Pjesa e Dytë
Anita Susuri: Ju m’tregutë që shkollimin pastaj keni vazhdu në Prishtinë?
Bahtije Abrashi: Po.
Anita Susuri: Qysh ka qenë për juve ky transfer me ardhë në Prishtinë? Keni fillu ktu me banu sigurisht?
Bahtije Abrashi: Po. Me thanë që nuk e kam ndi ndryshim shumë t’madh, kam qenë e re jam adaptu shumë shpejt. Me kolektiv ku jam punësu më kanë pritë shumë mirë. Kështu që, e kam gjetë vetën meniherë në Prishtinë.
Anita Susuri: Qysh ka qenë n’atë kohë Prishtina?
Bahtije Abrashi: Ka qenë ni kasaba e vjetër. Qyteti ka qenë i ndërtum deri te semaforat kryesorë. Kur fillun me u ndërtu ndërtesat knej, pjesën tjetër, u çuditshim, shkun n’katun, n’fshat. Kur u ndërtu spitali në Prishtinë, ka qenë ni reagim i madh i qytetarëve të Prishtinës, “Pse na çutë aq larg?” Tash spitali mbeti në qendër të Prishtinës. Kështu që, unë krejt, edhe qit pjesë t’qytetit ku jam tash edhe përreth i maj n’mend krejt ara, shufra. Se ndërtohet kaq shpejtë… e gëzoftë rinia. Zemra po t’bahet mal kur po del n’qytet po e shef.
Anita Susuri: N’cilën lagje keni banu ju?
Bahtije Abrashi: Unë në Prishtinë, kam banu në qendër të qytetit në Prishtinë. E kam pasë meniherë mrapa, atëherë i thojshin Ndërtesa e Komitetit, banesën 15 vjet mandej kom kalu Rrugën e Goleshit edhe aty 15 vjet. Domethanë, 30 vjet kom jetu n’qendër. Mandej kom kalu në pjesën e Bregut të Diellit.
Anita Susuri: A keni vizitu atëherë, për shembull, a keni pasë kohë përveç që keni studiu, keni mësu, për evente kulturore. Për shembull, teatro ose kinema?
Bahtije Abrashi: Çdo premierë që ka qenë n’atë kohë edhe ma vonë kena shku. Kom shku sidomos une, bashkëshorti, mandej kur u rriten fmitë edhe fmitë i merrsha, shoqnia. Ka qenë nji element kulturor të cilin krejt qytetartë e kena prit me gëzim. Po mbahet premiera, menzi gjejshim bileta. Po, kështu që ky popull shpejt është emancipu.
Anita Susuri: A ju kujtohet…
Bahtije Abrashi: N’kinema kena shku vazhdimisht.
Anita Susuri: Çfarë filma për shembull? Qysh ka qenë qajo dalje? A është dalë veç për kinema, a është dalë në qytet n’atë rrugën për kinema? Qysh ka qenë?
Bahtije Abrashi: Jo, jo. Në kinema kena shku për me e pa ni film ndoshta kulturor, luftarak. Ka pasë shumë filma indian. Shkojshim, na pëlqente muzika, shkonim. Mirëpo, n’arsim kur kom punu rregullisht niherë n’mujtë i kena çu fmitë n’kinema. E kena zgjedhë filmin, cilin, edukativ për fëmitë. Kështu që, me iu mbjellë kulturën e përcjelljes së filmave.
Anita Susuri: Deri n’cilin vit afërsisht keni bo ksi organizime me shkollë?
Bahtije Abrashi: Po unë n’arsim kom punu deri ‘79-shin.
Anita Susuri: Domethanë, rregullisht ka pasë…
Bahtije Abrashi: Rregullisht. Në qendër të qytetit ka qenë, për nga ndërtesa e Pionerëve, ajo aty ku është, ju t’ritë, përballë Televizionit, Radio Televizionit të Prishtinës, ato shitoret që janë përreth t’vogla, mrena ka qenë ndërtesa e Pionerëve. Aty janë organizu në nivel të komunës aktivitetet për nxansa, për pionerë të llojllojshme. Saqë kanë qenë edhe Shoqata e Ambasadorëve, për me i msu fmitë shtetet, ambasadortë. Kanë qenë ndofta nji nxans që ka qenë ma i zgjutë ma asi, Ambasador i Amerikës, Ambasador i Kinës, i Anglisë, i Francës, Gjermanisë. Edhe mandej u bojke ni debat, dashtë e pa dashtë ata u interesoshin për qat shtet që po e përfaqësojnë.
Kështu që, kemi zhvillu ni kulturë që në të ardhmen duhet me u pregatitë fëmitë, nxansat. M’falni, do t’boj ni krahasim, osht’ punu shumë n’arsim n’atë kohë. Me punu n’atë kohë ka qenë krahasim, me punu n’arsim na kanë krahasu arsimtartë e mirë, msustë e mirë baraz me ni minator të Trepçës. Kur e ke kry vitin shkollor, n’fund t’vitit, ndoshta po ju intereson, ke pasë ndonji nxanës t’dobtë, nuk ke guxu ti me ia imponu me përsëritë ai apo ajo klasën pa qenë komisioni nivel t’shkollës. Prej arsimtarëve në krye me qenë drejtori.
M’kujtohet n’klasë t’tretë ni detal. E kom pasë ni nxanës, Jakup, s’ja harroj emrin, s’msojke, ka qenë i dobtë, ndoshta i mungojke edhe puna n’shpi edhe n’shkollë. Kishin pasë disa probleme me njerkën, baba dy gra e kështu që… edhe vinte inspektori, inspektojke n’orë edhe po m’thotë, “Pse osht’ ky fmi i dobtë kta tjertë t’mirë?” Edhe komisioni po thojnë, “Duhet me lanë me përsëritë klasën”. Unë kom reagu, “Nxansin tem nuk e la se është jetim me përsërit klasën”. Kom punu orë plotësuese me të me ditë t’tana, me mujë, sot është advokat. Rasti që e mora, se ka shumë raste ksi.
Anita Susuri: M’tregutë për kto ngjarjet kulturore po e di që në Prishtinë ka qenë edhe korzoja e t’rive që kanë shëtitë, a keni dalë edhe ju?
Bahtije Abrashi: Çdo, çdo mramje. Ka qenë ni lloj defileje. U veshim, u ndreqshim si vajzat, si gratë, si burrat edhe shëtitshim. Prej, tash po i bjen prej Grandit deri te Kuvendi. U sillshim, u takoshim, t’ritë u pëlqeshin. Po na që ishim t’martum u takoshim, shkojshim në ambëltoren “Korzo”. Ambëltorja “Korzo” ka qenë përballë, qysh po i bjen, kur t’shkojsh…
Anita Susuri: Te Kino Armata.
Bahtije Abrashi: Jo, jo. Ma poshtë. Në mbarim të rrugës kryesore, tash është, çfarë kafiqi është aty?
Anita Susuri: “Korneri” është.
Bahtije Abrashi: E aty ka qenë. Ajo ka qenë ambëltorja që jena taku me t’madhe edhe e ka pasë emrin “Korzo”.
Anita Susuri: Si jeni njoftu me zotni Aziz?
Bahtije Abrashi: Zotnin Aziz? Uuu {onomatope} m’ktheve shumë mrapa. Unë kam qenë nxanëse e klasës të tretë Normale, ai ka dhanë msim n’shkollën ekonomike. Edhe m’ka pëlqy. Nejse, hajt bre anej bre knej, edhe thotë, “Tregoju n’shpi se po m’pëlqen”. Kush guxojke me tregu, nxanëse je shku n’shkollë me u shkollu (qeshë). Në familje ka qenë disiplinë e madhe, “Në ora 8:00 të gjashtit [fëmijët] duhet me kenë në shtëpi”. Në qoftëse s’je shku n’mramje në ora 8:00 ke pasë pasoja. Ose s’ke hanger darkë, ose n’qoftëse ka dashtë me t’ble diçka s’ta ka ble, je dënu. Edhe unë po thom, “Jo, jo, unë kom me shku n’shpi në ora 8:00”. Edhe ai bashkë me ni shok të vetin vijnë me mu i bijnë ziles. Unë mbeta, u stepa, edhe hyjnë brenda dhe i tregon babës tim që, “Mu po m’pëlqen vajza juj”. Qshtu qishtu.
Anita Susuri: Qysh ka qenë reagimi pastaj?
Bahtije Abrashi: Ka qenë reagim shumë i ashpër n’shtëpi, “Duhesh me u shkollu, me të kam bisedu, nuk bon ajo, duhesh me u shkollu”. Na, mirëpo ai bisedoi me të tha, “Shkollimin nuk ia ndali kurrë, ku të don”. Se dojsha me shku në Beograd me studiu këtë juridikun, masi i kom dorëzu dokumentet i tërhjeka mbeta në Kosovë dhe u martova.
Anita Susuri: Vendimi juj ka qenë apo rrethanat e kanë bo?
Bahtije Abrashi: Jo, jo. Rrethanat e kanë bo.
Anita Susuri: E qysh ka vazhdu pastaj në vitet ‘74 e knej? Kanë qenë pak ma t’mira me kushtetuta…
Bahtije Abrashi: Mbasi është aprovu Kushtetuta e Kosovës, ‘74-shin, Kosova ka lindë për s’dyti, a për s’treti, a për s’gjashti, a t’dhetën a sa. Çdo herë kena qenë të shtypur, s’ju kanë dhanë të drejta kërkujt. Me hi me i kqyrë librat, filmat, dokumentartë na thojm, “Qysh kena ekzistu?” Sa dëbimet janë bo, sa shkatërrimet, sa persekutimet, sa vrasjet… e mandej filloi… se kushtetutën e ka propozu Kryesia e Jugosllavisë, e ka hartu. E Kuvendi i Kosovës e ka aprovu.
Me aprovimin e kushtetutës kanë ndrru gjanat për 360 shkallë. U hap fakulteti, u hap universiteti, me t’madhe fillun me u shkollu. Për dhetë vjet nuk e di, i kam pasë shënimet, ni kohë shumë t’shkurtë sa doktori i shkencave ka dalë, e sa profesori, e sa profesoresha, e sa inxhinieri, e sa mjeku, e sa, të gjitha profilet. Se ky popull ka qenë i etshëm për dije. Ka qenë ni program i Serbisë kundër shqiptarëve: “Shqiptarin dëboje, likfidoje, mos e arsimo”. Mirëpo, mandej kjo tabu u thy.
Anita Susuri: ‘79-tën jeni zgjedhë Kryetare e Konferencës Gratë në Prishtinë edhe po m’duket që e keni ndërpre punën n’arsim.
Bahtije Abrashi: Unë si aktiviste e Rinisë kom vazhdu atë aktivitet edhe në Prishtinë. Kom qenë mjaft aktive. Me kalimin tim prej Mitrovicës në Prishtinë, unë kom mendu që do t’shuhen ato. Mirëpo, qashtu kom qenë prej natyrës. Në shkollën ku kom punu kom arritë edhe aty do suksese, saqë ka qenë kolektivi shumë i madh, ndoshta ma e reja kom qenë Kryetare e Bashkësisë Punuese. Mandej, kom qenë delegat në Kuvendin e Prishtinës, edhe aty kom zhvillu aktivitetet nëpër bashkësi lokale sidomos. Sidomos rreth edukimit të fëmijëve dhe emancipimit të gruas. Përpara për me të zgjedhë me ni organ ka qenë Komisioni kadrovik në nivel të komunës, ata ta kanë vlerësu punën edhe kanë vendosë kon ku me çu.
Kishin vendosë me m’zgjedhë Kryetare e Konferencës të Grave, ashtu është qujtë. Po Kryetare e Grave të Prishtinës, si kryeqytet. Saqë kanë shku me kqyrë në shkollën “Aca Marović” çfarë fmi, çfarë nxanësa janë. Që duhesh me kenë shembull për rreth, për me t’pranu rrethi edhe me ndiku me punën tande. Po du me tregu, ai Komisioni Kadrovik ka pasë ni rol shumë t’madh. Kom punu, ka qenë referati i konferencës, ka qenë planprogrami, cilat aktivitete kanë me u zhvillu këtë javë, këtë muj, gjysmëvjetor, fund vitit, ke dhanë ni përgjegjësi çka ke punu. Kështu që, kom qenë mjaft aktive. Ndofta e kisha aty çka veç kam punu.
Pastaj kur më kaloi mandati më zgjodhën Kryetare e Konferencës, Kryetare e Grave të Kosovës. Aty ishte angazhim edhe më i madh. Përfaqësojshe ni komb, ni popull, ni gjini, u dashke me qenë shumë punëtore, shumë frytdhanëse për me mujtë me prosperu edhe me… se nëpërmes meje, unë përfaqësojsha gruan e Kosovës, normal sidomos gruan shqiptare. Kur shkojshe në republikat tjera ose u takojshim, t’kqyrshin me ni sy shumë kritik, si dukesh, si shprehesh, si sjellesh, ndofta edhe si han bukë n’tavolinë, qysh e kap pirunin, qysh thikën. Se ka pasë, kena pasë paragjykime shumë t’mëdha, sidomos për popullin kosovar, a për gra mos t’flasim.
Kështu që, ka qenë një angazhim shumë i madh. Kur n’atë kohë edhe bashkëshorti im ka qenë shumë aktiv si ekonomist. Ai ka qenë një ndër ekonomistët ndoshta n’gishta të Kosovës, nji ose dy. Edhe ai Komision Kadrovik e ka caktu Sekretar për Ekonomi pranë Këshillit Ekzekutiv të Kosovës. Gjatë periudhës t’tij ka qenë ni gjeneratë anëtarë, sikur tash që thojnë, qeverisë. Njerëz ma eminent të Kosovës të cilët janë arsimu, sidomos jashta Kosovës. S’ka pasë fakultet, s’ka pasë universitet e me kry fakultetin me ni republikë tjetër ose me ni shtet tjetër është dashtë me punu shumë, e me marrë dije sikur ajo sungjeri që mbushet ujë qashtu edhe ata. Ai ka qenë dy mandate Sekretar për Ekonomi. Ka punu shumë.
Mas luftës i kam thanë ni personi… “A ata kanë qenë komunista”, “Kqyre djalo çka t’preksh në Prishtinë e në Kosovë, reza e derës është merita e qasaj gjenerate”. Duke fillu prej ndërtimit të Radio Prishtinës, po e marrë vetëm në Mitrovicë [Prishtinë], ndërtesa e Odës Ekonomike, Pallati i Rinisë, Rilindja, po e dini ku osht’?
Anita Susuri: Po, po.
Bahtije Abrashi: Mandej Radio Prishtina, Pallati i Rinisë, Radio Prishtina, infrastruktura, spitali, universiteti, bibliotekat. Krejt është merita e qasaj gjeneratës në krye me bashkëshortin tim Aziz Abrashin. A mandatin e dytë prapë ka pasë nevojë, qiky Komisioni Kadrovik e zgjedhi për s’dyti Sekretar për Ekonomi. E meritat e tij janë nivel kosovar. Disa gjigande që janë ndërtu në çdo komunë të nivelit të Trepçës në Pejë, ka qenë fabrika e akumllatorëve, në Gjakovë fabrika e tekstilit, fabrika e, tash në moment s’po m’kujtohet. Në moment s’po m’kujtohet. Në Prizren “Filigrani”, në Gjilan fabrika e akumllatorëve, krejt qat’ kohë janë ndërtu. Qaty janë punësu krejt kosovartë edhe kosovaret.
Por, ka qenë ni revolucion shumë i madh. Në Ferizaj ka qenë fabrika e orendive, i ka pasë 2000 e kusur punëtorë. Ka falimentu deri dikund edhe është dashtë me u mbyllë fabrika. Ai sikur Sekretar për Ekonomi, ministër, ka thanë, “Unë do t’shkoj atje, nuk lejoj me u mbyllë fabrika”, edhe vullnetarisht ka shku. Ka punu ka dymbëdhetë orë…
Anita Susuri: Si drejtor apo?
Bahtije Abrashi: Si drejtor. Ka qenë punëtor shumë i madh. Në Ferizaj kur t’shkoj thom, “Jom bashkëshortja”, apo janë fmitë, me mburrje e thom se ata të gjithë e dinë. Kështu që, nuk falimentoi fabrika. Filloi me ndërtu me t’madhe. Prodhimet i shitke në Amerikë, në Itali, në Zvicërr. E ndërtoi rrjetin. Ata kanë punu kah dy-tri ndrrime për me mujtë me mbrri sa ma shumë me u shitë prodhimet e orendive.
Anita Susuri: Ju e keni edhe nifarë roli në ndërtimin e Pallatit të Rinisë me i bindë qytetarë. Qysh ka qenë kjo?
Bahtije Abrashi: Pallati i Rinisë është marrë si shembull, është ndërtu në Sarajevë edhe kena marrë ni iniciativë disa, si une Kryetare e Grave të Prishtinës, edhe shumë njerëz tjerë që kanë qenë në atë kohë në Prishtinë. Ka qenë drejtori, Kryetari i Komunës Nazmi Mustafa, një ndër inxhinierët e parë, dhe kam qenë në pleqësinë e qatij forumi. Për me mujtë me e ndërtu Pallatin e Rinisë, roli im edhe i të tjerëve ka qenë… se atë pallat nuk kena pasë pare me ndërtu, është dashtë me vetëkontribut. Edhe kena shku nëpër bashkësi lokale me organizatat punuese në organet shtetnore, se ky popull duhet me dhanë ni vetëkontribut me e ndërtu. E ajo është aprovu në Kuvendin Komunal të Prishtinës sa kam qenë Kryetare e Grave të Prishtinës. Edhe është ndërtu Pallati i Rinisë.
Ai është pallat i Prishtinës i ndërtuar me vetëkontribut. Atë nuk mundet kërkush me tjetërsu, as me u shitë, as me u ble se është pronë e qytetarëve të Mitrovicës [Prishtinës]. Ka qenë nji agjitim në nivel t’komunës.
Anita Susuri: Në vitin ‘84 thatë që jeni zgjedhë Kryetare e Gruas që ka qenë kjo e Konferencë e Gruas të Kosovës edhe deri ‘89-tën po m’duket ka qenë ky rol.
Bahtije Abrashi: Katër vjet.
Anita Susuri: Po në ndërkohë bashkëshorti ka punu edhe në Trepçë. Qysh ka ndodhë? Ai vazhdimisht ka udhëtu, sigurisht po them ka udhëtu. Qysh ka qenë për to kjo? Domethanë, ju si bashkëshorte si e keni pa këtë rol që e ka pasë? Ka qenë ni përgjegjësi shumë e madhe se Trepça e treta ka qenë në Ballkan. Qysh e keni pa ju kta? Qysh ka reflektu kjo?
Bahtije Abrashi: Po na edhe si vendas mitrovicas e kemi ndje ni nevojë që duhet me kontribu edhe ma shumë për Mitrovicën. Thashë, Komisioni Kadrovik i atëherë, Krahinës Autonome të Kosovës e ka caktu me shku. E unë pak para tij kam qenë Kryetare e Grave të Kosovës. M’thirrën, “Hajde duhesh me shku me u bo kryetare”, normal është dashtë në bashkëpunim me bashkëshortin. Mas tri-katër dite po i them, “Duhna me dhanë përgjegje”, tha, “Do ta them edhe niherë, unë e di çfarë gruje kam. Shko, po t’lypë shoqnia, po i duhesh shtetit. Urdhno shko”.
Kena pasë mirëkuptim shumë të madh në mes veti. Ndofta unë i kam marrë disa përgjegjësi familjare barrë për veti për me, mos me i pengu atij. Në shpi kur t’vjen me pasë kohë me pushu, me mendu për t’ardhmën e punëtorëve të Trepçës. Ai po ashtu ka qenë punëtor i madh sikur në Fabrikën Tefik Çanga edhe në Trepçe. Saqë ka mrri me i rritë rrogat deri 1200-300 marka një minatori. Është përkushtu shumë për punëtorë, për Trepçën, për Kosovën.
Anita Susuri: Po, shumica e minatorëve që i kemi intervistu në nifarë forme e përshkrujnë atë periudhën kur zotëri Aziz ka qenë n’krye të Trepçës, si periudhë e artë e Trepçës.
Bahtije Abrashi: Qata thashë, ka mrri.
Anita Susuri: Edhe bashkëshorti juj ka pasë kontribut t’madh, po qysh ka reflektu kjo? A ka pasë pastaj edhe angazhime tjera ose kohë?
Bahtije Abrashi: Ai, Burhanin [Kavaja] e ka pasë kojshi, e ka pasë krah të djathtë edhe ai ka qenë edhe drejtor në Elez Han. Mandej e ka thirrë, kur ka shku drejtor në Trepçë. T’u e vlerësu punën e tij se ai osht’ inxhinier, e ka marrë mas veti edhe e ka çu drejtor në Stantërg. Ata kanë bashkëpunu shumë. Kështu që, kanë mrri bashkë suksese shumë të mëdha. Tash po e marr ni detal. Nuk e kanë pasë lehtë. Gjithmonë kanë qenë në shënjestër të Serbisë se kanë fillu mos me mujtë me shfrytëzu Trepçën qysh e kanë shfrytëzu ata.
Shembull, Trepça ka prodhu edhe akumllatorë në Mitrovicë, ka qenë fabrika e akumllatorëve edhe në Gjilan. Ushtria deri në atë kohë i kishte marrë akumllatortë në nivel jugosllav pa asni dinar. Edhe bashkëshorti im ia ka ndërpre. Vetëm me berzën ndërkombëtare. Na dikujt duhet me ia shitë, na ma s’pari ia shesim juve është e vërtetë po. E shumë e shumë gjana, jo të arit, jo t’argjendit. Kështu që, kanë fillu shumë sene me ua shkurtu, se nuk bon kështu.
Në atë kohë hin një politikë shumë e vështirë. Kanë fillu çrregullimet në Kosovë, mas kushtetutës, mas dhetë vjet të arriturat masi është aprovu kushtetuta, mas vdekjes së Titos merr iniciativë Kryesia e Serbisë me i bo ndryshimet në kushtetutën në Kosovë. Me i bo ato ndryshime të kushtetutës ka qenë punë e madhe edhe Kryesia e Kosovës ka mbajtë mbledhjen në Gërmi, ka qenë villa e Kuvendit të Kosovës ku janë ardhë delegacionet prej republikave, shteteve tjera. Aty ka qenë ni vend ku i kanë pritë edhe ku janë zhvillu bisedat e krejt. U majtë mbledhja e Kryesisë të Kosovës.
Simbas funksionit tim si Kryetare e Grave kom marrë pjesë edhe une. Ajo ka qenë ni mbledhje e randë. Ka ardhë në delegacion Pera Kostić bashkë me shumë t’tjerë edhe e dhanë ekspozenë pse po dojnë me ndrru kushtetutën e Kosovës. Thojnë veç një korrigjim i vogël e mandej. E ata pse kanë dashtë me ndrru kushtetutën e Kosovës ka qenë se në kushtetutë të Kosovës ka qenë në atë kohë pjesë… Krahina Autonome e Kosovës, pjesë konstituive e Jugosllavisë. E kena kalu Republikën e Serbisë, kështu që kena qenë t’barabartë me republika tjera. Kjo atyne iu ka pengu, se s’kanë mujtë me i zhvillu ato aktivitetet e mrapshta që i kanë zhvillu ktu.
Në atë mbledhje ka qenë shumë e randë. Kena reagu, ekziston sigurisht stenogrami, dokumentacioni se çdo gja në atë kohë osht’ përcjellë. Unë kom reagu shumë ashpër edhe boj pytje, “Sikur me pasë qenë gjallë Titoja”, shoku Tito atëherë, “Me pasë qenë gjallë Eduard Kardeli”, që ka qenë truni i Jugosllavisë, ai ka dhanë shumë kontribut në hartimin e Kushtetutës së Kosovës, “A kishit me marrë këtë iniciativë që e keni marrë tash? Unë s’po pajtohem me këtë”. Aty u bo ni rrëmujë, kush jom, tek jom, çka po mendoj, pse po e thom këtë. “Kushtetutën e ka aprovu Kuvendi i Kosovës, Kuvendi i Kosovës në qoftëse ka vërejte duhet me i dhanë, jo ju”. Por, gjetën mbështetje edhe i bon ndryshimet t’cilat na kushtun shumë.