Muaji mars i vitit 1998 ishte muaj i protestave të shumta. Rrjeti joformal i grave organizoi tetë nga trembëdhjetë protestat paqësore të mbajtura në atë muaj, ato erdhën si reagim ndaj dhunës së ushtruar nga regjimi i Millosheviqit në Drenicë. Përmes protestave gratë i bënin thirrje bashkësisë ndërkombëtare të ndërhynin dhe t’i jepnin fund dhunës. Kjo seri e intervistave harton historinë e aktivizmit të grave në sferën publike dhe nxerr në pah format e rezistencës dhe pozicionimin politik të grave përgjatë 1998.

Intervistat janë bashkëprodhuar në partneritet me ForumZFD, Programi Univerzitar për Studime Gjinore dhe Hulumtim, dhe Iniciativës për Histori Gojore.

Eliza Hoxha

Arkitekte/Artiste

Kom fotografi kur jonë nisë, kur ka nisë marshi dhe rrugëtimi mandej kur vjen prej… sepse janë stopu mandej te Hotel Bozhuri, ka qenë një kordon i policisë nuk i ka leju domethonë gratë me kalu dhe mandej janë kthy kah rruga që vjen te OSBE-ja që del, ku është objekti sot, për me, me kalu domethonë në anën tjetër. […] Çdo protestë ka qenë super mirë e organizume edhe kujdestarët kanë qenë tepër tepër të kujdesshëm a, edhe jo rastësisht ju thojnë kujdestarë (qesh). Për faktin që për gjëra të vogla ka mujt çdo protestë domethonë me eskalu ose m’u provoku prej dikujt prej jashtë që ose s’ka menu njisoj si ti, ose e ka pasë të rëndësishme me nxit a, që ti me qenë në sy të mediave, në sy të botës si dikush që po nxit dhunë ose, ose, ose problem. Kështu që, protesta ka shku në rregull, ka qenë paqësore, ka qenë madhështore kushtimisht me thonë. Sidomos kur sheh ti momente të regjistrume, sidomos në fotografi po edhe aty kur je prezent, kur përballja mes kordonit të policisë me mjete të forta {sikur mban armë në duar} me armë dhe me nji grupacion domethonë rresht të gjatë të grave me bukë në dorë…

Mevlyde Mezini Saraçi

Shkrimtare

Kur u blloku Drenica, Drenica mbeti në krizë, i numëronin rezervat e fundit. Atëherë, Forumi i Gruas, kryesia e Forumit të Gruas në organizim edhe me organizata tjera të grave që fillunë funksionimin atëbotë, [organizuan marshin] ‘Ni bukë për Drenicë’. Delegacioni i Forumit të Gruas nga Gjakova u shtyp që në nisje në Gjakovë dhe nuk na u leju të vazhdojmë për Prishtinë. […] Na u nisëm sepse ishte ni pikë qendrore, të takohemi në Prishtinë edhe të nisemi për Drenicë. E tani nisja jonë duhej të bëhej nga Prishtina. Na u nisëm, neve na ndaluan në Gjakovë në hyrje. Ishim të organizuara me ni makinë edhe sapo na ndaloi policia, ata i dinin lëvizjet tona dhe kishin marrë ni informatë që do të ndodhë nisja me bukë. […] Domethonë, çdo aktivitet që kemi bërë jashtë Gjakovës në mënyrë të organizuar janë munduar të na shtypin. Por që fatkeqësisht në Drenicë na nuk kemi mbrri të jemi askush nga Gjakova, sepse na ndaluan që në fillim.

Lindita Cena

Juriste

Ata u bllokuan, domethanë nga forcat serbe dhe nuk kishin mundësi që të siguronin as ushqim, as barnat elementare për të cilat kishin nevojë se ishin të rrethuar nga forcat serbe. Protesta ka qenë e organizume për datën 16 mars 1998. Nisja është parapa të bëhet nga Dragodani te Ambasada Amerikane. Aty është mbledhë një numër shumë i madh i vajzave, grave, të  cilat, secila e kishim nga një bukë në dorë dhe barnat, me shpresë që me shku me, me ju dërgu familjarëve që kanë mbet të bllokum në Prekaz. 

Domethonë, qysh në tubim ka pasë provokime nga njerëz të ndryshëm. Po na nuk jemi ndalë. […] Afër shkollës bujqësore aty, domethonë përgjatë gjithë rrugës na kanë përcjellë njerzët me vetura, me regjistrimet sërbe. Edhe kanë provoku, kanë bërtitë, janë mundu me na frikësu ose me na… Po na s’jemi ndalë, kemi vazhdu rrugën tonë, as s’kemi bërtitë po e kemi ditë qëllimin për çka jemi duke shku atje. 

Në një moment nuk e mbaj mend as vet, sekondat janë konë në pytje kur dikush prej atynve që kanë provoku hyjnë me veturë brenda në turmën e protestuesve. Edhe aty nuk e di ma çka ka ndodh, se unë i kam humb ndjenjat, domethonë kam qenë njëra prej atyne të cilat më kanë shkelë me veturë edhe nuk e di. Nuk e mbaj në mend ngjarjen më çka ka ndodh aty.

Igballe Rexha Jashari

Ekonomiste

…kur fillun demostratat e 1 prillit [1981], faktikisht isha në shtëpi se nuk e dita, meqë nuk isha n’ato grupet, nuk isha… por, meqë dëgjova që u shpërthy atje, atëherë domethonë u nisa menihere edhe pas meje erdhi motra ime që ishte vetëm 15 vjeçare n’atë kohë. Sigurisht, unë përpiqesha, domethonë ajo t’kthehet n’shtëpi po ktu te kuvendi ku osht’ domethonë aty i kemi pa që janë protestustë duke ardhë, demostrustë faktikisht, domethonë, dhe ne jemi bashkangjitë aty.

E largova edhe niherë deri te tregu motrën time e përcolla që ajo të kthehet n’shtëpi, por ajo përsëri m’u kish bashkangjitë atë ditë. Domethonë, edhe kemi qëndru aty, pikërisht para megafonit, domethonë para atyne fjalëve që domethonë u thanë, kemi dëgju derisa domethonë intervenun policia. […]

Edhe ne kemi ikë rrugës te poshtë, me, gazi lotsjellës motrën time, domethonë, edhe ma shumë e mundoi natyrisht që, edhe e thashë që ishte barrë n’këtë rast, domethonë, për mu se u dashtë, domethonë, me majtë edhe mos me e lëshu, ku i kemi pa policinë.

Mas disa orëve edhe kemi mbrri n’shtëpi, domethonë atë natë. Po, motra ime ka vazhdu me organizimin e nxanësve t’nesërmen. Domethonë, ajo që 15 vjeçare ashtu ka qenë vet. Nga përndjekja e policisë i kanë dërgu dikund përmbi Shkollës Normale mbi Gërmi n’atë pjesë. Edhe ajo me flamur n’dorë ashtu domethonë ishte rrokullisë edhe nuk u kthy ni natë. Faktikisht ka mbetë atje.

Greta Kaçinari

Profesoreshë

…pas operës t’i qerasë krejt shoqninë e kishës. Eh, atëherë, unë e dua shumë Shën Ndoun, Shën Antonin edhe atij iu kom lutë shumë si vajzë e re. Bile, bile falë atij kanë ndodhur disa kthime të mëdha në jetën time edhe i them, ‘Kqyre’, domethanë unë me Shën Antonin po flas edhe po i them, ‘Kqyre, krejt çka të mbetë prej qityne pareve që kena pi kafe, krejt ty kam me t’i dhanë’. Edhe dolëm na, u kry opera. Dolëm prej operës. Hajde po shkojmë me pi nga një kafe, krejt të mbyllme, askund asnjë kafe e çelme. Ishte ora 10:00 edhe krejt të mbyllme edhe thashë, ‘O hajde bre se krejt duhet me ia dhanë Antonit’, ‘Cilit Anton?’ Po thom, ‘Shën Antonit’ (qeshë). Edhe ashtu që krejt ata çka është deshtë për kafe une i kam thanë, ‘E qe, t’i pruna ty’. 

Por, kur e kam pytë Shën Antonin edhe i kam thanë, ‘Kqyre, ti më ndihmo qysh t’dush ti’, kur ka qenë një njoftim i parë, ‘nëse ti mendon se është në rregull le t’bahet, nëse nuk mendon prishe’. E prishi të parin, të dytin. Po i them, ‘Kqyre’, prapë njësoj, ‘nëse ti mendon se nuk është për mua prishe’, u prish. Kur rasti i tretë i kam thanë, ‘Kqyre, Shën Anton, deri qetash i prishe krejt. Kësaj radhe do t’vendosi vet’.

Nerimane Kamberi

Profesoreshë e Gjuhës dhe Letërsisë Frënge

Ne shkum atje, zbritëm në zgafellë edhe nga arkivat m’u rikujtu por edhe mbaj në mend që ishte shumë emocionuse, shumë… sepse ata ishin nguju aty poshtë për Kosovën. Mos të harrojmë pastaj se vinin lajme të ndryshme. Ne ishim bë sy e vesh për vendimet që do të merreshin për Kosovën edhe vishin lajme të ndryshme. Kështu që, ne ishim pre faktikisht edhe të atyre që sot do t’i quanim fake news, lajme të rreme të atëhershme.

[…] Edhe te minatorët ja përcolla imazhin, ato mesazhin e studentëve që ne solidarizohemi, që jemi me ta. Edhe e mbaj në mend po edhe arkivat ma përkujtun që vërtet edhe aty kom qajt se ishte shumë e randë. I shihnim edhe disa ishin vërtetë në gjendje të randë. 

Edhe kur u ktheva, atë e mbaj në mend shumë mirë, unë e mora fjalën, prapë sigurisht them si femër po mendoj, si shkrimtare e re, si studente e Universitetit të Prishtinës. Edhe e citova, ishte citimi i Ana Frankut që thoshte, ‘Më mirë një fund i tmerrshëm se nje tmerr i pafund’. Edhe ja përcolla mesazhin minatorëve që ishim me ta, që falenderonin. Edhe vërtet ishte një moment, një moment shumë i madh, shumë i fortë.

Florina Duli

Drejtoreshë Ekzekutive e IKS

Protesta e parë ka qenë me letra, e dyta ka qenë me bukë për nanat edhe fëmijët e Drenicës. Ajo protesta me bukë ka qenë në kohën kur faktikisht Drenica ka qenë totalisht e izolume prej pjesës tjetër të Kosovës […] Hecja nuk ish thjeshtë qëllimi përnime për me i çu bukët, domethënë efekti që e kish medial për ndërkombëtar ma shumë, kështu që aty jemi kthy. […]  unë për veti e kom ble edhe mendoj që secili i ka… ka pasë edhe kanë shpërnda furrat kanë pru bukë, por ka pasë edhe shumë të tillë që e kanë ble kur janë nis prej shpie, meqenëse e kemi ditë që kemi me… nuk mundeni me marrë me mend nivelin e solidaritetit që ka qenë në atë kohë, osht’ i papërshkrushëm. Atëherë as nuk e ke mendu atë pjesën materiale të angazhimit në asnjë moment, gjithëmonë ka pasë. […] Tani ka pasë shumë protesta të cilat e kanë pasë thjesht simbolikën, domethënë kanë qenë veprimi që u dashtë edhe revolta që u dashtë me shpreh njerëzit, u dashtë me gjetë njëfarë mënyre njerëzit me nxerrë jashtë gjithë atë revolt që u ndërtu me vite të tona.

Gjylshen Doko Berisha

Drejtoreshë e Muzeut të Gjilanit

Zonja Lemane ishte kushërira e parë e nënës sime, vajzë e dajës. Ajo e kishte kryer Normalen në Tiranë dhe ndoshta këtë dashurinë për studimin e gjuhës dhe letërisë shqipe e kam nga ajo. Sepse spjegimi i saj në shkollën fillore, domethonë prej klasës pestë deri në klasën e tetë ka qenë unik. Ajo merrte magnetofon atëhere edhe lëshonte poezitë e shkrimtarëve të njohur Naimit, Andon Zako Çajupit e tjerë. Edhe me recitale dhe muzikë edhe ne i ndëgjonim. Por ajo ishte kështu shumë shpirtmirë, po e kishte nji rreptësim në vetvete që ne edhe i frigoheshim. 

Unë e kisha teze. Kur vinte ajo në shtëpi te na në vizitë, unë dilja te dhoma tjetër. Nëna ime me zor më mirrte të shkoj. Thojsha, ‘Jo se ajo… unë e kam arsimtare, unë sun i dal përpara syve’. Edhe kështu kur më mirrte nana me zor, ajo gjithnjë më lavdëronte para nënës. Por që çka ka ndodhur, vonë shumë vonë, ka ndërru jetë tash para katër-pesë vitesh, unë kam shku te ajo e them, ‘Leman teze, mua më kanë pëlqyer shumë, ku i ke marrë ti ato inçizimet atëherë, të atyre poezive?’ Edhe është diçka që as sot s’e bën asnjë profesor. Tha, ‘I kom inçizu vet. Ka qenë zëri im’. Ajo e ka pasë një zë kumbues, shumë melodik, po unë si fëmi nuk kam besuar që mund të jetë i saj, kam kujtuar që është veç inçizim.”

Ajnishahe Azemi

Profesoreshë e sociologjisë

T’u bashkëbisedu me nxanësa, bashkë me ta e pamë të arsyshme dhe vendosëm që ta hapim shkollën tonë [Xhevdet Doda], po ish karakteristik se si ta hapim shkollën në të dy anët, në dy pjesët {tregon me gishta} e shkollës ishin dy tanka. Tash na vendosëm t’u bisedu me ta se nëse e hapim derën e shkollës, hymjen ku ishte kryesore, ata meniherë na shohin, na ndërprejnë edhe nuk bojmë kurgjo edhe pastaj dhuna, represioni ndaj nesh.

Edhe ju thashë, ‘Po, a dini çka? Na kemi leje ta hapim shkollën dika tjetër’, se e njihsha mirë, se punojsha prej kohësh. Thashë, ‘Meqenëse kjo është ndërtesë e vjetër edhe i ka do grila, po ato grila janë të mundshme, që ndoshta ju mundeni edhe diçka bashkë mundemi me i hjekë ato grila edhe me hy ka…’ dritarja ka qenë e podrumit, të banjove {përshkruan me dorë} të podrumit. Edhe kemi shku atje bashkë me ata 17 nxënës edhe vendosëm me hap. 

[…] E as nuk na pengun, e as nuk erdhën e tjerë me na pengu për në hapjen e saj. Edhe na mbetëm në atë shkollë. Normalisht, pastaj në shkollë kanë ardhë, ‘Qysh e hapët?’ e tjerë, po jo me na hjekë. Ndoshta ajo ka qenë, qysh me thonë, ni manovër politike që ata para botës ndërkombëtare me thonë që, ‘Na po i lojmë, po këta s’po dojnë. Qe e kemi ni rast që po punojnë në objektin shkollor se na po i lojmë, nuk po i pengojmë’.

Edita Tahiri

Ish-Zëvendës kryeministre dhe kryenegociatore

Nana ishte tërësisht e zënë, i bënte dy punë. Para punonte në një fabrikë të konfekcionit që punësimi i saj erdhi pasi që u burgos baba, dhe meqë baba nuk i tradhëtoi shokët e tij të gjithë ata që mbetën në liri pra u angazhuan që t’i gjenin punë nanës. Dhe, nana detyrimisht u bë rrobaqepëse, mori një kurs u bë rrobaqepëse. Kështu që, një pjesë punonte në punë, pra tetë orë, pastaj punonte në shtëpi. Kështu që, ajo ishte tërësisht e zënë me ekzistencën tonë. Por, ajo që nga nana vlerësoj lart është se ka qenë shumë e përkushtuar që ne të arsimohemi. Tepër, domethënë, kur ishte puna për mësim ajo fare nuk na pengonte për angazhimet familjare. […]

E mbaj në mend këndonte gjithmonë kangë të gourbetit (buzëqesh). Pra kjo është nana ime, po ashtu nana njihet si një prej grave shumë të fuqishme të Prizrenit, sepse…  nuk e di sa e keni parasysh, por në atë kohë regjimi serbo-jugosllav jo vetëm që i burgoste shqiptarët patriotë, por kishte tendenca që të abuzonin edhe me bashkëshortet. Kështu që, më kujtohet thoshte, ‘Gjithmonë kur po shkoj në burg i mbaj gërshontë në çantë’. Si rrobaqepëse ato i ka pasur mjete {bën sikur mban gërshërë në duar}. ‘I mbaj gërshontë në çantë, nëse ka ndonji tentim që t’i përdor’. Dhe kjo sjellje e saj pra shumë me karakter të fuqishëm, me moral të fuqishëm e ka bërë atë një ikonë në Prizren. Pra, sot kur flitet për gratë e fuqishme të Prizrenit, nana ime hyn në radhën e atyre.