Pjesa e Parë
Anita Susuri: Zotni Xun, nëse mundeni ni prezentim me dhanë edhe me na tregu diçka për prejardhjen, familjen e juj?
Xun Çetta: Po, quhem Xun Çetta, jom nga fshati Trubuhoc, Lugu i Drinit i thojnë te ne, afër Banjës së Pejës. Rrjedh nga një familje e thjeshtë fshatare. Prejardhjen e kemi nga fshati Isniq, tash neve na qujnë Podgurë ne i thojmë Reka, e jemi të dalun atje. Jom i lindun në atë fshat, të partë e mi kanë ikur nga Isniqi, me thanë ashtu kah 200 e sa vjet sigurisht e ma shumë. Si familje, jeta jonë ka qenë kryesisht me bujqësi, blegtori te dyjat bashkë. Si fmi, si të gjithë fëmitë e fshatit jom i rritun në ato rrethana çfare kush ma pak e ma shumë ndryshime.
Shkollimin e kom kry në fshatin Tërstenik, shkolla fillore “Rilindja”, që edhe sot e mban në Tërstenik deri në vitin e shtatë. Shtatën dhe tetën e kom pasë, kom kalu ma afër. U hapë shkolla, shkolla ish “Ismail Qemali”, më doket ende e mban emrin. Pastaj, shkollën e mesme e kom kryer në shkollën e qujnë shkollën tekstil, shkolla e artit figurativ thirret në Pejë, ish “Shaban Spahija”, tash osht’ më duket, “Odise Paskali”. Shkolla e artit në Pejë ish “Shaban Spahija”, tash “Odise Paskali”. Pas shkollës të mesme e kom mendu ma mirë të shkoj te kryj ushtrinë që të mos më gjindet pengesë për m’u bo gati me ardhë me vazhdu mas ushtrisë studimet.
Diku ‘75-tën kom dalë në, kom shku ushtar. Ushtar kom qenë marinar, marinar gjithkund ka qenë shumë gjatë diku 18 muj. Tash nuk e di kah fundi, nuk e di ‘75-‘76, diku kah ‘77-‘78 diku jom liru prej ushtrisë. Tani meniherë… bile sa kom qenë ushtar vllau ktu punonte qysh me m’i bo puntë për m’u regjistru në studime. Pastaj, kom shku e kom regjistru Shkollën e Lartë në edukatë fizike në Prishtinë. Jom gjenerata e fundit e Shkollës të Lartë. Dy provime pa diplomu, për të hyrë në diplomë, kem pasë fat apo ndoshta kaniherë them apo ndoshta fatkeqësi se kaniherë unë them fat se knaqësia ma e madhe edhe sot më bën që jom pjesë e atyne ngjarjeve.
Ndaq fat, ndaq fatkeqësi në ‘81-tën, jom një ndër organizatorët, të dënuarit, të vujaturit të dënimit, i plagosur në ato ngjarje të gjitha. Atë fat e kom pasë. Pastaj u dënova 13 vjet dhe me ato 13 vjet, hetuesinë e kem bo po këtu në Prishtinë diku po sa muj. Na kanë transferu në Lublanë. Në Lublanë, tash me hi me rrëfy kemi mori gjërash që ma të mirat i lajmë e pa peshë i themi, kështu më ka ndodhë edhe nëpër intervistime tjera. Inspektori i cili më ka malltretuar tmerrësisht, egërsisht ishte Asllan Sllamniku. Kur u krynë krejt hetimet erdh edhe po më thotë, “Xun, unë ta di kokën çfare e ke, nga ajo çka kalove ti ki me shku këto ditë në transfer në vujtje të dënimit në Slloveni. Ku osht’ larg, ma mirë e ka nga burgjet e tjera. Se po të shkon ti në burgje tjera e di sigurt se ti i gjallë nuk kthehesh në këtë vend, se ta di kokën”. Masanej më ka ra me intervistu mu ata, i thojsha, “E ke ditë kokën se e ke malltretu”.
Kom shku në Slloveni, kom vujtë dënimin deri në ‘89-ën, kah fundi i ‘89-ës jom liru, domethonë tetë vjet e ca muj. Për familjen para se me hy…
Anita Susuri: Po deshta me u kthy pak…
Xun Çetta: Po ma murr menja se ma paraprive pare diçka. Rrjedh nga një familje fshatare, babën tem, Mustafën e kom pasë një ndër NDSH-istët ma të ri në moshë, se komuniteti i tyre atëherë kanë reagu, se atëherë kanë pasë… ndëgjo unë shpesh herë gjej elemente që nuk i kemi sot që i kanë pasë atëherë, po të jesh vetkritik ose të jesh krejt i paanshëm. Domethonë, shpesh do veti i gjoj ma të mira… po qoftë edhe në komunizëm vjen [fjala], ka elemente që ne s’i kemi sot. Kjo nuk domethonë të gjitha mirë e vetëm mirë. I kanë thanë, “Nuk bon me u deklaru, as me u regjistru”, se osht’ i ri Mustafa, baba jem. Ky osht’ ni NDSH-ist i përbetum, është ni aktivist i mirë, po na kompromiton neve ma rekrutu të ri. Njejtë ka ra në burg, i ka majtë gjashtë muj. Këtu janë njerëzit nëpër Prishtinë që thojnë, “Nuk e ka dhanë asteni edhe ni njeri”, edhe osht’ liru…
Anita Susuri: Çfarë gjenerate ka qenë baba juj?
Xun Çetta: Baba jem i lindur ka qenë ‘25. E për vitet që po flas, normalisht se osht’ para ‘63, ‘64, ‘65 kur osht’ identifiku flamuri. Mirëpo, para ktyne me ‘44-‘45 është ni histori e tmerrshme. Babën tem e identifikojnë si NDSH-ist, i ri. Vllaun e tij, axhën tim, Brahim Çetta para lufte flitet, thuhet, gojëdhana siç e keni edhe emisionin gojëdhana, kudo anena thuhet, “Brahimi ka vra shumë forca çetnike”, gjoja me ni ndihmë të ni oficeri gjerman, atëherë ish nazi-fashizmi. Tash kur t’i thush me ndihmën e tij ka vra, unë e di vet, ai e ka pasë qat’ mundësi. Ku kemi pasë na forcë me vra, pa pasë ni… shumë kohë u përfolë, a din çka, nuk o mirë me përmend pse me ndihmën e oficerit. Po unë e maj mend, gjermani kur ka hi edhe ka dashtë me dominu, ai menzi s’ka pritë m’i gjetë njerëzit të cilët njani-tjetrin e luftojnë, sigurisht në ni vend tond, pse i vranë… e flitet, ka vra forca çetnike.
Kur erdh vakti mas Lufte Dytë Botnore flas, ai me direktiva nuk e di implikohet. Ka qenë Policia Popullore quhej në atë kohë, ky veshet në Gurakoc. Ni ditë prej ditësh i jepet urdhëri me marrë atë me deshë e me shku me pushkatu në Kullë të Popit në Istog. Kulla e famshme, ke lexu, ke ndëgju. Osht’ i pushkatuar në Kullën e Popit në Istog. Du me lidhë, se tash jom t’u e bo ni për të gjitha figurat, e kom lexu materialin. E ky osht’ rrëfim i çuditshëm. E grijnë vëllaun e babës tem, baba jem akoma i mitur. Ditëlindjen dhe vitin e mixhës tim, Brahimit, ia qesin babës që është i mitur. Akoma pa u hjekë mërzia e pushkatimit të mixhës, babën e çojnë ushtar në Travnik në Kroaci. Datën ia ndryshojnë. Tash baba e ka datën ndryshe në leje të njoftimit, ndryshe në librezë ushtarake, se unë i ruj. Tash s’i pata këto dhe shumëçka që më kërkutë me pru materiale, unë kom ni mori materiale nëpër arkiv që nuk di kush ka. Po unë qëlloj i papërgaditur. Ato i ruj.
Njo ndryshe, njo ndryshe. Pse e kanë bo këtë? Pse kanë dashtë me… NDSH ashtu-ashtu e kanë transformu, pikë. Ata e largun, ia hupën gjurmët. Po tasht të fundit kur ia pushkatun vllaun, këta te kemi atje. Dhe çudia ma e madhe osht’, baba atje është marrë në pytje për vllaun që ia pushkatun edhe organizatës së cilës i ka taku. Sipas rrëfimeve të babës gjithëherë kur unë kom qenë i ri, po i mbaj mend. Tash du me ta lidhë automatikisht me ni rast të kësajna. Kur unë shkova ushtar, ‘76, ‘77, ‘78, unë, më burgosën shtatë ditë për ni incident me ni minoritet malazez u konë diçka. Në hetuesi të KOS-it ushtarak, shumë ni insert p’e lidhi me to tash.
Më pytë mu inspektori i KOS-it, thotë, “Familjen”, ma përshkrujke mu sikur unë vet, mes Drinave ku rrugtë… Ma mirë i dike ai se unë. Më pytke, “Sa mixhallarë ke?” Thashë, “Unë kam pesë mixhallarë”. Ishin Rasa, Salihi, fjala bjen a, “Salihi, Selimi, Osmani, Imeri, Muharremi, baba jem. Edhe ni mixhë”. “Ja-a”. “A je i sigurt?” Unë, “I sigurt”. Nuk isha edhe i ri, ushtar, i pjekun. Automatikisht ma ka… unë e di çka po dojnë me më bo këta, për me më dënu që po dojnë me më dalë te axha që ma kanë pushkatu. Unë kah të jenë thom, “Ja-a, nëse del që kom axhallarë tjerë, unë nuk e di për çka e keni fjalën”. “Po edhe diçka”, thashë, “Urdhno”, tha, “A keni Brahim? Jo”, tha, “ni axhë, Brahimin pse s’pe përmend?” Mu ma boni, tha, “A ke dëgju rrëfime ndonjiherë për axhën ton Brahimin?”
Domethonë, ai dojke me ditë familja jonë a osht’ le e rritë, a përfolet për vrasjen që na kanë bo të axhës. Thashë, “Nuk e di, po na Brahimin e kem gjallë”, e lujta rolin aq mirë. Tha, “Për cilin Brahim?” Thashë, “Djali i mixhës tem osht’ në Gjermani, emigrant, u shku në punë para tre-katër muj, pesë muj nuk i ka”. Mbajshin kurse atëherë edhe me kurse thojshin zidar [Srb.: murator], moler edhe i çojshin. Thashë, “Brahimi osht’ në Gjermani”, tha, “Jo jo”, tha, “axhë”, thashë, “Jo”. “Po ti nuk ke dëgju ndonjëherë për ni axhë tanin që e ke pasë Brahim?” Thashë, “Jo”. Emri i të cilit sot osht’ rruga, pas çlirimit të Kosovës. Më kanë pytë gjerë e gjatë për atë emër pade me testu…
A faktikisht gjyshja jeme, nana e babës edhe qitij Brahimit, krejt jetën si fëmi më ka shku shporeti ndezun, tokat i kemi pasë të shtrume për toke, në dhe që thojnë, të shkelne edhe si sot më kujtohet t’u vlu pasula në shporet edhe gjyshja, “Oj Serbi, oj Serbi të daltë flaka, na humbe Brahimin pa gjurmë”. Se pastaj rrëfejshin, kur e kanë mytë Brahimin, e kanë kontrollu axhën. Me fotografi, me tesha, me çka ka kanë zhdukë, lejen e njoftimit e krejt. Çka osht’ ma e keqja kanë zhdukë edhe në dokumentacion me shku tash nuk e gjen Brahim Çetta.
Anita Susuri: Me zhdukë si njeri komplet.
Xun Çetta: E kanë pushkatu. Masi pushkatohet i kanë zhdukë dokumentet, gjurmtë.
Anita Susuri: I kanë hup identitetin.
Xun Çetta: Tash unë tash që po thu që ka me u bo tash përmbledhje, unë e thom jo rastësisht Serbia mas luftës të fundit në Kosovë, që ka marrë dokumentet kadastrale. I ka marrë çka mundet me zhdukë krejt, çka s’mundet e kalkulon, se kjo më lidhet me atë. Se po të shkojsh tashti ti nuk e gjen Brahim Çetta, që dihet krejt u konë me dokument e regjistrume e krejt qysh janë mixhallarët e tjerë. E ka zhdukë se e ka vra, e ka zhdukë me u bo i harrum sikur s’ka ekzistu. Po historia gjithmonë hulumton. Merre me mend tash shekulli XXI, kjo ka mendu me marrjen e dokumentave kadastrale ka me u hulumtu mirë çfarë emra me u zhdukë krejt, e çfare me kalkulu. Më lidhen kto.
E pastaj historia ime, vjen studimet. Vendosna me bursë nga komuna në barakën III në Prishtinë. Aty fillojmë tashti te shoqnia si shoqni e ndërlidhim, bojmë grupacione, flasim, jo direkt me punë po me kalimin e kohës… muzika e bonte të vetën, për shembull, Shkurte Fejzën kur e dëgjojsha atëherë të çonte në kamë. Pastaj, më kujtohej kjo mu ushtar çka u munu me më futë inspektori. Unë i hangra shtatë ditë burg atëherë. Pastaj rrëfimet e familjes, pastaj rrëfimet e gjyshes. Edhe aty shkojshin kadal dalë në mënyrë ma të qetë pa zhurmë t’u pa njoni-tjetrin çka po të duhet me u afru. Tash na i kemi edhe të shkrume. Pastaj lidhet njerëz të caktuar që njoni me tjetrin puqen. Kemi bo ni organizim të mirë me punu, me funksionu pa trazira, po të jemi me ni frymë.
Mbanim ne me qendrën e studentëve, në drejtori. Kushtet me të vërtetë nuk ishin të mira, na i plotësojshin, të vërtetën. Për ata po të thom du me dhanë çka osht’. Kur bohej ndonjë zë i madh [protestë], i plotësojshin. Bile u konë ni Gani Shatri, ka qenë aq agresiv në drejtori për kushte, na i përmirësojshin. Mirëpo, kur plasi me 11 mars [1981], që unë nuk jom ai që kom organizu, a jom konë këtu. Nuk jom ai që nuk di kush, po tash e kom zbulu. Se të organizatës tonë, të aktakuzës, se aktakuza jonë prej 21 studentëve në krye me Ali Lajç, Bajram Kosum, Musli Kosum, Merxhan Avdyl, une, Gani Vlana, mos të përmendi emra, Gani Koci e tanë.
Na jemi në ni akuzë të 21 studentëve, ne nuk jemi 21 që kemi qenë të ni organizate. Po strategjia e tyre politiko-juridike na afron si nji organizatë me na gjujtë si organizatë terroriste e na hapë në 21 studentë. E bon qitu janë tre, katër, qitu pesë, gjashtë kanë punu në dyshe, treshe, katërshe edhe na bon bashkë e na qet’ si organizatorë të ‘81-tës. Unë nuk e di qysh janë organizu, e kanë organizu katër persona. Unë edhe emrat i kom thanë në tjera vende, s’po hi tash me humb kohën. Jom dënu me 13 vjet. Në 13 vjet kur jom shku me vujtë, tash po dal aty ku fillova me ata që më tha inspektori, “Po të çojmë se osht’ ma mirë, ndoshta mund të kthehesh i gjallë Në tjerat s’ishte kthy”.
Aty kur shkova… edhe ktu po du me thanë, më beso, kur shkum atje na lidhën durtë dy vetë, njo knej ulun, në Beograd na kanë nalën veç me hongër kah ni pashtetë e në Slloveni kemi mbrri dikund në ora 2:00 të natës, 3:00. Kur kemi shku, na prunë supat, janë do si shepa {përshkruan me duar formën e kutisë} pjata mbi pjatë e mbyllun pastaj kështu {shpjegon me duar e mbyllur me vakum}, supa përfundi, gjella përmbi që avulli… na i kishin bo të gatshme, edhe sallata tani veç. Kur na qitën mbetëm pa mend, ushqim që s’e kishim pa andërr. Kom pasë ni Sadik Buja, tash osht’ i vdekur njeri, thashë, “Sadik, të na majshin qishtu s’te koka puna keq”, tha, “Jo more, dita e parë”, tha, “nashta ma nuk osht’”. Krejt sa kemi qëndru, u konë ushqimi qishtu, në Slloveni.
Privilegjet ishin krejt ndryshe për të burgosurit ordinerë, ndryshe prej të burgosurve politikë. Gjo që drejtoria e burgut na kërkon falje. Mbajshim na mbledhje nganjëherë na të burgosurit politikë me drejtorinë që na ftojshin ata. Keni, pajtohni, s’pajtohni, “Na bini edhe dy ‘Rilindje’ ma shumë se s’po na dalin tri ‘Rilindje’, jemi shumë. Literaturë të gjuhës shqipe dojm ma shumë”, fjala bjen. Vet jurisprudenca e Sllovenisë thotë, “Ne, jemi të vetëdijshëm që po e shkelim ligjin e Republikës së Sllovenisë me të burgosurit politikë të Kosovës. Ngase ju jeni nën tretmanin e Beogradit. Beogradi ka dhanë urdhër me ju transferu në të gjitha republikat për mos me u konë tubë ni vend. Po ne e shkelim ligjin e republikës tonë për shkak se osht imponim. Të burgosurit politikë nga Kosova kanë tretman tjetër”. Domethonë do gjana që s’mujshin me na dhanë neve qysh ju jepnin të tjerve, dojshin me na lajmëru që…
Pastaj osht e vertetë ka qenë larg ma demokratike burgjet e Sllovenisë, sesa republikat e tjera. Edhe pse kom gjet edhe shumë gjana që jom befasu, që o tmerr. Për shembull, Nishin, Gradishkën, fjala bjen, ama të gjitha. Kom gjetë edhe aty disa gjana… kom gjetë njeri që s’i ka pasë përjetimet e Sllovenisë gati. Po edhe Sllovenia nuk do të thotë që ka qenë qaq, se për shembull, e ki, ky osht’ i mbytur në burg në Maribor. Osht’ mbytë Hajredin Bala, osht’ i mbytur. Ka qenë agresiv ai pak, thojnë që me hekurin që hekuros {bën dorën në formë të boksit} ia ka prishë faqen ni gardiani. Forma të imponojnë pastaj kush është i padurueshëm nuk din me kalkulu edhe bjen në grackë. E kanë mytë. Domethënë, nuk do të thotë se kanë shku.
Pastaj unë jam vet që e dijnë të gjithë, sot jan gjallë. Mu m’i kanë pru në orën 3:00 të natës forcat speciale civile nga qyteti me më malltretu mu në burg e me më shti poshtë deri nesër kur vjen drejtoria. Më kanë rrahë [dhe lanë] për të vdekuni. Për ni problem që ma montoi ni Jungiq Stojan, serb ka qenë. Drejtoria u konë e lodhun prej tij, masanej histori e gjatë me folë. Do të thotë edhe atje, Sllovenia ka pasë larg tretman ma të mirë, po nëse shteti, dora e Sigurimit osht’ kudo edhe sot e ki në Kosovë e kudo, çka ka të boj me Shërbime ata janë mbi çdo gja. Ata me i lshu Zoti bojnë mirë edhe bojnë keq.
Domethonë, kur e ka pasë ata Shërbimin në dorë të vet drejtoria, drejtori më ka thanë, “Xun, na e dijmë çka osht’ kah bon Jungiqi po osht’ dorë e Shërbimit dhe vranë e kfjellë s’kem çka i bojmë”. Kemi përvoja aq të mdhaja, domethonë edhe mu më kanë rrahë. Pse? Se ma montoi qiky Jungiqi ni problem. Masanej m’ka ndodhë ni problem tjetër për me më tranferu, që është histori e gjatë për me tregu…
Anita Susuri: Para se me vazhdu për të gjitha kto edhe për demostratat e ‘81-tës, për krejt çka ka pasu se ka qenë ni ndryshim pak a shumë i sistemit edhe me diferencimin edhe me vendosjen e orëve policore, me burgosjen domethonë që po më duket që ma së shumti ka pasë në ‘81-ten të burgosur politikë…
Xun Çetta: Po.
Anita Susuri: Po, ka parapri edhe ni protestë kësaj, ‘68-ën edhe më thatë që keni kujtime prej ‘68-ës, edhe pse keni qenë shumë i ri.
Xun Çetta: Po unë përpos kujtimeve që i kom si i ri, jom edhe me kumtesë timen për ‘68-ën që nuk jom i gjeneratës, po stafi unë kom qenë në Zvicër kur më kanë lajmëru që e ki ni temë, “Xun Çetta kontakti me pjesëtarë të ‘68-ës në mërgim”. Aty pastaj rrëfimet e tyre me i pasqyru qaq sa di edhe mundem. E kom pasë po. Po unë po ndalna në fushën çka unë mbaj mend si fëmi e pastaj lidhem me… unë ‘68-ën kom qenë fëmi, saktë, thojmë na livadhet përte lumit të bardhë livadhet, kom qenë me lopë t’u rujtë lopë.
Kanë qenë dy shelne, si i thoni ju atyne shelneve të drunit. Dy shelne, e mes dy shelneve u konë i hapun ni llagem, a i thoni ju katakambë ose llagem i thellë. Kisha frikë mos po më bjen najfarë lope a farë viçi e do me dalë anej mas tyre. I qitsha do therra me i mbulu. Nuk di gjo veç kur vijnë helikopterat. Unë për herë të parë me i pa helikopterat poshtë. Me pa unë vet pilotin sikur po të shoh para syve, qashtu m’u doke p’e shoh pilotin. Vjen një, vjen tjetri, e vjen tjetri. Unë qaty tash jom nalë me thanë kjo s’ka ndodhë shumë. A din, po du me thonë ni insert, unë tashti di mjaft e kur u kthym në mramje na tregunë kush ka bo, e na rrëfyn emra e qishtu.
Nuk ka vonu shumë ka ardhë baba, për të cilën rrëfeva më parë. “He, Xun si je? A je mirë? Çka i ki puntë? Çka ka të re sot?” Thashë, “Nuk di”, tha, “Mos je frigue?” Thashë, “E ki fjalën për”, e ki fjalën për {bën me dorë lart} tha, “Po”, thashë, “Po babë, diçka osht’ ka ndodhë”, “Mos u frigo”, tha, “mos u frigo. Studentë në Prishtinë janë ngritë për flamurin, atë”, bash kështu më thotë, “atë për çka mu m’patën arrestu para ca mujve”. Unë isha i ri po e disha arrestimin e tij dhe u konë ni mësus aty e akuzojshin jo te mësusi po ndikon baba në shkollë. Mos t’përmendi emra tash, plot i dihen.
Tha, “Jo”, tha, “tash”, tha, “po vjen koha kur ata do t’ia dalin”. Baba tha, “Ti mos u frigo. Ata nuk kanë punë me ty që je t’u i ru loptë ktu. S’kanë punë me mu”, tha, “që rri aty”, tha, “ata lypin tjerë”, thashë, “Po çka?” Na i kem pasë do studenta atëherë, domethonë sot i andrroj. U konë Ismajli, Qazimi, Nezifi, nifarë Isufi i fshatit. Po boj, “A te ko dro ata”, po ia përmendi emrat, “m’i vrae”, “Jo babi, jo. Dijnë ata ku gjujnë, ata gjujnë aty ku…” ma përshkrun në detale. Tha, “Veç dashtë Zoti kalon”. Po i kujtoj si sot helikopterat pa ndërpre mbi kokë, sa kontrollojshin aty dilshin anej u kthejshin, si kujtim.
Pastaj, në mramje ka qenë ditë e shtune, ditë pazari në Pejë dhe kthehen fshatarët nga pazari. Po tregojnë, “Po aty me pa ka qenë Xhemajl Gashi në pazar”, Xhemajl Gashi ka vdekë para do kohe, “ka qenë Ramadan Blaka”, edhe ai që e njohim, profesor i jemi, arsimtar i jemi ka qenë edhe tash po rrëfejnë emra e emra tjerë. Tash e folëm emrin e Zymer Nezirit, që si duket e kishin… po Zymerin nuk e njifshin rrethi jonë ma afër. Rrethi jonë ma i afërt e njifshin Ramadanin e kta. E njani prej atyne tha, “Ishte edhe Zymeri, nuk e di”, tasht unë qaty p’e di, i ri. P’e di mirë që opa {onomatope} diçka nga… e harrova Prishtinën që thojke baba, thashë edhe kha tash, se plasi. Si kujtime i kom këto të mijat.
Pastaj rrëfimet unë i kom shpreh edhe në librin që e kom pasë kumtesën. Rrëfime me pjesëtarë të ‘68-ës në mërgatë, ku unë jetoj kom rrëfime nga më të ndryshme. Kom përfolë emra edhe për mos me hy ma gjatë. Si kujtim i imi është ky dhe aty deshtën m’u shpërngul me të madhe. Përpos çka flitej nëpër shpi. E fjalët e gjyshës, fjalët e babës ajo tash për mu diqysh nifarë finalizimi, me folë tash unë pak ma ndryshe, e ‘68-ës ishte kjo temë.
Anita Susuri: E në familje, a keni qenë prej fëmive si ma i madh a?
Xun Çetta: Unë kom qenë djali i tretë. Kom pasë edhe djalë axhe ma… po nga vllazëria e kom pasë ni vlla, Muratin, të dytin e kom pasë Muhametin, unë i treti dhe një Rifati dhe ni motër e kem pasë Fahrija. Kem qenë me ni axhë i cili poashtu i ka pasë katër djem e ni vajzë. Edhe ai e ka pasë Brahimin, atë që thashë, emrin e heroit dëshmorit, si të dush quje tash. Ia kem ngjitë emrin, ia kem përtri. E ka pasë Ismetin, axha, Xhavitin, Fadilin.
Anita Susuri: E kur e keni vazhdu shkollën e mesme në Pejë, po thoni shkolla e artit…
Xun Çetta: Shkolla e Artit.
Anita Susuri: Çfarë shkolle ka qenë kjo?
Xun Çetta: Kjo shkolla osht’, ka qenë në orën e, quhej dizajnimi, tekstil, arqitekturë. Unë kom pasë sektorin e tekstilit, domethonë vizatim, pikturë. Ti ke pasë me bo pikturën. Atëherë dizajneri e merr llojin. Na në Shkollë të Artit e kem pasë atë. Kurrë nuk e harroj për herë të parë janë konë do të mdhaja drrasa u dashke me, ia bojshin do kësoshne për me majt në dorë sikur çantë {bën me duar sikur mban diçka}. Pse aty u dashke me pulla çeke m’i kap për me vizatue. Edhe secili kur na shishin neve në shkollë me ato në dorë, të mdhaja drrasat se secili u dashke me pasë të vetën me çelë aty edhe me vizatu në to. Me pulla çeke me kapë punimin për me realizu punimet. Shkollën e Artit, drejtimin e tekstilit.
Anita Susuri: A keni pasë qef vet apo si ka ndodhë që e keni zgjedhë?
Xun Çetta: Jo, e kom pasë dëshirë shumë e nuk e kom vazhdu. Mu më ndodhin do çudira shumë. Nuk e kom vazhdu, e kom kry po nuk jom marrë aq shumë tashti me artin e me kto. Tashti kur jom dalë në Prishtinë e kom regjistru edukatën fizike që është krejt e kundërta. Edukatën fizike e kom dashtë, e du, unë sot për shembull këtë moshë, moshë mos t’ia boj vetës se u plaka. Unë akoma gjysë-orshin e kom gjimnastikën e mëngjesit të rregullt, të rregullt. Mirëpo, kur rava në burg, tash nuk osht’ ma sporti, gjimnastika që do ta bojshe ti po t’ishe në liri. E ajo pastaj ramja në burg ma ka largu edhe kta qysh unë u largova nga vizatimi, tekstili e knej hina në edukatë fizike. Tash edhe edukatën fizike, ra ramja në burg edhe ata ma gjujti poshtë edhe kom fillu me publicistikë.
Domethanë, me lexu, me shkru besoj që kem mundësi me i prezentu, i pave. Unë i kom me kah 500-600 faqe institucioneve ma të larta të shtetit që kom dërgue atë që unë po e shoh çka ju po i boni shtetit e jo na. Me padrejtësitë që i boni këtij vendit, shtetin po e rimendoni ju, p’e rrënoni ju. Se tashti e keni emisionin gojor, ma të mira janë kaniherë këto sesa të shkruara. Kurrë nuk e harroj slloventë e kanë pasë aferën në Slloveni Cest, sikur na aferat e ndryshme. Për shembull, MASPOK e kanë pasë kroatët. Aty u konë Stane Kavçiq viktima e aferës Sllovenia Cest. Domethonë, një histori që unë e kisha në gishta tashti. Njeriut kur i jepen do punë, ai i lexon historitë e popujve të tjerë sikur të veten.
Se don me… tash kur ia mbrojsha unë Stane Kauçiqin sllovenëve, në ftyrë e shihsha kush knaqet po osht’ në punë ruhet. E mbrojsha shumë, ama tepër shumë. Ma kanë vnu mu menën kadale ku po shkruj. Unë tash nuk dojshin me ma dhanë të drejtën me shkru. Këto që thashë, tona këto janë të shkrume masi ma kanë dhanë të drejtën. Unë e kom marrë, s’di sa ditë vetmi, me ma dhanë të drejtën me dalë e me shkru me iu çu institucioneve ma të larta të shtetit çka unë du. Unë jom i dënum, mu s’keni çka m’boni. Unë jom i dënum në qoftë se diçka unë veçse e përforcoj dënimin me të drejtë në qoftë se unë shkruj diçka atyne. Ama, unë du me thanë ata çka po bojnë.
Në vetmi vjen vet i treti e dy mashkuj e ni femër edhe më nxjerrin prej vetmie, është interesant. Thanë, “Xun, pse si i ri po e viktimizon vetën për kurgjo send? Ti edhe ashtu je viktima e ktyne kohërave, ruje vetën”, thashë, “Unë du me ma dhanë mundësi që ata që e ndi t’ua shprehi organeve ma t’larta t’shtetit dhe e kom ni pytje”, thanë, “Urdhno”, thashë, “Si e akceptoni ju Edvard Kardeljin të Sllovenisë?” “A Edvard Kardelji është arkitekti i republikës socialiste demokratike”, më the e të thashë. Thashë, “Okej. Qysh shpjegohet Edvard Kardelji ni letër se unë Edvart Kardeljin e kom lexu”, thashë, edhe ishte qashtu tash ai munet me më thanë p’e lexojka Edvard Kardeljin. Unë e lexoj vepra me kanë nuk e di çka, vepra ma e zezë unë kom qef me lexu, se unë du me pa pse me besu te tjerët.
Thashë, “Unë Kardeljin e kom lexu s’paku tri herë. E ajo që mu m’ka lanë ma s’përshtypi”, thashë, “osht’ letra nga burgu Maçekut në Beograd”, në kohën e Serbisë, shtetit serbo-kroato-slloven. Thashë, “Libri ma i mirë”, thashë, “e pse tash unë kaq vite ma pas e çuni Republika Socialiste Slloveniste, pse s’kom të drejtë?” E kom pa që ajo femra ia ka bo kështu {kafshon buzën} që përgjigju. Janë kthy s’di çka kanë folë anej. Kanë dalë prej dere, tutna edhe p’e zgjati po tash s’ki çka…
Anita Susuri: Jo, jo, s’o problem.
Xun Çetta: Kanë dalë prej dere më kanë lanë me njanin. Kanë folë, kanë folë, kanë folë, kur erdhën, “Xun”, thanë, Çetta ma bojshin, “Çetta, ti ki kujdes çka po shkrun, osht’ e jotja. Ne të drejtën dojmë me ta dhanë me çu zyrtarisht prej sot. Por ruje vetën se je i ri. Merre jastekun, batanijen”, se u konë ni drrasë në drrasë batanija edhe ni jastek, s’kishe në vetmi. Tha, “Edhe del”, tha, “osht’ e tepërt prej nesrit”. E aty e tutje kom fillu kom shkrue që librin e Rizesë ndryshe është burim i atyne të drejtave që dikur m’i dhanë për me… po mënyra qysh, t’u e përmend Kardeljin e këto e këto atëherë e kom pasë ni tretman krejt ndryshe. Ni tretman krejt ndryshe nga krejt jurispodenca e Sllovenisë.
Probleme kom përjetu, nuk kanë pasë si. Ma kanë montu ni gardian serb që ka qenë, i thojshin gorilla, quhej. Ai i rrehke shqiptartë, i shtike në banjo i përgjakte, i rrehke në burg, ordinerët e tjerë jo politik. I rrehke. Mos me vendosë tashti sqarime, që me të shti në vetmi duhet me dhanë raport pse në vetmi, me të shti me të rreh në banjo të kthejke mrapa, i shtike pastrust me pastru kush ishte kujdestar gjakun edhe… drejtoria e dinte krejt. Ai ma ka pa montu mu ni problem, kur m’i prunën ato që thashë ma parë. Kanë ardhë prej qytetit njësi speciale me më malltretu. Drejtori vet më ka thanë.
Se mu më ndodhi mas do vjetve, unë atë e bona për spital se ma montoi të dytën herë, “Pse p’e ndigon Radio Tiranën?” Ai me kto në vesh, shpihunkën që thojshin ktyneherë me sy. Ma montoi ni problem, më detyroi patjetër. Plus ma kish bo atëherë, unë e kisha majt mend. E bona për spital edhe gardian. Kur erdh vakti me më transferu mu, se s’bon me konë unë aty, m’i dhanë 30 ditë dënim në vetmi të ranë…
Anita Susuri: Për shkak të qasaj rrahjes?
Xun Çetta: Për shkak rrahjes të tij që ky më kish imponu, më kishin rreh policia tash ish marrë vendim pse p’e ngon Radio Tiranën edhe qaty hina une, më erdh rasti tash une. A më beson drejtori Lorbar Emil, kur më ka thirrë me ma komuniku që, “Ka marrë vendim jurispodenca e cila ka pasë qëndrime të mira për ty, se qëndrimet i ki qishtu {bën me dorë vetëm drejt} ato janë tuat mendimet”, t’i kanë respektu. Thotë, “Po dojnë me të transferu prej ktuhit për në Kopër. Zoti Çetta, falënderoju jurispodencë e cila ka thanë, ‘Nuk bon me çu në Kapedon, burg i madh se aty munet m’i ndodhë gjithçka’. Burgu i Koprit është burg i vogël, i kufizum, ka me kalu mirë. Njo”, tha, “du me ta thanë”, thashë, “Urdhno”, “Ti dënohesh 30 ditë. Tash vjen”, thotë, “vendimi, mahet mbledhja”, ata thojshin, “Skupina [Mbledhja]”, thotë, “Si te merrsh vendimin”, thotë, “nuk dojmë me ta zgjatë meniherë”, thotë, “dojmë me të transferu. Kur vjen koha me kry 30 ditëshin”, tha, “ne kena me ta bo atje”. Ka qenë Fisher emrin tash e pasna harrue emrin e drejtorit të atjehit, të Koprit.
Thotë, “Dojmi me bisedu me to, kur vjen koha me dalë që e kryn vetminë, qët vendimin ta jepim, ti je i dënum”, thotë, “maje mend”, thotë, “kemi me ta bo të mujshme me dalë në qytet të Koprit, bregdeti me roje”, me gardian thotë, “për m’u relaksu se ke hjekë, me roje”. Kur më ka ardhë koha mu me kry… unë shkova, më transferun, më morën ato ni kampanjollë e gardianëve, policëve po thojmë. Më çunë atje, më pytën, më sistemun, më bon me shokë, fillum. Tri ditë shkon kah katër-pesë ditë karantina i thojnë, a din, veç sa me hy me nejt ni natë, dy e me shku në mesin e të burgosurve.
Kur tash po kaloj u pritsha mirë. Unë tash kisha harru krejt. Kur më thotë ni psikolog e imja, bukur e vjetër u konë, psikologe, tha, “Zoti Çetta”, tha, “unë kisha preferu diçka”, tha. Thashë, “Urdhno”, tha, në zyre vet, tha, “Ti me bo kërkesën me dalë spremnstvo”, i thojnë ata domethonë në përcjellje, “A bon me dalë në qytet me përcjellje”, t’ni gardiani, “se jom i ngarkum e sene”. M’u ka kujtu mu fjalë kur m’ka thanë ai, thashë, “Po, po s’di sa osht’ e mundshme”, tha, “Ti merre”, ma dha formularin me mushë. E musha formularin. Mbledhjet u majshin tashti publike, në prezencë të të burgosurve edhe të drejtorisë së burgut. Shtrohet kërkesa jeme.
Krejt unanimisht drejtoria thanë, “Po, na edhe ashtu po ua shkelim të drejtën të burgosurve politikë nga Kosova”, që ma thojshin mu kta në Lublanë atje. Thotë, “Kta nuk osht’ kurfar shkelje ne ia jepim ni gardian me neve”. Atëherë u organizu ajo që ma kishin premtu atje që, “Kur t’vjen vakti ti me kry vetminë, ti veç ki me konë në qytet atje”…
Anita Susuri: E ju dolët në qytet a?
Xun Çetta: Edhe dolëm edhe shëtitëm edhe nejtëm. Pagova ni drekë, s’dojke me më lonë gardiani me pagu, pagojsha unë. Se na punojshim e merrshim përqindje rrogën. Për shembull, punojshe shumë nëse u konë 300 euro rroga, ktu i ke marrë 30 euro, po supozojmë. Ne punojshim domethonë aty po merrke punë burgu, do sene montazhë e sene. Kom dalë në qytet me gardianin në përcjellje, me atë që ma kishin kujtu mu qysh në Lublanë, “Duhet me të çu qishtu qishtu se osht’ ma mirë për ty. Nuk të kem çu në burg të madh. Në burg të madh të han furra”, thojshin. Me slloventë e kom veç ni dhimtë, nuk kem ditë tutna m’u sjellë normalisht edhe politikisht. Se ata kanë pasë ni mirëkuptim prej krejt rrjedhave tona që unë ato i di mirë. Se pastaj më kanë ardhë mu në burg në vizitë shoqata kulturore “Migjeni” në Lublanë edhe ti…
Anita Susuri: E Shqipnisë a?
Xun Çetta: Jo, e Kosovës u konë. Sali Kabashi, Naim Maloku, Gani Bujqinca, nejse, Gania ma vonë, po u konë ni Boris Vuku i Sllovenisë, i atij rrethi, ata i thojnë Primorska, domethonë, bregdeti, i Portoroshit më doket afër Kopri, ai anëtar. Mu më vijnë në vizitë në burg në kuadër të drejtave e kto. Kanë pasë atëherë. Më thojnë, “Na jem me shoqatë ‘Migjeni’, atje në lidhje”. Më vjen Franko Juri, minoritar italian që dikur ishte bo ambasador në Argjentinë, e më vjen në vizitë edhe më lidhin në mënyrë graduale prej ktuhit me shoqatën “Migjeni” atje që tashti ju kujtohet, Sali Kabashi, është prijës i tyre, Naim Maloku.
Kur kom dalë prej burgut mas tetë vjet e gjysë, gati nantë në burgun, natën e parë e kom bo te qiky Boris Vuku që me shkrim e kom qysh kish organizu ni gazetar holandez. Kur shkova aty e gjeta edhe prej Zagrebi kish ardhë Jasha Zobeci që osht’ emër. Shumë interesante natën e parë. Të dytën te Naim Maloku në Lublanë, tri-katër netë kom nejt aty. Edhe ish shoqatë, te, si me thanë, te të burgosurit politikë edhe te shoqata “Migjeni” në Lublanë. Aty tashi tona ato që na i kishim bo zgjidhje përmes Boris Vukut e ato, tana ishin realitet se ishin kanë në relacion të mirë me shoqatën. Pastaj, kur kanë dashtë me më dënu mu që osht’ shumë interesant, kanë dashtë me më dënu mu për qat’ rastin që ju tregova me më qitë në gjygj, me më dënu tash mu prapë.
Anita Susuri: Për rrahjen e…
Xun Çetta: Po. Tasht, mirëpo tasht unë isha në Kopër, gjykata në Lublanë. Bohen gati gardianët qysh m’kanë pru për me më çu tashti për gjykatë. Kur shkova atje, osht’ fotografia bile më doket në libër është. Sali Kabashi aty, Fanko Juri, Boris Vuku më kishin ardhë. Ma kishin marrë ni avokat prej Peter Çeferin. Ai me më mbrojtë mu se po më bohet e padrejtë, ai i dënum e po dojmi me… filloi procedura, nuk e kanë zgjatë. Thanë, “Mirë deri në të ardhmen ngase kemi edhe tjerë njerëz me marrë për rastin në pytje”, edhe e lanë. Kur dola, avokati më tha, tha, “Dëgjo”, tha, “u kry kjo punë”. “Pse?” Tha, “Edhe prokurori edhe krejt po thojnë se jonë ndërrimet, dyshimet e lanë qishtu niherë deri çka sjellë situata”. Qashtu dulë. Domethonë është fotografia kur më kanë ardhë mu me avokatin që ma kanë marrë kta me më mbrojtë në burg, para burgut janë në fotografi tanë.
Anita Susuri: Sa vjet kanë kalu prej që keni qenë në burg e ka ndodhë qajo rrahje që keni dalë pastaj me shëtitë?
Xun Çetta: Ka qenë diku ‘81-ta, unë kom qenë ‘86-‘87, ndoshta pesë-gjashtë vjet. Me Lublanë kur na dilshin po, nuk kishim çka me folë. Për ata deshta me thanë diçka, po s’po kom dëshirë. Nëse Sllovenia ka qenë kaq, unë kom has njerëz edhe knena që i kanë lshu me shku në shpi te familja.
Anita Susuri: A po? Ka pasë raste?
Xun Çetta: Po, në burgje tjera. I kom me emra që ma ka pranu vet. Që thom, na duhet m’i thanë edhe ato që janë mos të ngutemi me bo… zi bone sa të dush, se zi u konë vet jeta. Por, ama disa gjana mos të ngurrojmë. Se i kom unë, për shembull, njerëz që kanë shku e kanë studiu në burg. Me ne flejke, shkojke në studime. Shefki Shatri fjala bjen e ka kry veterinar.
Anita Susuri: E qysh ju ka mundësu kjo?
Xun Çetta: Po osht’ mundësu, osht’ i ri, punën e bon ktu, financimin ia bon burgu me shku me kry atë. Unë nuk muj me folë fjalë të kqija për atë. U konë në shpi Enver, kadale, Arif Dugolli, shkrimtar pikant. Arif Demolli që kah te sjellsh për punë i fortë, i çfortë. Ai u dënu s’di sa vjet. Me neve e ka vujtë dënimin. Ai me familje, u konë te familja në shpi prej atjehit. Tasht po du me dalë nëse është bash për rrëfime, ma mirë t’i din bile njani…
Anita Susuri: Po, po, po.
Xun Çetta: A mund me thanë dikush? Kurrë. Pse? Slloventë thojnë ne për sa mundem do të bojmë çmos por ne jemi të vetëdijshëm që ligjet që i ka Republika e Serbisë po i shkelin. Se ata i kanë pasë edhe dhomat, u konë i krimit të ranë diçka, me i ardhë gruja e çon me gru të vet n’dhomë sikur me kanë në shpi të vet, prej burgut. Për mos me e shkëputë jetën nga e ardhmja që sot ky osht’ në burg, po nesër është në liri. Kta tash po mundohen me e bo edhe në Kosovë me të madhe, p’e shoh une të gjitha. Pastaj ka pasë njerëz që ktu e han bukën, del punon po rrogën ia merr burgu. Punojke nëpër firma, ka pasë edhe asishne.
Mu, si insert, ma jepin mu të drejtën me dalë, i vetmi 13 vjet i dënum, shumë. Tanë shoktë dilshin jashtë burgut me punu, në kuadër të burgut po jashtë burgut. Dilshin prej aty. Njani u konë xingatë i thojshin me i shti në lang hekurin për me ia dhanë ngjyrën, tjetri u konë bujqësi, ai Fadil Blakaj u konë në bujqësi. Ai u merrke me prodhime. Tana ai është në liri. Mu për herë të parë drejtoria ma jep mundësinë me dalë, u bona gati u dashke me hi rresht. Unë e kom pasë ni dritare të vogël, veç i kqyrsha për dritare kur bojshin me dalë punëtortë, a vet e kom pasë vetëm derën me hapë, prej derës në derë me punu montazhë i thojshin. Se dënimi i ranë edhe i papërshtatshëm. Krejt të burgosurit çka janë aty e dijnë.
Kur ma dhanë mu të drejtën drejtoria me dalë, u gzova. Kur shkova jom dalë p’e kqyri aty, kur hina edhe unë në rresht tash me dalë me punu jashtë. E kqyri për dritare, nga unë i kqyrsha për dritare kta. Kur hi aty me dalë, “Çetta, nazad!”Nazad [nga gjuha serbe] domethonë mrapa. Thashë, “Pse?” Tha, “Ti s’bon me dalë”. “Pardje”, thashë, “e kanë vendosë drejtoria e burgut ma ka dhanë të drejtën”. “Jo, nuk bon”, më kthyn. Hupi se rrëfimi po koha kohë. Kur unë u mërzita fort, më kthyn. Atëherë ngula kamë, pesë ditë nuk dola në punë. Qishtu flej, koridori, puna, puna në dhomë. Tip i mbyllur total. Atëherë i thashë, “S’punoj as ktu”, erdh drejtoria anej, anej. Tha, “Ta kanë bo të padrejtë”, tha, “na p’e dijmë kush ta ka bo të padrejtë. Na ta kem mundësu”, dora e zezë e qityne Shërbimeve që po thom unë prapë. Qysh m’dul masanej me qat’ Jungicin që thashë. Nuk më lanë me shku.
As ni ditë mu nuk më lanë me punu në tip të hapun. Për shkurje në qytet u konë bo kërkesa, i lejshin me shku. Kanë shku njerëzit në vazhdimësi. Tash nuk osht’… ma mirë osht’ me elaboru sesa masanena me dëgju gjenerata me ju ra bomb. Unë kom thanë, osht’ mirë. Unë haptaz thom nuk u konë… burgu osht’ burg, qysh të dush ti te rrotullojsh. Burgu osht’ i keq, burgu ta humbë çdo gja, por u konë ndryshe nga burgjet tjera. A po edhe nuk u konë burg me të cilin nuk e kemi psu. Se u myt Haredin Bala u myt në burg u myt. Tash domethonë Sllovenia hije e zezë i ka ra. Më kanë ardhë mue gardianët dhjetë të speciales, cili me më malltretu mu në burg se në mungesë se gjysa e natës nuk ka gardianë të mjaftushëm. Është hije e zezë. Kta garidani vet e pranon, ky drejtori i burgut e pranon.
Domethonë, kur ta vnon dorën pushteti e ke vështirë me i shpëtu. Varet sa ti din me kalkulu po kto ngarje nuk po dijnë as vet m’u organizu me thanë në detale qysh ka funksionu sistemi. Unë kom pa njerëz edhe në detyra që ma i mirë u konë sesa shokun tim që e kom ngat. Dorën në zemër. Se ti e shef, po e sheh se po e ndijnë me vepru si ti ai nuk është aty, ik, po ia ndin. Unë sllovenë bre kom pa, tamon insert, ma boni njo i drejtorisë të burgjeve të Sllovenisë. Thotë “Xun”, masi që ma patën dhanë të drejtën me shkru, thotë, “Xun, pse nuk e merr ti ni insert të mirë për Titon”, thotë, “e qet si shkrim pastaj ti dredhja”. A me të thanë ty ni njeri i drejtorisë kështu nuk osht’ punë e vogël.
A din, thotë, “Osht’ rrethanë lehtësuese me të thirrë ni vepër të mirë, krejt të zeza i ka”, mu ma boni. Thashë, “Unë s’merrna me Titon, merrna me çka po ndodhë”, “Po në atë kuadër mjeshtërisht ti puno vet. Merre ni të mirë të tij e pastaj kritiko”. P’e kqyri, p’e kqyri e kish lexu ni vend ku kom çu letër se ata s’çojnë letër pa analizu. Ku thom unë, merre me mend ku osht’ fati i shqiptarëve ku vet Tito thotë ai që ka nantë fmi, unë jom kumbarë i dhetit fmi, secilit i bona kumbarë. Ndërsa në Kosovë fillunë natalitetin me zhdukë, kanë me ligje segregacion ndaj popullit tonë. Është në kundërshtim me vet kreun e shtetit.
Tash unë kom shkru pa vetëdije, kom shkru qysh më punon logjika. Veç kur, “Qe po ta marr ni shembull”, tha, “sa mirë e ke ba”, ma lexoj. “A din sa mirë”, tha, “kjo osht’ bindëse. I thu mirë ka bo Tito që thotë jom kumbar i t’dhetit fmi kush i bon, e meniherë thu te shqiptartë keni bo ligje qysh me ndalë natalitetin e shqiptarëve. A ki tha edhe diçka tjetër?” Dojke me më shti me thanë edhe diçka mirë për Titon e pastaj më ra në mend. “Po u dashtë me i thanë shumë e shumë”, thashë, “dëgjoj raste që nuk din kush me konë ta gjen ni të mirë, po unë e shoh çka ndodhë e çka bohet”. Domethonë…
