kryesisht i të rive 14-15-16 vjeçarë, ju kemi bashkangjitë pastaj grupit të madh të demostruesve.

Teuta Hadri

Gjinekolege/ Aktiviste politike

Hallin ma të madh e kishin se ish shtafeta e Titos. Na qëllimi jonë ish me rrxu shtafetën, mos me lonë me hi në Kosovë. Kjo u konë ajo kriza ma e madhe që ata e dishin edhe na e dishim. Dhe ata nuk na i realizun kërkesat, se me na i pasë realizu ndoshta ish shukatë. Ndoshta, besoj, megjithëse ish elektrizu masa. Edhe nuk i realizun kërkesat, shpërthej revolta aty e madhe, dhe ajo revoltë ia msyni me shku kah Ulpiana me dalë kah vinte shtafeta. Po ata na kishin pasë… na s’e kemi ditë që jemi rretheku. […] Kur kemi thy na atë kordonin dhe kanë qenë do si parmak që e ndanin si hekura të rrumbullakët e ndanin rrugën. Kemi kapërcy aty dikush u rrxu, me shpërthy te shtafeta. Aty kanë fillu gjujtjet masive nga policë, me armë, me… kanë krisë. […] Ka qenë ni revoltë ballë për ballë për herë të parë me forcat policore. 

[…] Ni student ka pasë flamurin kuq e zi i printe asaj, dhe kur kanë rrxu studentin ka vrapu Trëndelina Labënishti edhe ajo osht’ e dënume politike, e burgosun tri vite nga Maqedonia. Ia ka kapë studentit, se n’atë moment s’shkonte, a din, dikujt i shkon menja dikujt me kap flamurin. E ka kapë Trëndelina flamurin edhe Trëndelina, ‘Mos të bjen vllazën flamuri në dorë të policisë’, edhe u ngritë. Mirëpo, policia iu ka gjujtë Trëndelinës, ajo u pshtjellë me flamur për mos me dorëzu flamurin. […] N’qatë moment e kom marrë edhe unë flamurin edhe s’mujsha edhe me çu se ka qenë bajagi i randë, nja pesë, gjashtë, dhetë metra. Ka pasë edhe atë shtyllen e drunit u dufke forcë me valu.