Në Tregun e Vjetër, andej ku do të hynit në rrugën e litar bërësve, aty ishte një sinagogë. Në pazar, përveç popullit turk dhe shqiptar të Prishtinës, populli hebre gjithashtu kishte dyqane. Prej atëherë, personalisht më kujtohen dy dyqane ku bënin jorgane, një ortar, dhe i di gjithashtu edhe dy rrobaqepës. Karakusheviq Nasko, çifut, ai ishte orator. Nga familja Prliçeviq, ata gjithashtu ishin familje me prejardhje hebreje, ata kanë qenë rrobaqepës. Këta ishin disa prej mjeshtërve të vjetër në atë pazar.

Ku saktësisht ka qenë sinagoga?

Eh, tash sinagoga, ju e dini sot ndërtesën e Kuvendit, prapa hyrjes ose hyrjes më të madhe të saj është atje, pikërisht përpara saj. Sinagoga nuk ishte kur ata shkatërruan atë zonë, sinagoga u zhvendos, dhe akoma qëndron deri në këtë ditë në vendin ku u zhvendos. Shtëpia e Eminçikut, Muzeu Etnologjik i tanishëm, përpara atij muzeu, sinagoga është zhvendosur atje.

Dhe familjet hebreje, ata kanë ikur?

Familjet hebreje, bazuar në atë që unë di, kishte shumë familje këtu gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe ata u fshehën nga familjet e vjetra këtu në qytet gjatë atyre kohërave, i mbrojtën. Disa prej tyre u kapën nga pushtuesit gjermanë dhe u dërguan në kampe. Dhe më vonë, mendoj se pas vitit 1947, kur u krijua Izraeli, ata kanë lëvizur ngadalë atje. Mbaj mend drejtë mbi Taukbahçe, vendin e quajtur varrezë hebreje. Meqenëse nuk ishte shumë larg nga lagja ime, shkonim atje shpesh. Ka qenë ndoshta, nuk e di numrin e saktë, por rreth dymbëdhjetë varre të mëdha, sarkofagë. Ne shkonim ngjiteshim mbi to, rreziteshim të shtrirë, mbi gurë. Kishte simbole çifute dhe shkrime hebraike mbi to. Unë nuk e di nëse ky vend është ende atje, kisha dëgjuar se kishin mbetur dy deri në katër varre dhe e kishin marrë nën mbrojtje. Por unë nuk e kam parë që nga ajo kohë.

Unë i kom ditë… t’gjitha gjanat i di në Grand [Hotel], çdo send, mos t’thom edhe me lugë sa ka pasë Grandi e kom ditë, se unë i kom kry gjithmonë barazimet, regjistrimet, barazimet. Nuk ka pikë në Grand që une nuk e njoh në detaje. Ma mirë i njoh, po flas kështu, dhomat une se që i njeh nikoqirja. Ma mirë e njoh depon une se që e njeh depoisti apo i ka njoftë depoisti. Ma mirë e kom ditë une çka ka n’depo se që e ka ditë depoisti apo kuzhina invertarin e vet të cilin e ka përdorë. Se unë jom përmeqatë çdo muj, s’paku ni herë n’muj me to. Regjistrime, barazime, domethanë…

I keni pasë edhe lugtë e juja, masi i përmende lugtë. I keni pasë lugtë me mbishkrime? 

Po.

Kush ua ka maru ato?

Ato i kemi porosit… na ato i kemi pasë, po tash masi veç po don me ditë për invertarin në kohën kur osht’ maru Grandi, Tita, po flas apet për Titën, e ka pru invertarin e vet për 300 persona krejt flakë në argjend, invertari i argjend për 300 persona. Do të thotë, kur thom për 300 persona me t’gjitha. Me përjashtim, çka s’kanë mujt me u bo në flakë të argjend janë kanë kristal, kristal i klasit t’parë. Invertarin në flakë të argjend e ka punu “Famipa” e Prizrenit, “Famipa” e Prizrenit.

Po t’thom ni kujdes shumë t’veçantë, realiteti qysh osht’, osht’. Mirë me pranue ni… shumë osht’ i veçantë që invertarin fisnik na e kemi qujtë ktyneherë, argjend, fisnik, osht’ përcjellë nga policia serbe çdo gjashtë muj iu ka bo regjistrimi. Nuk ka guxoft me mungu asni send.

Baba im me të vërtet e ka pëlqyer muzikën klasike turke, përderisa ai e dëgjonte atë çdo ditë në radio, shkathtësitë e tij përparonin dhe kështu filloi t’i bie banxhos. Pas mandolinës, ata ia blenë banxhon dhe ai filloi me të ta përcillte radion, ai nuk kishte muzikant profesionist. Notat muzikore dhe të tjerat i mësoi duke i rënë banxhos dhe ashtu përparoi. Pra, në ato kohëra po themeloheshin shoqatat, shoqatat kulturore […]

Babai im këndonte, ishte mjeshtër i tingullit, kishte një zë të mrekullueshëm, me të vërtetë shumë të mirë. Dhe përderisa i dëgjonte këngët në radio, ai dëfrehej dhe mësonte nga to. Pra, përderisa bënte muzikë në përcjellje të radios, ai shumë shpejt u bë i famshëm në këto anë. “Oh, është një Rasim, Rasim, mbiemrin e ka Rusut, por kush është Rasimi? Rasimi është djali i Salihut. Rasimi, djali i Salih berberit, Salih ustahut, djali i Salihut”. Rasim, dhe Rasimi i Salihut, ashtu filluan ta quajnë, Rasim Salih. […]

Atëherë kishte më shumë turq që jetonin në Kosovë, fatkeqsisht shumë prej tyre migruan. Në atë kohë Këshilli [Ekzekutiv] kishte marrë vendim që Rasim Salih do të shpërngulej në Prishtinë dhe do të themelonte orkestrën. Grupi i tij i miqëve, të gjithë dëshironin që ai të shpërngulej në Prishtinë. Po, jo, po, jo, dhe vendimi final ishte që në vitin ‘51, babai im u shpërngul atje për të themeluar orkestrën”

Ernest Koliqi atëhere i ka çu tre qind arsimtarë këtu në Kosovë. Krejt anë e mbanë, nëpër fshat e krejt, u hapën shkollat shqipe. Në Mitrovicë, Bedri Gjinaj, ai ka qenë i lindun edhe i rritun në Mitrovicë, po i shkollum në Shqipëri. Si shkojshin atëhere msheftas… por shumë i aftë, tepër i aftë ka qenë. Aty kur kom shku, jo veç unë, por krejt klasën, spjegimi i parë ka qenë flamuri. Unë veç e kisha të njoftun, mirëpo ai spjegim i tina ka qenë si ngjitësi, tu ngjitke në tru menjihere çkado që flitke. Edhe filloi, mandej na tha, ‘Hajde tash te mësojmë kangën e flamurit.'{Reciton}

 ‘O ti flamur kuq e zi,

sa gaz e dashuri që të valon,

zemra gufon me ty

me ty përpara nëpër fushë e ara

nëpër mal e përroje

do të luftoj pa droje

 edhe e vogël pse jom

 si ushtar do të thom,

Sot që na ka ardhë dita e lirisë, 

Rrnoftë flamuri i Shqipënisë’. 

Kur kom shku në shtëpi ja kom recitu babës, çfarë t’përqafni m’ka bo, lotë i shkun prej gëzimit. Natyrisht ai jo vetëm… Ai vit shkollor ka qenë si me qenë nja dhjetë vjet shkollim. Çdo gja që na ka spjegu, dhe spjegimet i ka pasë qasi soji që i kuptojshe dhe menjëherë i përvetësojshe.”

Rugova ka qëndru, por njerëzit, ajo… vetë fakti që u dike që ne jemi të burgosun ishte dekurajues për njerëzit në Kosovë. Edhe dikush që ka pasë kurajo pak dikund me u mshef, e me u rue, kjo ka ndiku negativisht. Bile kjo intervista që e thashë une, pak njerztë i ka ngjallë se e kanë pa që jemi gjallë, e po flas une pak ka qenë nifarë elementi inkurajues. Por me kohën mandej ata patën improvizu, jo ne me i bo do farë organesh, hajde për me u kthy njerëzit, qisi farë pollavrash prej presioneve të bombardimeve. Rugova asnjëherë në historinë e vet nuk e ka kërku ndaljen e bombardimeve, osht’ ni keqkuptim e keqinterpretim e çkado… kur thuhet keqkuptim thuhet, osht’ thanë por osht’ keqkuptu. 

Jo, jo, s’ka thanë Ibrahim Rugova kurrë me u ndalë bombardimet për asni çast hiç. Nëse ti e merr ni deklaratë për shtyp dhe ku shkrun, le t’themi, edhe n’rrethana të presionit po e nënshkrujshe dikund t’u e heq fjalën Metohi edhe thue që, ‘Favorizohet zgjedhja paqësore edhe bombat kanë ra për shkak t’paqes për me u arrit paqja’. Kështu që, çka ka aty? Por, ‘Kërkoj ndaljen e bombardimeve dhe të fillojë procesi paqësor’, a qisi pollavra, Ibrahim Rugova i gjallë me shpirt nuk e ka thanë.