Ish të burgosurit politikë në Kosovë të periudhës jugosllave, kryesisht ishin të dënuar për irredentizëm dhe aktivitet nacionalist, dhe konsideroheshin armiq të brendshëm të Jugosllavisë. Identifikoheshin si Ilegalja, një termi përgjithshëm për grupet ilegale të organizuara në treshe. Lëvizjet politike të kësaj periudhe ende mbeten të panjohura për shkak të formës së aktivizmit politik që ka vepruar në fshehtësi. Sot trashëgimia politike e Ilegalës diskutohet përbrenda konteksteve të ndryshme historike. Narrativat kontradiktore rreth këtyre lëvizjeve politike thërret për një mënyrë të re të ndërmjetësimit të kësaj trashëgimije vështirë të qasshme. 

Xun Çetta

Publicist

Kur plasi me 11 mars [1981], që unë nuk jom ai që kom organizu, a jom konë këtu. Nuk jom ai që nuk di kush, po tash e kom zbulu. Se të organizatës tonë, të aktakuzës, se aktakuza jonë prej 21 studentëve në krye me Ali Lajç, Bajram Kosum, Musli Kosum, Merxhan Avdyl, une, Gani Vlana, mos të përmendi emra, Gani Koci e tanë. Na jemi në ni akuzë të 21 studentëve, ne nuk jemi 21 që kemi qenë të ni organizate. Po strategjia e tyre politiko-juridike na afron si nji organizatë me na gjujtë si organizatë terroriste e na hapë në 21 studentë. E bon qitu janë tre, katër, qitu pesë, gjashtë kanë punu në dyshe, treshe, katërshe edhe na bon bashkë e na qet’ si organizatorë të ‘81-tës. Unë nuk e di qysh janë organizu, e kanë organizu katër persona. Unë edhe emrat i kom thanë në tjera vende, s’po hi tash me humb kohën. Jom dënu me 13 vjet.

Ajet Duli

Arsimtar i fizikës dhe kimisë/ Polic

Biseda e parë ka qenë pse jom hi ma së pari, pse jom bo anëtar, me kë, qysh? […] Veç pat’ ra muzgu i parë. Janë ardhë. Ni kohë kom nejt vetëm, ndërkohë kanë ardhë dy punëtorë të Sigurimit Shtetëror, Muharrem Bekteshi edhe Januz Loshi. […] Qat’ natën e parë masi janë ardhë, janë ulë aty e kanë thirrë për me ju sjellë diçka me pi. Ni kamariere ka qenë, e kanë thirrë. Ka ardhë ajo kamarierja aty, ata kanë porositë. Më kanë lutë mu, “Çka po don ti me pi?” “S’po du, s’po du”. “Jo, jo, ktu s’bon. Krejt po pijmë edhe ti ki me pi”, me dhunë. “Hajt bre”, thashë, “ni çaj pra”. E kanë pru ato edhe kom fillu me pi çajin. T’u e pi çajin, t’u m’u nxe trupi. E pashë se nuk osht’ diçka në rregull. Ndërkohë e kom hupë vetëdijen. U konë ni tavolinë e madhe e gjatë edhe jom konë ato karrikat. Nuk e di si unë kom ra mbi qat’ tavolinën. Jom përkulë edhe kom ra. Po nuk e di sa kohë kom nejtë në qat’ gjendje. 

Muharrem Bekteshi e kom pa kur, s’e kom pa, por e ka nxjerrë ai… e ka pasë a s’po di tash qysh e ka pasë atë shufrën e gomës, pendrekin si i kanë thanë. Pranë meje aty i ka sjellë tavolinës me shufër të gomës. Ka kërsitë ajo edhe unë qysh kom qenë mbi ata më ka dalë ajo kllape edhe i kom dhanë zor edhe jom çu në kamë. M’u doke si qitu {bën me shenjë tek koka lartë} m’u ka birue koka edhe avull edhe isha ndjersitë. Isha bo ujë, ujë isha bo krejt. Kom thanë, “Zoti ju vraftë, çka më keni ba?” Tha, “Jo”, tha, “ti qitash”, tha, “ki me knue si bylbyl”, tha, “ki me kallxu ku je kanë, çka ke ba, qysh je organizue me rrxu pushtetin tonë”. Ndërkohë janë ardhë, u ardhë ni gardian edhe më ka marrë më ka çu në qeli. Kur jom çu të nesërmit në mëngjes, kom qenë njeri ma i dëshpëruar në jetën time.

Teuta Bekteshi

Mjeke

Ti nuk munësh me marrë me mend aq ka qenë e ngjeshun, aq ka qenë entuziazëm, nuk ke pasë… ke pasë pleq, ke pasë të ri, ke pasë gra […] Kur është ngritë Hydajet Hyseni, në atë që është në fund gati të asaj shëtitorës që sot e ka Prishtina, qaty te heroi Zahir Pajaziti […] Kur janë ngritë aty, ne kemi qenë shumë afër dhe ni shoqe jona hypi në dru edhe shoqja jonë e grupit hypi, Remzije Limani edhe ajo hypi në dru. […] Derisa u thirrën kërkesat që i boni Hydajeti, a din, i veshun, i maskum e krejt. Po ka qenë problemi ka qenë shumë serioz, se qaq kanë qenë të ngjeshuna masat sa ka qenë qishtu {bashkon dy duartë} njëni pas tjetrit. Kur kanë fillu me qitë lotësjellës. Tash masa qysh ka, për shkak që ka kap atë pjesë ma së pari, të parët ata kanë fillu me pasë probleme serioze. Nuk ke pasë ti mundësi, nuk ke pasë ti m’u kthy, po u shty masa. Ka, mu më nxuni, mu më rrxoi. U rrxova unë, se masa më shtyu. Ti nuk kishe kah mahësh, se ai iki pas teje. Unë kom ra për toke në asfallt, domethënë, vëllai im përmi mu. Teuta për toke se kemi qenë aty bashkë edhe mu m’u nxu fryma. Teuta tha, ‘Mu më ra një njeri shumë i madh përmi’, tha, ‘unë s’mujsha as me marrë frymë përfundi’. Edhe vëllai im përmbi aty kur jemi çu na tash që u shpërnda masa, kur jemi ngritë aty, aty ma ishte brohorimë, kërkesat ishin dolën në pah. […] Na vrapim, e do andej, do këndej. Kah jemi kthyer me dalë naltë, domethënë rrugëve aty kryesore që është prej menzës, rrugës kryesore që është tashti, rruga, a këpuca, a patika, a sende të qituna qysh kanë ikë njerëzit.

Gani Krasniqi

Deputet në Kuvendin e Kosovës

Janë ardhë më kanë arrestuar në emër të popullit. Më kanë majtë… domethonë ka qenë dikund rreth orës 10:00. Atë ditë ishte stafeta, kalonte nëpër Prishtinë. Ne kishim detyrë, secili tash aty, që me dështuar, me përzi hesapin. Po mu më arrestuan. […] Po e mora vesh tani që edhe më kishin pasë, në zyre më kishin pasë inçizu. Unë nuk flitsha në zyre se unë e disha që e kom pasë telefonin në zyre, po vijsha në postë. Ni insert e kom gjetë që e kom marrë vesh. Ishte Titoja para vdekjes, ishte në ato, në ato spitalet sllovene edhe ishte koha diqysh si e ftohtë ka qenë, nuk e di. Unë bisedoj me të [aktivistin e ilegales] them, ‘Si po mban koha atje? Mban acar?’ ‘Jo, jo’, në Beograd. Thom, ‘Në Slloveni acar, ngrin gishti dhe këmbët’, a din, se ia patën pre [Titos]. Aty e kom marrë vesh që më kishin pasë inxhizu. Tani e disha edhe kur kanë ardhë me më inxhizuar, a din. E disha masanej. Po më kanë përcjellë, ato kanë qenë në përcjellje.

Shahadije Neziri Lohaj

Aktiviste politike

Në demostratat e ‘81-tës kam marrë pjesë edhe unë. Ishim në shtëpi, dëgjuam që ka një demostratë. Isha e re, domethonë sa i kisha mbushë ndoshta 15 vjet e diçka kështu. Nëna më tha, ‘Mos dil’, më tha, ‘se nuk bon aty me dalë, je e re ti’. ‘Po, po’. Edhe unë edhe vëllai ikëm dhe dolëm në demostrata. […] te hekurudha ka qenë grumbulli i njerëzve të cilët u mblodhën edhe ne filluam aty u futëm, filluam brohorimat e ndryshme, ‘Kosova Republikë’. […] Filluam të brohoritshim, ‘Trepça është e jona’. […] Kishte brohorima të ndryshme edhe unë isha pjesë me gjithë vëllain. Pastaj, u hodhën gazlotsjellësat, filluan policia të intervenonte, të ju mshonte, t’i shtynte demostruesit dhe atëherë u shpërndam. Me të thanë të drejtën gazlotsjellësit ishin aq të tmerrshëm sa të ngulfatke. Kishte persona që kishin qenë ma të pregatitur, ma të pjekur që thoshin, ‘Mere qepën afroje afër hundës që të largohet ajo’. Domethonë, helmi që na kishin qit’. Ikëm nga aty dhe u kthyem në shtëpi.

Sherafedin Berisha

Aktivist

Gjyshja e ka pritë ma së randi, pastaj edhe nana. Baba mirë, mirë e ka pritë. Edhe bashkëshortja, qysh kom mendu, shumë mirë e ka pritë. Bile kur më kanë dënue pesë vjet, tha, ‘Jom shliru kur të kanë thanë pesë vjet që të kanë dënu’. Thashë, ‘Pse?’ Tha, ‘Unë mendova mos po të lirojnë’, e tha, ‘po ta ngjesin naj epitet që je najfarë tradhëtari’. Më erdh shumë mirë. […] para se me ma shqiptu dënimin, unë u pata pregatitë deri në dhetë vjet me më dënu. Kështu vetën e pata pregatitë deri në dhetë vjet mos me pasë problem, mbi dhetë ndoshta m’kish ardhë pak ma vështirë. Kur m’ka thanë pesë, m’u ka dokë me të vërtetë sikur me më thanë po lirohesh. Se s’mu dok dënim i madh në krahasim me tjerë shokë.

Nuhi Bytyçi

Aktivist

…erdh momenti kur ne u zumë, ramë në burg, nuk kundërshtum. E kishin zanë nji nga shokët tanë në aksion, edhe ai s’ka mujtë m’u përmbajtë, dhe mu më erdhën policia më murën në mëngjes herët. Ku e kanë ditë, interesant ka qenë ai moment, se direkt e në dhomë time kanë ardhë. Edhe në shtratin tim, jo të vllaut, po shtratin tim. Thotë, ‘Hajde, zgjohu Nuhi’. U zgjova. Nana ishte pak e dobtë ka shëndeti, gjyshja, nji hallë, baba, u trazunë të gjithë. […] Më dërgun në burg atje, pastaj aty fillunë maltretimet. Unë të drejtën me të thanë, e kam pasë nji kojshi, gjykatës hetues, Skender Berisha. E kemi pasë vërtetë fqinjin e parë në Prizren. Po kërkon ai nga une që une të tërhiqem edhe të dalë nga aty, të pendohem. Ma dha nji cigare, tha, ‘Edhe mos e thuj fjalën e fundit’, tha, ‘të parën’. ‘A fillojmë?’ […] Daktilografistja aty {bën me dorë sikur shkruan} edhe po thotë, ‘Fillojmë, Nuhi’. Thashë, ‘Unë nuk e ndiej veten fajtor, plotësisht jam i vetëdijshëm për veprën që e kom bo’. ‘Ndale, ndale’, po thotë, ‘ndale këtu!’ […] Edhe po i thotë asaj, që ndalu edhe ti, mos shkruj. Tha, ‘Nuhi u morëm vesh që mos e thuj fjalën e fundit të parën. A vazhdojmë?’  Thashë, ‘Vazhdojmë’. Unë po i them përsëri të njejtat tash.

Afide Topalli Kuka

Aktiviste

Kur më kanë liru, ni ditë përpara më lirunë. Familja s’e kanë ditë, familja t’u përgatitë për të nesërmen me ardhë. Më thanë [policët], ‘Ti nesër ki me dalë nga burgu edhe duhet me shku me tren’. Kthehna i thom shoqeve, po ju tregoj thashë qishtu, qishtu. Nazifja ishte prej krejt neve ma e provume në këto punë, se vllaznitë i kish ma herët të burgosur edhe ju kish ra në vizita e shantazhe e krejt. Tha, ‘Me më ngu mue ti Afide’, tha, ‘me tren mos shko’. Tha, ‘Ma mirë me autobus’, tha, ‘edhe me ndjekë rrugë publike’. ‘Në rregull’, edhe e lash qashtu. […] unë u lshova me tesha të burgut e si mos më keq. Uniformë ngjyrë hiri, keq. Do çorapa deri në gju kanë qenë edhe ato tani të lirume si qishtu. Do këpucë përpara kanë qenë, plakat i vishin, do nuk e di unë.

[…] kur hini në Merdare ia nisën krejt shqip, krejt autobusi shqiptar ish kanë. Njani po thotë, ‘Nalmi ktu në Podujevë bre’, tha, ‘se larg, se s’ki autobusa’. Thashë, ‘Qitashti po më folë ti gjuhë shqipe a? Qitash me më folë’, thashë, ‘nuk osht’ problem, a erdha këtu unë si me shku në shpi’. Edhe jom kthy. Fati, lidhjet e autobusave i zuna edhe për fshat edhe njeriun e parë që e pashë kusherinin tim, Islam Topallin, babën e Ylber Topallit. Edhe kemi shku bashkë. Tha, ‘Afide’, tha, ‘ti mos hin niherë mrena. Unë do hi të ju tregoj.’

Idriz Mehmeti

Aktivist politik

Ka qenë ni drejtor, ni burrë shumë i keq, burrë shumë i keq, drejtor i konviktit të shkollave të mesme. Në qoftëse nuk gabohem e ka pasë emrin Qamil, s’po ia përmendi mbiemrin. Më vjen keq, megjithëse atij s’i ka ardhë keq me u marrë edhe me fmi, se unë kam qenë fmi. E kanë marrë vesh që, përmes shkrimit të fletorës e tjera e tjera, e kanë marrë vesh që unë e kom shkru [parullën]. Më ka thirrë në zyrën e vet, dy UDB-ashë aty, gjë që nuk e dija as që janë UDB-ashë edhe më ka thanë, ‘A po ma shkrun ni konkurs? Se kam… e m’u ka prishë maqina e shkrimit’. E unë u bona naiv, ai diktonte une shkruja. Atë letër gjatë hetimeve, vite ma vonë në burg të Prishtinës, ma kanë qit’ UDB-ja përpara që kisha shkru me dorë temën. Kom shkru letër, kjo letra osht’ … e kemi qit’ në menzë, na lanë pa mëngjes për shkak të disa problemeve aty. […] Kur jom ra në burg në vitin ‘75 m’i kanë qit’ përpara. Domethonë, pasojë e dekonspirimit nga drejtori i konviktit të shkollave të mesme.

Agim Sylejmani

Aktivist politik

Në ‘78-ën janë prishë definitivisht marrëdhëniet Shqipëri-Kinë. Kështu që, në këtë kohë t’u dëgju nga Radio Tirana edhe nga Radio Kuksi që dërgonin letra të ndryshme [në] mbështetje Partisë së Punës edhe Enver Hoxhës, edhe këtu kemi shkru letra të tilla. Shumë letra i kemi dërgu, me disa shokë i dërgonim në Bullgari në Sofie i dërgonim drejt në ambasadë. Por kishte që i dërgonim edhe nga posta. Natyrisht u përpiqnim me ata tonën me i zhdukë gjurmët e me do letra për me i lshu në kutia të postës drejtpërdrejtë. […] vit i veçantë, se ka qenë viti, përvjetori, njëqind vjetori i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, kur nga Shqipëria pastaj vijnë edhe me ekspozita të ndryshme, me simpozium që osht’ organizu këtu. Ai ka qenë vit shumë shumë i gjallë. Kështu që, shumë lehtë binin në kontakt me të rinjtë, me njani-tjetrin me ide të njejta.