Hulumtimi mbi Luftën e Dytë botërore në Kosovë synon të sfidojë idenë që egzsiton vetëm një e vërtetë mbi historinë e Kosovës gjatë Luftës së Dytë botërore, ose që një grup, qofshin ata Shqiptarë apo Serb, nacionalist apo socialist, e zotëron atë të vërtetë. Nëpërmjet intervistave të historisë gojore me gjeneratën që e kanë përjetuar luftën në fjalë (kurdo që ajo është e mundur), apo dëshmitë e pasardhësve të tyre, ne jemi të përkushtuar në mbledhjen e të gjitha tregimeve, duke i përfshirë këtu edhe ato që nuk trajtohen shpesh, pa marrë parasysh a propagandohen nga sheti, kombi apo grupimi politik.

Sazan Shita

Amvise

Ernest Koliqi atëhere i ka çu tre qind arsimtarë këtu në Kosovë. Krejt anë e mbanë, nëpër fshat e krejt, u hapën shkollat shqipe. Në Mitrovicë, Bedri Gjinaj, ai ka qenë i lindun edhe i rritun në Mitrovicë, po i shkollum në Shqipëri. Si shkojshin atëhere msheftas… por shumë i aftë, tepër i aftë ka qenë. Aty kur kom shku, jo veç unë, por krejt klasën, spjegimi i parë ka qenë flamuri. Unë veç e kisha të njoftun, mirëpo ai spjegim i tina ka qenë si ngjitësi, tu ngjitke në tru menjihere çkado që flitke. Edhe filloi, mandej na tha, ‘Hajde tash te mësojmë kangën e flamurit.'{Reciton}

 ‘O ti flamur kuq e zi,

sa gaz e dashuri që të valon,

zemra gufon me ty

me ty përpara nëpër fushë e ara

nëpër mal e përroje

do të luftoj pa droje

 edhe e vogël pse jom

 si ushtar do të thom,

Sot që na ka ardhë dita e lirisë, 

Rrnoftë flamuri i Shqipënisë’. 

Kur kom shku në shtëpi ja kom recitu babës, çfarë t’përqafni m’ka bo, lotë i shkun prej gëzimit. Natyrisht ai jo vetëm… Ai vit shkollor ka qenë si me qenë nja dhjetë vjet shkollim. Çdo gja që na ka spjegu, dhe spjegimet i ka pasë qasi soji që i kuptojshe dhe menjëherë i përvetësojshe.”

Minir Dushi

Inxhinier i Xehëtarisë

…e kom përjetu kur i kanë marrë jahuditë atë natë, kur i kanë mledhë, se unë kom qenë n’shpi. Nji axhë i imi çdo t’hane vinte këtu për pazar t’martën, e t’mërkuren n’mëngjes shkonte në Gjakovë. Ishte edhe ai axha atë natë kur papritmas dera, ka qenë një derë me çekiç, vijnë i mshojnë çekiç, dë, dë, dë {onomatope}, s’e harroj edhe sot. Tani, po, bim… bom, bom bom {onomatope} e rrëzojnë derën, edhe hijnë.

Kur hijnë aty në korridor, axha doli përjashta, ata i thanë, “Hin mrena!” Ata ishin SS shqiptarë në të vërtetë, ai regjimenti [Skanderbeg]… E i murrën jahuditë krejt, metë shpija bosh, n’pizhama si kanë qenë njiashtu i kanë marrë. Metëm, ishte trishtim i madh ajo.

Şerafedin Süleyman

Politikan

Më i vjetri filloi me procedurat. ‘P’e hapim mledhjen e srezit, a ka kush propozim për predsednik?’ Ndonjëherë flisnim në shqip, ndonjëherë në serbisht (qesh)… Stanoja Aksic ngritet në këmbë, ai ka qenë Sekretari i Komitetit të Komunës, një njeri i fortë dhe i cili i ka besu në rini, në dhënjen e mundësive. Unë në emrin e krejtve, në bazë të nenit, kështu kështu, bazuar në ligjin, kemi propozim Şerafedin Süleyman, momentalisht është në Prizren. Ata nuk e dinin që unë isha kthyer. Dikush thotë, ‘Jo, jo, këtu është!’ ‘Le t’çohët’, unë çohem. Koridori është i mbushur, sicili është i ngazëllyer se kush do të zgjedhet. ‘A ka ndonjë propozim tjetër?’ ‘Nuk ka.’ ‘T’lutna kryetarin’. Ngjitem shkallave [të binës]. Unë isha shumë i ri, 28-29 vjet. Unë nuk e shoh askën atje poshtë. Sytë më terrohen. Shkova aty, u ula dhe nxorra fletorën. I falenderova me pak fjalë në serbisht dhe shqip.

Mihane Salihu – Bala

Aktiviste e shoqërisë civile

Familja ime vjen nga familje e përzirer. Babi im ka vdekë si musliman. Edhe për shkak të ramazanit e kanë largu nga partia. Ndërsa nëna është shqiptaro-hebreje. Ne në familje jemi rritë me të gjitha religjionet tradicionale. Ne fëmijët shumica jemi të pagëzuar. Kështu që jemi një përzierje do të thoja interesante e kulturave të ndryshme. Sepse në fund të fundit religjioni është diçka që është veç për vete jo edhe për të tjerët. […] Të rritesh në një ambient ku kusherinjët e tu janë të një përkatësie tjetër fetare, dhe ti ke mundësi të bësh një zgjedhje tjetër është… Nuk ka qenë mirë e pranuar atë kohë. […] Mua m’kujtohet kur ishin festat e ndryshme, ishte sidomos festa e bajramit, gjithë lagjja bënin bakllava, edhe nëna ime bënte bakllava. Vinin festat tjera, nëna ime bënte një ushqim më të veçantë, por nuk e bënte të madhe, kështu që ishte interesant. Ajo çka mbaj në mend unë është festat e shtatorit, ajo festa kur bëhej buka e re edhe zihej gruri, dhe rrushi e krejt këto. Qatëhere neve na dukej intereant, ‘Ah gjyshërit do vijnë…’ edhe ishte interesant. Tek më vonë e kemi kuptuar që është traditë tjetër ajo.

Votim Demiri

Kryetar i Komunitetit Hebraik në Kosovë

Mas Luftës Dytë Botërore kemi jetu në ni shtet sekular, edhe tash jemi shtet sekular, por pjesa dërmuse e njerëzve kanë qenë ateistë. Çka e di une për religjionin? E di prej nonës në shpi. Kur kanë qenë festat hebreje, nona na tregojke, përgatitke çka duhet me përgatit për atë ditë, por [kjo ishte] në kuadër të familjes. Bie fjala, kur kemi pasë festën e passoverit, nona ime gjithmonë kur bojke oriz me pulat ma jepke kambën e pulës, por për passover vetëm krahun më jepke sepse sipas adetit hebrejve duhet fmija me mësu me fluturu. U ankojsha unë, ‘Bre mami kështu… a s’bon [kambën]?’

Zeqir Sopaj

Veteran i Luftës së Dytë Botërore

Se Fadili [Hoxha] thojke, ‘Duhet me iu dhanë edhe na diçka. Kur t’shtrohet sofra, duhet me qitë diçka n’tavolinë. E kujna o qikjo? Ka me iu dhanë haki. Na Kosova, pak n’botë, po ni vo, qajo vo ka me iu dhanë hakin’. […] Na po luftojmë bashkë, shkije, shqiptarë me e hjekë fashizmin edhe okupatorin. Kur t’kryhet lufta kem me kanë gjithësecili kem me pasë hakin e vetë. Na kem mu konë me Tiranë, Tirana punon me konë t’donë. Për qata kemi liftue, na kemi ditë, komunistat e Kosovës e kanë ditë që kem me punu me Tiranë, se jo me Beograd. […] ‘Kur t’kryhet lufta, gjithëcili ka me çue dikush ni bakshish. Na Kosova ni vo, qasaj kom me iu dhanë haki. Dikush e çon ni cjap, e dikush ni dash, dikush ni ka’. ‘Po na pak bre jem’. ‘Ani qajo, ka me iu dhanë haki, qasaj’. Po neve nuk na u dha tani, në ’48-tën e knej.

Adem Pajaziti

Ekonomist

Në këtë intervistë, Adem Pajaziti rrëfen për babain e tij, Shabanin, i cili kishte përjetuar një nga ngjarjet më të errëta të dhunës partizane në fund marsin e vitit 1945, shumë kohë pas çlirimit të Kosovës nga okupimi gjerman. Ky është rrëfimi për rekrutimin e dhunshëm të mijëra shqiptarëve nga Kosova; për marshimin e tyre të pashpresë nëpër malet e bregdetit malazez; për torturat e përjetuara gjatë  atij marshimi; si dhe për vrasjen masive pas arritjes së  tyre në  Tivar. Para vdekjes, Shabani i kishte dhënë  një intervistë  djalit të  tij, të cilën mund t’a gjeni këtu. […] Interesant se lufta i lidhë njerëzit shumë. N’fshat tonin kanë qenë dhjetë n’qat’, të gjithë kanë mbijetu. Dhe ata disa kanë migru, kanë dalë nëpër tjera, po mendoj n’tjera qytete mrena Kosovës. Por ata që kanë qenë aty janë shoqëru mes veti dhe e kanë pasë ni afërsi, dhe çdo herë i kanë thanë njani-tjetrit si shok i luftës, nuk i ka thanë n’emën po shok i luftës, ‘Ky shoku i luftës, shoku i luftës’. Po asnihere kur janë ba t’gjithë s’bashku, edhe nëse kem pasë iniciativë, ose kem ba përpjekje me i shti me spjegu, as nuk kanë dashtë asnihere me e spjegu. Individualisht e spjegojshin, e tregojshin si ka ndodhë; kur ishin s’bashku nuk dojshin fare, edhe thojshin, ‘A na keni marrë me na gjyku këtu për këtë rast, a çka po doni? S’e shpjegojmë, s’e tregojmë fare!’

Shaban Pajaziti

I mbijetuar i Masakrës së Tivarit

Po, ish’ çu me pi ujë ai gllabarsi aty. E atëhere ai oficeri, ai strazhari i bjen dimgjik pushke, ai ia nxjerrë pushkën, ja nxjerrë pushkën edhe i bjen strazharit, dekun e len. Atëhere shokët e vet e kanë kap atë gllabarsin e ia kanë hjekë pushkën […] Oficeri i fshike njerstë, atëhere ka tha, ‘Deset za njega, ‘Dhjetë për ta, ka m’u bo batare për k’ta qe e ka vra, ky u kanë partizan i ’41-shit.’ I ka qitë dhetë aty n’ren, kur ka thane, ‘Još deset [dhjetë më shumë]’, ‘Edhe dhetë,’ thotë, ‘tjerë’. E ka kapë e janë nisë, janë nisë, dhetë u banë, 19 u banë, m’kapi edhe mu, edhe mu m’kapi, po mu ma çoj zoti menjen, ni shoq i jemi e ka pasë ranacin nja dy metra pej neve larg, e mu mu dok qe m’tha edhe mue, e unë jam çue, e kom kap ranacin e jam kthy, jam hi te k’ta, jam ungjë. 19 janë shkue. E atëhere ata i çunë, 19.

Enver Topilla

Aktivist

Fshati si fshat i joni tash jonë bo pak ma shumë ushtarë, po unë kisha me vepru’ si t’isha pytë unë, t’isha kanë faktor… i gjithë populli shqiptar u kanë n’luftë, të gjithë janë veteranë t’luftës, për mu po flas. Jo me dallu’ tash kshtu, mu s’po m’pëlqen kështu. Pse edhe nana që e ka dhonë bukën, edhe ajo që i ka strehu’ fminë, edhe njeriu që s’u nda prej familjes t’vet, edhe njeriu e ka ditë që po vrahet edhe s’ka hekë dorë nga ajo, se populli shqiptar u kanë shumë i vogël dhe jonë bo shumë ushtarë. Po ma mirë u kanë si n’Francë të gjithë me i bo ushtarë, me i bo veteranë t’luftës po flas, veteranë. Se sistemi jugosllav u kanë shumë i keq, po edhe ni gru n’rast se ja ka la dikujt do kpuca, ja ni parë qorapa e kanë shkru’ që e ka nihmu’ ushtrinë. Shqiptarët tonë kanë punu’ për luftën, prej akademikut deri te bujku.

Rexhep Bunjaku

Ish i Burgosur Politik

Që t’kthehet te unë, t’bëhet kthesa 180 gradësh, që konfrontohem me Jugosllavinë ka qenë rrëfimi i qeti Jovo Bajatit se si kanë mbytur shqiptarë. Se deri më 9 Maj, kur kapitulloi Gjermania kanë vra e kanë masakruar pa gjyq. […] Nji natë po m’tregon, tha, ‘E shtrinim viktimën n’shpinë {i hap krahët dhe imiton shtrirjen}, e mbërthenim me gozhda si Krishtin edhe me hu i mëshonim krahrorit, spirra e gjakut stërpikte tavanin, ne ekzaltoheshim, hinim n’trans nga kënaqësia duke vra shqiptarë.’ […] E mbuloja kokën me batanije, qaja si fëmijë. E aty u pata betuar me zot e me djall se do t’punoj kundër Jugosllavisë. […] U ktheva n’Ferizaj. Prej Ferizajt bëra ç’bëra, dola prej OZNA-ës si i sëmurë. E luajsha rolin se jam i sëmurë nga turbekulozi. Ani se s’kam pasë kurgja. M’transferuan. […] Edhe u ktheva n’Kaçanik. Aty u bana shef i përgjithshëm i Seksionit t’Punëve t’Brendshme, n’Kaçanik. Edhe do shokë pa e ditur ishin kenë t’lidhun me Komitetin Qendror t’Shkupit, NDSH, t’Lëvizjes. Edhe ni ditë erdhi Hajrush Orllani. Rexhep…’ tha, ‘Sot do t’mbledhemi ta formojmë Komitetin e NDSH-së n’Kaçanik.’ Unë mezi që pritja. Edhe u mblodhëm, shtatë vetë. Diskutumë, e banëm programin, e formumë Komitetin e Rrethit t‘Kaçanikut NDSH.