Pjesa e Katërt
Meriman Braha: Me 2 prill na patën thanë, na me 2 prill ishim në shkollë, në orën e parë nxanësit me i çu te shpija. Përpara me ju folë me asi dhe me ju, mos me i lanë…
Anita Susuri: Me i parandalu.
Meriman Braha: Me i parandalu mos me dalë dhe tashti kishim… edhe ditën e parë kishim këtë detyrë por kush po i nalë. Më erdh ni nxanës me vonesë tha, “Profesor”, tha, “i kanë mshelë dyrtë, krejt dyrtë i kanë mshelë. Menzi që hyna mrena në shkollë. U mushë shkolla me policë, me UBD-ashë”. “Çka?!” “Hajt”, thashë, “se kur të mbyllen dyrtë, hapen dritaret”. Kështu i erdh. Dhe shumë kanë dalë prej dritares, dritarës së katit të parë kanë kcy dhe kanë ardhë, kanë shku në demostratë.
Në atë kohë, unë kam punu edhe kanë pasë ardhë nja dy persona të medresesë dhe po më thonë tha, “Kena ndëgju që je arsimtar i mirë, a kishe pasë mundësi me ardhë me na dhanë msim në shkollën tonë të medresesë?” Ata dy kishin qenë profesora të shkollës të medresesë, ishin hoxhallarë, po ishin civilë kështu pa shallë, mësimdhanës në medrese. Thashë, “Në medrese? Unë vi me punu pa pare”, sepse ata më thanë, “Edhe nëse vjen me punu te na, ki parasysh që medreseja s’ka pare”. “Në medrese vi me punu pa pare”. Pse? Se e kisha mision për të eduku hoxhë me dashtë vendin e vet, me dashtë popullin e vet. Puna e tij është për fe, bindja, po mos m’i shërby të hujit. As të hujit të afërm, as të hujit të largët, as arabit, as serbit, m’i shërby populit të vet.
Prandaj, hoxhallarët të cilëve unë iu kom dhanë msim, tash më çojnë të fala kaniherë, unë i kam harrue kush i mbanë në mend. Po unë ju kam dhanë… të gjithë nxënësit e medresesë të asaj kohe të ‘81 kanë marrë pjesë në… njëni prej atyre ka ardhë me më pytë, tha, “Profesor, çka të bëjmë na?” “Ku i keni shoktë?” “Ata janë… çka po ju vyn?” “Ku i keni shoktë edhe ju jeni. Jeni pjesë e këtij vendi. Nëse republikë bëhet nesër, bëhet edhe për ty”. Na ju kemi thanë edhe na ka ardhë shpesh herë edhe deri në hetuesi, ata hetues që ishin, “Çka ke ti që po sikletosesh shumë? Po i jep zjerm, ti në vend të inspektorit krahinor bëhesh inspektor i republikës a? Në vend se hetues i krahinës, bëhesh hetues i republikës. Unë përsëri mbetem aty ku jam”.
Pra, është puna e konceptit, a e ke konceptin të qartë? Dhe a din me ia sqaru atij tjetrit konceptin tënd? Me e ba për vete. Na kemi qenë atëherë deri në vitin ‘90-të, na kemi qenë atëherë, ju kemi thanë atyne, “Na e kemi mirë, kthehuni ka na, ejani me ne. Me parti e pa parti ejani ka idetë tona”. Nuk është me randësi a je i kësaj apo asaj partie. Është me rëndësi ideja e cila osht’. E ideja osht’… kta e kanë marrë në vitin ‘90-të, në themelim të Lidhjes Demokratike pluralizëm politik me çanta librezat e partisë komuniste jugosllave me shku me i dorëzu, që na s’jemi ma. Pse? Janë kthy te ideja që e kemi pasë na. Kurgja për veti s’kemi pasë, asni send. Edhe unë për veti edhe sot e kësaj dite unë jam shumë i kënaqur, i kënaqur shumë që nuk e shoh policin serb, nuk e shoh çizmen serbe, nuk e shoh ushtarin serb. Është fantazi kjo.
Anita Susuri: Deshta edhe me ju pytë pikërisht në lidhje për kta që thatë për rolin e juj si profesor, se me intervista tjera, persona tjerë që kam intervistu kanë tregu që janë rujtë prejt cilit profesor çka me folë, për shembull, po çka ju keni tregu ju atyne përkatësisht? Për çka keni bisedu? A ju keni siguru edhe libra ndoshta që kanë qenë të ndalume?
Meriman Braha: Libra natyrisht kanë qenë të ndalume, por ni numër i madh i librave kanë hy ilegalisht dhe janë lexu shumë. Në atë kohë s’ka pasë studentë që s’kanë lexu. Bile bojshe çudi, kishte student… unë gjatë kohës që kam qenë ktu, atëherë e kam pasë shumë studenta në anën familjare dhe rrethi shumë, me shumë studenta vishin, hyshin, dilshin. Edhe ndëgjoshin konceptet, pikëpamjet dhe ata bojshin gara kush me lexu ma shumë. Përveç në mjekësi, për shembull kishte kanë pasë librin qikaq {tregon me duar trashësinë e librit} katër orë gjumë s’i bojke kurrë. I msojke përmendësh me poema, me poezi të ndryshme të cilat kishin depërtue. Ai me shoktë e vet bojshin gara kush po i mëson ma përpara. Domethonë, ni frymë e madhe e solidariteti të jashtëzakonshëm, identifikim të njerëzve me idenë tane, me idenë e përgjithshme që osht’ popullore, po idenë e jetës së barabartë me të tjerët.
Na nuk kemi pasë asnji kërkesë asnjiherë, në asni vend që ne duhet të jetojmë e tjertë duhet të jenë nën kambtë tona. Ne duhet të jemi të barabartë me të tjerët, si të tjerët. A e dini ju që ni kohë të gjatë s’ka pasë fabrika, s’ka pasë punëtorë? Krejt administrata, administrata ma e hershme e bankave, e kontabilitetit, administrata shtetërore, komuna, kryesisht është zhvillu në gjuhën serbe. Na s’kemi pasë ni kërkesë për me heqë gjuhen serbe, le të jetë gjuha serbe, por gjuha jeme le të jetë aty. S’kemi pasë shqiptarë nëpër banka, shqiptarë vonë, vonë kanë hy në banka, në organet e ndryshme policore.
Polici ka qenë sinonim i të keqës dhe nuk ka ditë shqip me folë. Me ni policin me folë shqip, me u çuditë. Ma vonë, në vite të ‘70-ta ka pasë policë shumë, policë shqiptarë. Ka pasë se u kërku atëherë dhe në ato kërkesa është edhe kërkesa e rinisë, kohës sime, për ndrrimin e politikës së regjistrimit në shkolla dhe universitete. Atëherë u bo unitervisteti. Po shkolla pedagogjike ka qenë kryesisht me serbë e malaezezë, kryesisht. Ra Rankoviqi u ndrru klima, na kërkum si rini të respektohet çelsi, regjistrimi të bëhet në respekt të përbamjes së popullatës. Ishin 70 përqind atëherë shqiptarë, 70 përqind. Edhe shkolla duhet të jetë me 80 përqind nxanës shqiptarë, jo 80 përqind serb, 20 përqind shqiptarë dhe ndërroi ajo. Janë gjana të cilat nuk janë ba meniherë me shkop magjik. Janë ba me vështirësi dhe me kundërshti të madhe shtetërore serbe.
Asniherë nuk kemi gjetë përkrahje prej Serbisë si duhet, gjithmonë, gjithmonë kundërshtim, gjithmonë me forcë me e mposhtë popullin dhe me lanë në errësirë. Ajo që në Jugosllavinë e Vjetër, në Jugosllavia e Vjetër, ajo e para e 1918-shit, me 1 nëntor 1918 deri në qershor të vitit 1941 me ardhjen e gjermanëve, italianëve nuk ka pasë shkolla shqipe. Kanë qenë absolutikisht të ndalume. Njeriu mos me e pasë të drejtë m’u shkollu në gjuhën e vet. Këtë e kanë ba serbët me ne. Lufta Nacional Çlirimtare i ka premtue që secili në shkollë do të mësojë në gjuhën e vet. Kanë tentu mandej me i mbyllë shkollat shqipe, në fillim i kanë hapë, po u dashtë me thanë, po ka ardhë fashizmi i ka çelë shkollat shqipe. Fashizmi i egër, i zi, krejt bota kundër tyne. Me ardhjen e fashizmit është hapë shkolla shqipe, është hapë administrata shqip dhe fillimi i frymëmarrjes në shkollë është me fashizmin. Ky është realiteti.
Në nji prej romaneve të mija e kam të përshkrume këtë. E kam të përshkrume në hollësi, çka i duket, si duket, sepse kta kanë ardhë gjithmonë gjoja me shliru. Prej kujt ti me na shliru? Prej kujt? Me na zhdukë. Me na zhdukë totalisht. Fizikisht me na zhdukë, biologjikisht. Kjo është gjenocid. Përveç asaj që është edhe kulturacid se e kanë shkelë me dyja kamë, me tankë e çka kanë mujtë edhe kulturën shqiptare. Prandaj, u dashtë patjetër me ju shpjegu të gjitha konceptet për çdo gja, për të gjitha segmentet e jetës. Dhe jo të gjithë kanë qenë dashamirës, ka pasë edhe njerëz që kanë mendu ndryshe. Kanë mendu, idealet i kanë pasë në Serbi, e kanë pasë në Beograd kryet. Na e kemi pasë kokën te populli ynë.
Anita Susuri: Pas demostratave të vitit ‘81 fillon edhe burgosja që e përmendët, po edhe diferencimi po edhe largimi i njerëzve prej institucioneve, sidomos profesorët. Edhe ju keni marrë pjesë, domethonë i keni përkrah nxënësit e juj. Thatë që në vitin ‘83 jeni burgosë, po qysh ka parapri…
Meriman Braha: Jo, ‘81 jam burgosë po ‘83 jam dënu edhe ka zgjatë procesi i hetimit, procesi i hetimit ka zgjatë shumë.
Anita Susuri: Prandaj, m’u dokë që ‘83-tën.
Meriman Braha: Ka zgjatë shumë, ka zgjatë shumë. Ni kohë… është ni histori e veçantë dhe nuk është objekt i kësaj po, i këtij rrëfimi, po është ni trajtim i veçantë dhe mu më ka zgjatë diku afër 20 muj, praktikisht gjashtë muj hetimi. Në raste të jashtëzakonshme nëntë muj, e mu më ka zgjatë diku 20 muj.
Anita Susuri: Qysh ka fillu krejt kjo procedura e burgosjes? Ku keni qenë? Sigurisht e keni pritë.
Meriman Braha: Këtë e kam pritë unë, e kanë pritë… burgosja është bo në Prizren dhe një kohë të gjatë e kam kalu në burgun e Prizrenit, nja dhetë muj e diçka në vetmi të plotë pa të drejtë vizitash dhe pa të drejtë komunikimi me familje, as me letra me asi, me vizita. Po unë nuk… e kam mbajtë çdo gja në korniza të mija, mrena. Ma vonë masandej u marrë vesh për kontakte të caktume që janë bo me X personin ose Y personin. Ato të cilat kanë rrjedhë prej asaj ane, më kanë dëmtu mrena, më kanë dëmtu shumë.
Unë natyrisht se fillimisht, absolutisht nuk kam asi dhe kur kam pa që gjanat janë të fiksume, të kapuna mirë dhe u ndalë asi dhe them, “Po, unë jam për atë. Kam qenë me një numër të madh të njerëzve, kam qenë në demostrata, i kam pa demostratat, kam qenë në kërkesa, jam me kërkesat e demostruesve. Pajtohem me to. I kam thanë atëherë i tham edhe tash. Populli im ka të drejtë për të qenë ky që është dhe Kosova ka të drejtë ta kërkoj të drejtën e vet për të qenë e barabartë me republikat tjera”. Kjo masandej ka pasë pasoja në tjetër… të dënimit dhe natyrisht që s’mujsha me thanë tash, “Ja valla unë kam gabue, se nuk kam gabu”. Tjetër është që s’e ke majtë ti, s’e ke majtë, s’e ke majtë tash u bo nami edhe hajde. Unë jam për këtë. Në dënim u ba, shtatë vjet jam dënu…
Anita Susuri: A ka pasë gjatë kësaj kohe dhunë ndaj juve?
Meriman Braha: Po ka pasë, shumë ka pasë. Ka pasë, po dhuna është pjesë e burgut. Ai që thotë s’ka pasë dhunë është, mundet me, një-dy mundet me qenë… po, pjesë e burgut. Dhuna te dikush sidomos, sidomos ato kur kanë dashtë dikë me thy është përdorë shumë dhunë. Nëse s’e kanë thy atë, e kanë thy tjetrin, ai të ka ngarku ty. Dënimet tona janë ba prej deklaratave të njani-tjetrit, “Më ka thanë, më ka thanë, i kam thanë”. U kry, e bajsh me shnet edhe u kry.
Është shumë me randësi që hyn në burg, po shumë me randësi si del prej burgut. Me dalë pastër pa e njollos askënd, as vetën tane. Punë e madhe. Është punë e madhe. Është jashtëzakonisht e arritun e madhe. Ti munësh me kqyrë secilin në sy drejtpërdrejtë pavarësisht prej asaj që dikush i ulë sytë kur të shikon ty, po le t’i ulë, mos t’i ulë. Hajt, sene që ia kam falë atdheut këto vite (qeshë) u bo. Jo zine, po ia kom falë hiç pa e zanë ia kom falë. Nuk ka zbulime të grupeve të njerëzve të asi pa bo gabime, pa bo gabime, pa bo gabime. Dikush ose të zen me kërpesh për dore pikë.
Prandaj, gabimet janë pjesë e jetës të përgjithshme. Në jetë njeriu bën shumë gabime, nuk ka njeri që e ka kalu jetën pa gabime. Gabime të lloj-llojshme. Në kuadër të atyne edhe këto, veçse këto e pagunë me dënim edhe mund të jetë me dënim edhe jetë. Si për shembull, ata djemtë që janë vra në demostrata. Ata janë vra, ma tepër vet janë vra. I kanë hedhë edhe nga kati edhe gjatë hetimeve, gjoja tentoi me ikë e fluturoi. Prej katit të tretë, katit të katërt i kanë gjujt. I kanë bo llom niherë edhe i kanë gjujtë e kanë mbyllë [rastin]. Shteti munet m’i bo njiqind mijë të zeza, po ti duhet me e pasë unin tond dhe në atë unin tond me u majtë, a uni yt është pjesë i unit të kombit tem, nuk bohet ndryshe. Nuk mundesh të jesh ti jashtë kombit tënd. Ti je kombi yt, uni im është i kombit tim pikë. Nëse e kam ba mirë e kam ba për hir të kombit tim edhe nëse kam gabu prapë për hir të kombit tim kam gabu (qeshë).
Anita Susuri: Po më intereson pse kaq shumë ka zgjatë kjo periudha e hetimeve derisa…
Meriman Braha: Sepse nuk i kanë ra në fije.
Anita Susuri: E me ju lshu s’kanë mujtë…
Meriman Braha: Nuk kanë dashtë. Dhe masandej nuk i kanë ra [në fije], ni kohë të gjatë nuk i kanë ra. Është shumë me rëndësi qysh din ti me u majtë (qesh). Qysh din ti me u majtë, qoftë me përgjegje qoftë me dhunë. Nëse e shohin që ti nuk… ata munden me të mytë pa problem. S’arritesh [s’thyhesh], nuk të mysin, duhet me të pru në gjendje të një thirrje për me u poshtnu ti, për me u bo, me ia lëpi çizmen, “Jo, nuk ia lëpi”. Kjo ka qenë motoja e asaj kohe dhe motoja e njeriut është përgjithësisht, njeriu lidhet për fjaltë e veta.
Anita Susuri: A kanë, sigurisht ka ndiku edhe prapavija familjare?
Meriman Braha: Natyrisht. Shumë, shumë.
Anita Susuri: Domethonë edhe kta e kanë mbajtë si ni arsye ma shumë…
Meriman Braha: Kjo është, në mesin e tjerëve nuk e di a ka raste tjera që janë mbajtë kaq gjatë po s’kam pa ashtu kaq gjatë. Punë e madhe. Nji herë po ma bon njëni tha, në Beograd ka qenë hetues se kryesisht me ata, ata më kanë, kta tontë kanë qenë argatë, “Po detyra jonë është me zanë, detyra jonë është me zbërthy, detyrë e jotja është me qëndru. Pikë”. Çka ki me i thanë ti ma shumë se kaq, ai po ta thotë troç.
Anita Susuri: E kto 20 muj po më duket më thatë që keni qenë në vetmi?
Meriman Braha: 13 muj kam qenë në vetmi.
Anita Susuri: Qysh kanë qenë kta muj?
Meriman Braha: Të randa. Vetmia është ni dënim i veçantë. Vetmia shkakton trauma të mëdha. Vetmia shkakton harresë të madhe. Harron njeri gjana të cilat në jetën normale është e paimagjinueshme.
Anita Susuri: A keni pasë të drejtë me lexu diçka ose?
Meriman Braha: Herë për herë. Kishte kohë, në periudha të caktume krejt pa lexim, as gazeta, as revista, as libra, as kurgjo. Kaniherë lejshin libra. Por kryesisht, kryesisht jo. Edhe ka qenë vetmi dhe me vetën tane. Ti tash duhet, unë i kam pa nëpër burgje tu ba zhurmë të madhe prej vetmisë, tu ikë njerëzit. Unë aq shumë m’u dukë s’disha me konceptu si mund të jem unë në ni rreth i cili s’osht’ vetmi. U msova me vetmi se m’u dokë normalitet. Gjendja jo normale në psikën time u bë normale.
Thojsha kur të më bojnë bashkë me të tjerët si do të jem? A do të jem në gjendje të adaptohem me njerëzit përreth? 13 muj. Ka qenë randë shumë, po dita nuk kalonte, ishte e gjatë shumë. Dhe mund ta disha ku jam vetëm atëherë në saje të bisedësh që bojshin me mu ose të asaj që ishte kanalizu drejt dhe e shishe ku je ti. Unë kisha shumëçka për me folë, prapë më ka mbetë shumë çka pa folë (qeshë).
Anita Susuri: Po më intereson gjatë kësaj kohe, a keni pasë edhe vizita? A keni pasë të drejtë për vizita?
Meriman Braha: Jo, jo, nuk ka pasë. Ktu kur më kanë pru në burgun e Prishtinës ktu kom pasë të drejtë për vizitë, në burgun e Prizrenit s’kam pasë të drejtë.
Anita Susuri: Me grupin që jeni gjyku, a i keni njoftë ata?
Meriman Braha: Pak, pak. Kanë shtu njerëz, e kanë ba për me u dukë grup i madh dhe ato kontaktet që i kam pasë une me grupin kanë qenë të pakta, por të mjaftueshme.
Anita Susuri: Çka keni pritë ju? Sa ka me qenë dënimi apo çka keni mendu para se me u dënu?
Meriman Braha: Po, çka kam pasë me mendu përveç që kanë me më dënu. Qysh me e bajtë dënimin e qysh me dalë, qysh me rujtë ftyrën. Qysh me rujtë ftyrën që dikush mos me ma bo me gisht, “Qitij ia pashë sherrin”. Mu s’ma ka pa sherrin kërkush. Nuk është me rëndësi sa ia kam pa sherrin dikujt. A mu jo. Për… ti s’munesh me ba, askush asni gja nuk mundet me bo me gisht me thanë që ky është, që ia kam pa sherrin, jo.
Mu niherë më ka pasë, shumë vite më vonë kur u bo tërheqja e eshtrave të Jusuf Gërvallës e Kadri Zekës. Tashti në varrim që ishte Kadri Zekës tu u kthy po i thotë njani shokut të vet, aq sa unë e dëgjoja. Pikke shi e kisha nifarë çadre, aq sa unë po e dëgjoja, “Nuk shkoj bre unë prej ktuhit pa e përqafë profesorin tim”. Vet me veti… tu zbritë na pasi e krym punën e varrimit, vet me veti po them kush qenka ky profesor që nxansi po thojka po du me përqafë (qesh). Ai kishte shpejtu hapat pak dhe dul para meje e më përqafi mu. Tha, “Profesor, nal, jam filan fisteku…” po kush po i mban në mend gjithë ata nxanës.
Po më përqafë ai dhe i tregova atij që e dëgjova qët’ fjalë po nuk e mendova që jam unë, “Jo”, tha, “profesor qysh me të harru ty? 19 vetë kemi kalu nëpër durtë e UDB-së për ty”, 19 vetë, nxanës, “19 vetë kemi kalu nëpër durtë e UDB-së për ty”, “Ma pasni pa sherrin”, “Jo”, tha, “e kemi pasë nderin” (qeshë), “Jo”, tha, “jo”. “A është dënu kush?” “Jo”, tha, “nuk është dënu. Po na kanë pytë për ty. 19 vetë kanë kalu”. Tash merre me mend tash aty.
Anita Susuri: Masi e keni marrë vendimin prej shtatë vjetve, ku ju kanë dërgu në burg? Në cilin burg?
Meriman Braha: Po mu më kanë dënu ktu në Gjykatën e Qarkut të Prishtinës dhe m’u ka dokë mrena dënimeve isha me vetën time isha në rregull, me ftyrën time isha në rregull le të më çojnë ku të dojnë. Ata në atë vit më çunë në Sarajevë. Atje… kushtet e burgut të Prishtinës kanë qenë katastrofale, shumë keq, jashtëzakonisht. Ushqimi ka qenë shumë i keq, fjetja ka qenë e keqe, gjitha kanë qenë të kqija. Atje burgu ishte me tavolinë, dhetë vet ishim në dhomë. Unë i vetmi isha irredentisti. Kur e morën vesh që jamë irredentist secili tu e kqyrë njani-tjetrin, “Khu ktu paska ardhë ni asi…” boshnjak, serb, kroat ishin të vendit të Sarajevës aty. Drejtora, ata ishin për punë ordinere, kishin vjedhë. Ishin nja dy drejtora nga 20 vjet u dënunë. Kishin vjedhë nëpër fabrika të tyre shumë. Do tjerë për falsifikime, do për vrasje, hajna plot. Por nantë ishin të tjerë, unë isha vet.
Ata me kurreshtje. Tash, njani prej atyne mas disa ditësh po thotë, “A janë irredentistat qishtu si ti? A janë kështu si ti?” “Jo”, thashë, “nuk janë”, “Si janë?” “Ma të mirë se unë”. “Çka? Khu”, (qeshë) “Une”, tha, “jam djalë i komandantit çetnik”, gjatë Luftës së Dytë Botërore, “edhe ne e kemi pasë bindjen sipas progagandës së këtushme që ju hani gjin [njerëz]. Irredentistat janë përbindësha. Nuk janë njerëz janë bisha. Ti qenke jo normal, po mbi normal, ma normal se na krejt. Qenke njeri me kulturë”. Une s’kisha hy se nuk hisha në biseda shumë. E kqyrsha punën time, aty mujsha me lexu, e kisha karrigën time s’ia lshojsha atë vend kërkujt. Qaty u ulsha gjithë ditën, dhoma pak ma e madhe se kjo, pesë shtretër, dhetë shtretër dy katësh edhe ni shëtitje mrena ditës.
Kati i burgut ku kam qenë unë ka qenë kati i tetë, tetë kat, domethënë qaq i madh. Dhe unë nuk ju folsha, lexojsha dhe kqyrsha punën time. Ata bishin, merrshin gazeta. Gazetat e tyre i lexojsha krejt. Masandej gjatë kësaj kohe ai më ka vrejt, “A janë kështu irredentistat?” “Jo”, thashë, “janë ma të mirë se unë, unë jam ma i keqi prej tyre”. “Jo”, tha, “nuk munësh me marrë me mend se çfarë propagande është për ju”.
Ishte njani drejtor po ashtu, ai tha, “Tre muj kam qenë në Kosovë”, “Po çka lype në Kosovë, ti drejtor tre muj”, “Po”, tha, “kam qenë polic rezervist. Rezervist i policisë, nifarë komandanti i policisë”, tha, “na kanë çu në Kosovë. Kur na kanë çu në Kosovë”, tha, “na kanë thanë po shkoni në luftë, keni parasysh po shkoni në luftë. Tre muj, tre grada i kam fitu për tre muj”. Domethonë nji pasqyrë e jona atje. Me anë të propagandës dhe me anë të pamjes të gjallë të vërejtjes se ti ishte që ti imponojshe vet me faktin tënd që ishte aty. Unë kom pasë domethënë nifarë lloj respekti të të gjithëve dhe që ishin armiq, bijtë e armiqëve ishin, ishin serb. Po ata deri në atë shkallë që, “A janë si ti irredentistat?” “Jo, s’janë”. “Pse?” “Janë ma të mirë se unë” (qeshë).