Sonja Artinoviq

Prishtinë | Date: 14 maj, 2019 | Duration: 61 minuta

Ne edhe jemi shoqëruar, po, ne jemi shoqëruar me ta, pikërisht me turqit, ashtu, të cilët kanë jetuar në ato shtëpia, të cilët kanë pasur disa nanalle speciale, të cilat unë i kam adhuruar, të drurit (qesh). Dhe me ato nanalle është hyrë në hamamet e tyre, banjot, të tilla nuk ka më. Unë mendoj që nuk ka. Dhe, ata, për shembull nuk kanë pasur parket, por kanë pasur njejtë ashtu nga druri {përshkruan me dorë} por atë dyshemen e drurit brodski pod, po them, të cilin e kanë fërkuar, me furçë. E verdhë, e verdhë si dukati ka qenë. Shumë njerëz të pastër dhe mua ajo Mazllumja ime, e cila edhe sot është aty, njejtë sikur të isha tek ata. Ajo ka mbetur të jetoj në atë banesë, dhe kështu. […] Pas kaq vitesh të takoheni, dhe kaq shumë dashuri dhe përjetime të kujtimeve nga fëmijëria, sepse ajo më njeh si bebe, çka kemi si kemi, çfarë kemi bërë. Mendoj, aventurat tona dhe kështu, e ajo më ka mësuar mua të gatuaj edhe llokuma, dhe katmer piten dhe kollpiten, të gjitha këto m’i ka mësuar ajo mua. Nëna ime i mësonte diçka tjetër kështu që jemi shkëmbyer. Po them, si një familje.

Erëmirë Krasniqi (Intervistuesja), Anita Susuri (Intervistuesja), Besarta Breznica (Kamera)

Sonja Artinoviq u lind më 15 nëntor, 1959 në Prishtinë. Ajo studioi ekonominë në Universitetin e Prishtinës. Pas diplomimit, ajo punoi për Komunën e Prishtinës nga viti 1984 deri 1996. Në vitin 1996 ajo u bartë në Vrnjaçka Banja, dhe më vonë në Beograd, Serbi. Në vitin 2010, ajo u kthye në Kosovë, ku punon si auditore financiare në Komunën e Graçanicës.

Sonja Artinoviq

Pjesa e Parë 

Anita Susuri: A mund të më tregoni diçka për fëmijërinë tuaj, çka ju kujtohet?

Sonja Artinoviq: Po kështu po filloj nga ajo se ku jam lindur. Unë jam lindur në qendër të Prishtinës, ajo, ajo rruga është quajtur rruga Goleshit. Atë kohë aty ka qenë kinemaja “Vllaznimi”, tash gjendet kinemaja “ABC”. Prindërit e mi aty e kanë fituar banesën, unë jam lindur. Përndryshe, prindërit e mi janë… a duhet të flas për këtë?

Anita Susuri: Po.

Sonja Artinoviq: Babain e kam nga Nishi, nënën nga Kragujevci, e babai me profesion ka qenë inxhinjer i topografisë. E ka përfunduar gjimnazin, pastaj akademinë ushtarake, topografinë dhe sipas dekretit ka ardhur në Prishtinë sepse, sepse nuk ka pasur të them, kuadër më të lartë. Dhe ka punuar në Zyren e Gjeodezisë për Krahinë. Nëna ka qenë amvise, pasi që babi ka qenë i lidhur me teren, ai e ka kaluar gjithë Kosovën, nuk e di sa mija herë. Kështu që, ajo ka qenë me neve në shtëpi. Unë e kam një vëlla më të madh, tri vite më i madh, ai me profesion është mjek, përndryshe fiziatër. Të dy e kemi përfunduar shkollën fillore “Aca Maroviq” këtu. Gjimnazin “Ivo Llolla Ribar”, ai e ka përfunduar Fakultetin e Mjeksisë, unë ekonominë.

Erëmirë Krasniqi: Të kthehemi pak tek Aca, “Aca Maroviq”. A është kjo në qendër të qytetit?

Sonja Artinoviq: “Aca Maroviq”. Po, kjo është në qendër, ajo është përballë, si quhet…

Erëmirë Krasniqi: Radios?

Sonja Artinoviq: Radios, bravo. Jo, televizioni është poshtë e radio ka qenë, ka qenë përballë. Dhe tash është ajo, tani nuk e di si quhet ajo shkollë…

Erëmirë Krasniqi: “Faik Konica”.

Sonja Artinoviq: Ashtu. Aty janë…

Erëmirë Krasniqi: Si ka qenë emri?

Sonja Artinoviq: “Aca Maroviq”, “Aca Maroviq”.

Anita Susuri: Si quhe…

Erëmirë Krasniqi: Jo si quhej, si e ka pas emrin lagjja?

 

Anita Susuri: Aha, si ka qenë ajo, si ka qenë ajo lagje, çfarë ka ndryshuar tani?

Sonja Artinoviq: Paj jo, jo shumë, jo, jo. Shkolla ka mbetur e njejtë përveç ngjyrës që e kanë ndryshuar, e njejtë ka qenë. Ai livadh, ajo mbrapa ka qenë. E tani mbrapa nuk kam shkuar të shikoj. Mbrapa ka qenë, oborri i shkollës, për basketboll, për futboll, ajo është…

Erëmirë Krasniqi: A mund të na flisni rreth fëmijërisë, në atë lagje?

Sonja Artinoviq: Kështu ka qenë, tani do të ju them. Ne kemi pasur një fëmijëri dhe rini të jashtëzakonshme. Në ndërtesën time kanë jetuar të gjitha kombësitë. Fqinji im i parë ka qenë xhaxhi Mustafa Hoxha, i cili ka qenë gjykatës i Gjykatës Supreme. Atëherë e kam pasur teta Mazllumen, do të thotë ata kanë qenë turq, bashkëshorti i saj ka punuar si moler dhe ka punuar në Obiliq. Xhaxhi Sami Pula ka qenë në atë kohë funkcioner, në kohën e Lidhjes Komuniste. Pra, ne aty i kemi pasur të gjitha kombësitë, ashtu kam lindur, që, që ta kemi fqi edhe shqiptarin, dhe mendoj ne nuk, unë aty në fillim nuk e kam ditur, kush është çka prej njerëzve, mendoj.

Sepse nuk kemi folur për këtë. Pastaj në rrugë, rruga ka qenë, unë mendoj që rrugë më të mirë nuk ka në këtë botë. Ku kemi jetuar si një familje. Aty kanë qenë Dalladaku, aty kanë qenë Shqepanoviqët, aty kanë qenë edhe romët, aty ka pasur gjithçka. Ka pasur goranë, apsolutisht gjithçka, dhe ne kemi jetuar aty. E gjithë rruga, jo ndërtesa ime, por rruga, këndej lartë {tregon drejtimin}, nga kinemaja e deri poshtë tek SUP-i. Poshtë ka qenë SUP-i. Aty, aty unë kam pasur shokë dhe shoqe ku do të thotë jemi lind në të njejtin vit dhe pastaj kemi shkuar bashkë në shkollë, edhe filloren edhe gjimnazin, bashkë jemi shoqëruar, bashkë kemi shëtitur.

Aty lart e kemi pasur korzon, aty e kemi pasur, kemi shkuar në kinema, kemi shkuar këtu {tregon drejtimin} te “Rinia” gjithashtu ka qenë kinema. Tani nuk e di si quhet, sepse {tregon drejtimin} kjo rruga që ka rrugica, ajo nuk ka qenë, aty ka pasur shtëpi të vogla. Ato shtëpitë a la turka.

Erëmirë Krasniqi: Nuk kanë qenë?

Sonja Artinoviq: Jo, jo, jo, jo aty jo. Kjo ndërtesa tani {tregon drejtimin} që është, ku është kjo, kjo e Ljubljanës, aty të gjitha kanë qenë shtëpi, të vogla dhe aty ka pasur ëmbëltore. Atëherë kemi shkuar në këtë ëmbëltoren {tregon drejtimin} ajo ende qëndron. Ndjej shumë kënaqësi kur shkoj aty, përballë Kino “Rinia”. Dhe kështu në drejtim të {lëviz dorën} Komunës, aty e shoh që ende ka mbetur shitorja e farave “Kikiriki”. Aty kemi blerë, aty ka qenë, ëmbëltorja e vjetër, njejtë mendoj që ëmbëltorja edhe sot është aty.

Kemi pasur jetë shumë të bukur. Nuk e di, tek ne të ndajnë, ajo çka flitet tani, ajo, ajo, nuk ka qenë. Ka qenë të shkojmë për Bajram, të vijnë për Pashkët, shqiptarët shumë kanë dashur që nëna ime t’i dekorojë vezët, po, shumë i kanë dashur. Pastaj, për Krishtlindje, ne ashtu, nëse diçka gatuajmë në shtëpi, ajo, ajo ndahet me të gjithë në ndërtesë. Megjithatë, nëna ime, e ndjera, ja, pasi që ajo ka vdekur e re, ajo shumë është kujdesur. Nëse ka yndyrë, ajo e dinë që shqiptarët nuk hanë, muslimanët nuk hanë, ajo thoshte, “Kjo ëmbëlsirë këtu ka yndyrë, kjo nuk ka, e tani, ti nëse do, {lëviz dorën} merre, e jotja është”.

Pastaj babai ka sjellë mjaft njerëz nga tereni, mendoj e kemi pasur një xhaxha Bedri, të cilin unë e kam adhuruar, andej diku nga Kaçaniku. Ai aq shumë ka dashur të vij tek ne, në, në vizitë. Ne kemi shkuar tek ai, ai thoshte, ai respekti që ai e ka përjetuar prej neve, sepse, babai im ka qenë intelektual në atë kohë ka qenë, thoshte, “Unë jam një fshatar i thjeshtë, ju mua më pritni, më përcjellni”, por ne nuk i kemi shikuar këto. Dhe unë po them, mua më vjen keq për këtë rininë sot, unë kurrë nuk do të doja të isha tani e re.

Erëmirë Krasniqi: Keni folur lidhur me shtëpitë a la Turka?

Sonja Artinoviq: Po, shtëpitë, ashtu, ashtu.

Erëmirë Krasniqi: Sa ka pasur të tilla në atë qytet, në Prishtinë?

Sonja Artinoviq: Po mjaft ka pasur, mjaft ka pasur. Ne edhe jemi shoqëruar, po, ne jemi shoqëruar me ta, pikërisht me turqit, ashtu, të cilët kanë jetuar në ato shtëpia, të cilët kanë pasur disa nanalle[1] speciale, të cilat unë i kam adhuruar, të drurit (qesh). Dhe me ato nanalle është hyrë në hamamet e tyre, banjot, të tilla nuk ka më. Unë mendoj që nuk ka. Dhe, ata, për shembull nuk kanë pasur parket, por kanë pasur njejtë ashtu nga druri {përshkruan me dorë} por atë dyshemen e drurit brodski pod[2], po them, të cilin e kanë fërkuar, me furçë. E verdhë, e verdhë si dukati ka qenë. Shumë njerëz të pastër dhe mua ajo Mazllumja ime, e cila edhe sot është aty, njejtë sikur të isha tek ata. Ajo ka mbetur të jetoj në atë banesë, kjo.

Dhe unë kam qenë me një shoqe, Tutën time, dhe Tuta më thotë mua, përndryshe Tuta u lind në Kroaci, në Zagreb por tani është këtu, është martuar. Dhe ajo thotë, “Unë nuk kam parë kaq dashuri”. Pas kaq vitesh të takoheni, dhe kaq shumë dashuri dhe përjetime të kujtimeve nga fëmijëria, sepse ajo më njeh si bebe, çka kemi si kemi, çfarë kemi bërë. Mendoj, aventurat tona dhe kështu, e ajo më ka mësuar mua të gatuaj edhe llokuma, dhe katmer piten dhe kollpiten, të gjitha këto m’i ka mësuar ajo mua. Nëna ime i mësonte diçka tjetër kështu që jemi shkëmbyer. Po them, si një familje.

Erëmirë Krasniqi: Sa ka, sa i madh ka qenë qyteti në atë kohë?

Anita Susuri: Sa ka qenë i madh qyteti atëherë?

Sonja Artinoviq: Po për besë ka qenë, ka qenë qytet. Tani saktë të ju them, ka qenë më i madh se Kragujevci për shembull, ai ka qenë diku të them kështu, Serbia ngushtë, ka qenë diku në vendin e pestë për nga madhësia. Beogradi, Novi Sadi, Nishi, pastaj nuk e di, ka qenë. Unë kur kam studiuar, kanë qenë njëmbëdhjetë mijë studentë.

Erëmirë Krasniqi: E ku ka filluar e ku ka mbaruar qyteti në atë kohë?

Sonja Artinoviq: Po, tani do të ju them. Për shembull, përfundonte, e kalon ja tani {tregon drejtimin} shkojmë këndej nga Podujeva. Ka qenë qytet, ka qenë prej asaj urës ku kalon {tregon drejtimin tjetër} nga Podujeva kur shkohet, deri aty ka qenë qyteti. Megjithatë ajo është… por në atë pjesë ka pasur shtëpi.

Erëmirë Krasniqi: E nga kjo anë?

Sonja Artinoviq: E nga kjo anë {tregon drejtimin} ka qenë deri te spitali.

Erëmirë Krasniqi: Aha, okej, e në atë kohë…

Sonja Artinoviq: E tani, jo, tani do të ju them kështu, kur unë kam qenë {vendos dorën te koka, mendohet} Grandi është ndërtuar kur kam, ne jemi gjenerata e parë e cila, po. Kur e kam festuar mbrëmjen e maturës, në vitin ‘78 unë e kam përfunduar gjimnazin dhe në vitin ‘78. Por aty më herët, kur kam qenë më e vogël, kur kam shkuar tek mësuesja, ajo periudhë, ka qenë një gropë e madhe, ne rrëshqisnim aty (qesh).

Erëmirë Krasniqi: (qesh) Okej, juve ju kujtohet ajo gropë, kur nuk ka qenë Grandi?

Sonja Artinoviq: Po, po, po, kur nuk ka qenë Grandi, dhe aty kanë qenë dyqanet të gjitha në rend, pastaj ato {lëviz dorën} janë rrënuar pastaj është bërë Grandi. E përballë Grandit, ku është, ku janë ato ndërtesat, ato janë ndërtesa të vjetra.

Erëmirë Krasniqi: A ju kujtohet ai bazeni?

Sonja Artinoviq: Si jo, ai ka qenë bazen ushtarak, po. Unë kam qenë e vogël, më kujtohet edhe ajo. E ne të gjithë, atëherë kemi qenë të mrekulluar, ne kemi qenë. Prishtina si Amerika, kemi bazen, nuk kanë qytetet nëpër Serbi (qesh), e ne kemi bazen. Edhe me të vërtetë ka qenë ashtu, Prishtina ka pasur diçka magjike në vete. Unë po flas, hajt unë u linda këtu dhe ndoshta unë jam subjektive. Sepse normalisht, mua, për Prishtinën më lidhin të gjitha gjërat më të bukura, edhe fëmijëria, edhe rinia, edhe dashuria e parë, edhe kur jam dashuruar për herë të parë, edhe martesa, edhe lindja e fëmijës së parë. Pra, çdo gjë që është e bukur unë, unë e kam të lidhur me Prishtinën.

Por, kur flas me njerëzit të cilët për shkak të punës, për shembull, njoh mjaft persona ushtarak pasi që vëllau im ka qenë edhe mjek ushtarak, kështu, ai ka punuar në kazermën ushtarake pastaj në vitet ‘90-të e ka fituar specializimin në Beograd, në VMA[3], atje ka shkuar dhe ai më nuk është kthyer. Që diku është normale, ka mbetur të punoj në VMA. Dhe tani shokët e tij dhe kështu po bisedojmë, njerëzit që kanë ardhur nga Kroacia, Sllovenia, nga Bosnja dhe kanë kaluar këtu, për shembull, një periudhë gjashtë, shtatë, deri në dhjetë vite. Të gjithë thonë se ato vitet që i kanë kaluar këtu, kurrë nuk do t’i harrojnë dhe kurrë më ashtu nuk do të kalojmë.

Erëmirë Krasniqi: Kur keni shkuar në bazen, a ka qenë ndonjë?

Sonja Artinoviq: Unë e kam pasur aty afër {tregon drejtimin} mblidheshim në rrugë.

Erëmirë Krasniqi: A keni shkuar çdo ditë apo për fundjavë?

Sonja Artinoviq: Çdo ditë, çfarë fundjave, ky ka {tregon drejtimin} qenë aty, mua prej rrugës vetëm një rrugë dhe unë jam te bazeni. Jo, aty kemi shkuar non stop.

Erëmirë Krasniqi: (qesh) E ndonjë traditë tjetër qytetare?

Sonja Artinoviq: Edhe diçka që ka pasur, në atë kohë, te ju tash nuk e di ku, i tregoj edhe fëmijëve të mi. Këtu është mbajtur sleti. Kjo ka qenë për ditëlindjen e Titos, më 25 maj. Ne në atë kohë nuk kemi pasur trenerka, këto nuk janë veshur, as nuk ka ekzistuar. Pastaj ne në stadionin e madh, aty kemi shkuar të ushtrojmë, për disa muaj, çdo ditë. Aty është dashur të jesh si nën fije të perit, të gjithë të ushtrojmë njejtë dhe kjo ka qenë për neve krenari e madhe. Të marrim pjesë në slet, që Tito kur të vij, që ne atij t’ia tregojmë atë, atë sletin.

Dhe unë krenohem që kam jetuar në kohën e Titos, unë vetëm kartelën e tij të antarësimit e kam, librezën e kam, asnjë tjetër. Apolitike jam, sepse kemi jetuar shumë bukur. Unë jam, Prishtina po them, ne kemi jetuar në mënyrë shumë kualitative, ne kemi pasur teatër, kemi pasur bende, ne kemi pasur gjithçka këtu. Ne kemi pasur artistë, nuk ka diçka që nuk e kemi pasur. Beograd i vogël. Ne as nuk kemi lakmuar të shkojmë në Beograd, sepse këtu kemi qenë të plotësuar me gjithçka. Kemi pasur diskoteka, kafiteritë e para.

Ne kemi pasur këtu kafiteri para se të ketë Kragujevci dhe Nishi. Sa i përket daljeve, për ne ka qenë kualitative ashtu si do të duhej të ishte jeta kulturore.

Erëmirë Krasniqi: E ku kanë qenë ato, me lokacion?

Sonja Artinoviq: Tani do të ju them, po, në “Bozhur” {tregon drejtimin} ka qenë diskoteka poshtë, e kur është hapur “Grandi”, atëherë njejtë ka qenë edhe në “Grand”, aty kemi, çdo njëri e kishte tavolinën e vet. Kafiteritë më së shumti kanë qenë, më të mirat, ku tani është Katedralja, dhe ajo pjesa {tregon drejtimin} ajo kthe, kthesë. Eh aty kanë qenë kafiteritë më të mira. Par exellence. Kanë qenë kafiteri vetëm ashtu, të parin e ka hapur një Sami dhe më kujtohet mjaft mirë. Kafiteri e mrekullueshme.

Erëmirë Krasniqi: Si quhej?

Sonja Artinoviq: Sami.

Erëmirë Krasniqi: E kafiteria?

Sonja Artinoviq: Aha kafiteria, e atë nuk e di por pronarin e di, Saminë. Dhe pastaj, ai e ka hapur i pari, pastaj edhe tri-katër kafiteri ashtu në rend. Dhe, ka pasur muzikë edhe në verandën e “Bozhurit”, ku tani është Swiss Diamond, në verandë, verës bëhej, jo verës po në atë periudhën prej prillit dhe ne kur ktheheshim nga gjimnazi, zakonisht kemi qëndruar aty, kemi dëgjuar muzikë. Ne kemi dalur vetëm gjatë vikendit, nuk ka qenë si tani. Do të thotë, ne kemi dalur të premten dhe të shtunën. Daljet kanë qenë deri në orën dhjetë. Kështu është…

Erëmirë Krasniqi: A keni, a ka pasur muzikë?

Sonja Artinoviq: Po, po, kemi pasur di-xhej[4] fenomenal, çfarë, ajo është, sepse ne jemi, ne jemi rritur me muzikë të huaj, me populloren, kjo tani “ojha”, nuk kemi pasur. Ne kemi dëgjuar Dire Straits, Eric Clapton, po mendoj Eagles-at, nuk e di, Bryan, nuk e di, nuk po më kujtohet. Kjo është e imja, {tregon kah vetja} muzika, e rinisë sime.

Anita Susuri: Ajo muzikë është dëgjuar?

Sonja Artinoviq: Po, po, po, Boney M, Gloria Gaynor, po nuk e di tash, Ray Charles por Eric Clapton disi…

Anita Susuri: A kanë shkuar të gjithë apo vetëm serbët?

Sonja Artinoviq: E po jo, jo, të gjithë. Ajo nuk, ajo nuk ka, më vonë ka filluar që nuk e di, nuk, nuk ka pasur ndarje. Ne kështu, si gjimnazistë kemi shkuar të gjithë, ashtu në Bozhur, është ditur ajo përgaditja. Gjithë javën jeton ti, ne ushtrojmë vallzimin që të jemi të gjithë të barabartë, të jetë ajo. Ajo nuk ka lidhje me këtë tani, unë po them ndoshta juve ju duket qesharake por për neve ka pasur shumë kuptim. Kemi pasur korzo shumë të bukur, aty ka pasur blinjë të bukur, dhe secila shoqëri e ka pasur drurin e vet. Dhe kur ti ke dashur ta gjesh dikë, ti saktë e ke ditur se ku do ta gjesh, te cili dru.

A tek {tregon në të djathtë} Varteksi[5], apo lartë {tregon drejt} te teatri sepse rruga ka qenë deri te Këshilli Ekzekutiv atëherë, tani e kanë shtruar, kurse atëherë ka qenë deri lartë. Dhe pastaj edhe nga njëra edhe nga tjetra anë, dhe aty çdo njëri e ka pasur… Unë kryesisht jam shoqëruar me njerëz, kështu, kështu e kam pasur gjeneratën, të cilët kanë luajtur basketboll për Prishtinën. Pastaj në fakultet kam shkuar në ato Ekonomiada, kur kanë shkuar të gjithë, jo të gjithë, prapë studentët e përzgjedhur nga e gjithë Jugosllavia.

Do të thotë aty është Zagrebi, aty është Rijeka, dhe Shkupi dhe ne mblidhemi në mbrëmje, Opatija ku kemi qëndruar nga dhjetë ditë, në lojëra, lojra sportive. Por ato shoqërimet, ato nuk kanë çmim {lëviz kokën}, ajo nuk ka çmim. Dhe unë tani nuk e di se çfarë do jepja nëse mund të kthehesha, vetëm njëherë të bëhet ashtu. Dhe mua më vjen keq që më nuk ka këso gjëra.

Erëmirë Krasniqi: Të kthehemi te gjimnazi, kur keni qenë në “Ivo Llolla Ribar”, si ka qenë ajo?

Sonja Artinoviq: Mrekullueshëm, mrekullueshëm.

Erëmirë Krasniqi: Çka ju kujtohet?

Sonja Artinoviq: Po më kujtohet, ne kemi, po them, ne nuk jemi shoqëruar vetëm me të klasës, por me gjeneratë. Ka qenë një klasë shqiptare, një turke, kështu që ne jemi shoqëruar normalisht, aty kurrë nuk ka pasur ndarje.

Anita Susuri: A dilnit së bashku në, në kafiteri?

Sonja Artinoviq: Po si jo, normalisht, bashkë rinim ulur, pinim, edhe pesë vite të maturës kur i kemi festuar, do të thotë nga përfundimi i gjimnazit. Do të thotë ne kemi festuar në Çagllavicë, ne kemi festuar së bashku. Ka ardhur Veton Surroi, kanë ardhur këta shokët e mi, kanë ardhur turqit. Do të thotë e gjithë kjo ka qenë për, e për dhjetë vite nuk ka qenë më. Por për pesë vite, do të thotë aq ka zgjatur. Këtë dua të them, në vitin ‘78 ne e kemi përfunduar, edhe pesë vite është viti ‘82, tre, ne kemi festuar së bashku. Kjo është…

Anita Susuri: Dhe pas kësaj?

Sonja Artinoviq: Pas kësaj, jo. Megjithatë ne jemi shoqëruar, unë edhe sot e kësaj dite, unë jam shoqëruar me Veton Kajtazin, i cili është më i vjetër se unë, ka luajtur basketboll, unë edhe sot e kësaj dite vi në Prishtinë, pijmë kafe, vi deri te Graçanica. Unë asnjë fije nuk e kam ndërprerë, Albani im, Betim Loshi, nëna e tij më ka dhënë gjeografi, nënën e ka pasur serbe, babain shqiptar. Ai ka qenë në shqip por jemi shoqëruar kur jemi parë para dhjetë vitesh në Nju Jork. Përndryshe, arkitekt. Edhe gruaja edhe ai. Ai nuk ka mundur të besoj, ai mua më ka sillur, ai është i gjatë, ai mua më ka sillur. Të gjithë në Graçanicë kanë shikuar, nuk kanë kuptuar asgjë.

Ne kemi qarë, ne kemi qeshur, ne kemi, ajo nuk mund të përshkruhet me fjalë. Ato emocione që ne i kemi, nuk kanë…

Erëmirë Krasniqi: E juve ju kujtohet si ka qenë qyteti, kur nuk ka pasur as Grand, as bibliotekë?

Sonja Artinoviq: Po, aty kanë qenë shtëpitë e vogla, nuk ka pasur as asfallt në rrugën time, nuk ka pasur asfallt. Ishin ato kubëzat, ato kalldërmat ka qenë. Sepse në atë mënyrë unë ju theja kokat fëmijëve, kush ma ngacmonte vëllaun, e nxjerrja një dhe ia thyeja kokën. Nuk kemi, nuk kanë qenë të gjitha ndërtesa në rrugën time. Ndërtesat e para kanë qenë te kinemaja njëra, pastaj ajo që e ngreh tjetra dhe këndej tri ndërtesa. Rruga e Goleshit, numër 7, 9 dhe kështu. Ishte një pjesë më e tërhequr. Tash aty ka, jo tash, edhe atëherë ka qenë një rrugicë që të shkohet atje.

Aty mbrapa kanë jetuar turqit, dhe Siqan, Shaip, tani ata janë në Londër, unë edhe sot e kësaj dite dëgjohem me ta. Dua të them, nuk kemi ndërprerë asgjë, normalisht me dikë po për shkak së nuk po shihemi, jo për arsye tjera, por thjesht, nuk po i sheh. E me disa, ja tani përmes këtyre rrjeteve sociale, po gjindemi disi.

Erëmirë Krasniqi: Si ka qenë… po mendoj, a ju kujtohet viti ‘81 kur gjërat pak…

Sonja Artinoviq: Po, si jo. Bash kam qenë studente dhe me Arsimin tim, unë kam qenë aktiviste e bashkësisë së parë lokale, kam qenë, sepse unë jam temperamente, kam pasur dëshirë të punoj gjithçka nga pak dhe kam qenë aktiviste. Kam qenë kryetare e rinisë e bashkësisë së parë lokal, atëherë më kanë propozuar të hyj në Lidhjen Komuniste. Unë nuk i kam pasur ato pretendime, prandaj nuk kam hyrë, por thjesht kam dashur të punoj me të rinjë dhe kështu.

Dhe pastaj normalisht ata më të vjetrit më kanë propozuar dhe kështu me 18 vjet jam bërë anëtare e Lidhjes Komuniste, kurse prej 16 vjet kam qenë aktiviste. Dhe aty ne i kemi mbajtur takimet, kështu, dhe çfarë më ke, kam shkuar tani në drejtim tjetër, më keni pyetur diçka…

Erëmirë Krasniqi: Për demonstratat.

Sonja Artinoviq: Po bëhej regjistrimi i popullsisë, më 1 prill të vitit ‘81. Dhe kështu ka qenë një serb, një shqiptar, femër apo mashkull nuk ka pasur rëndësi. Unë kam qenë me Arsimin, më kujtohet shumë mirë Arsimi. Dhe ne e kemi pasur normalisht aty qendrën, pikërisht në Aktash kemi qenë. E dini ku është Aktashi? Ashtu. Dhe ne kemi shkuar bashkë, dhe nuk e kemi ditur se çka po ndodh, kemi hyrë në banesë, kemi shkruar të gjitha çka kanë qenë të nevojshme. Kur kemi dalur ai mua më ka përqafuar kështu dhe më ka shtrënguar këtu, dhe më tha, “Sonja, mos u shqetëso unë do të përcjell deri në shtëpi”. Përse, sepse ne kur kemi dal në rrugë, këndej nga menza, nga konviktet ka filluar.

Ka qenë masë shumë e madhe e njerëzve. Aty unë, prej atëherë kam fobi, ja për shembull, të jem diku ku ka masa të mëdha. Thjesht ndjehem disi, unë nuk e kam kaluar keq, ai më ka përqafuar dhe më ka thënë, “Mos u shqetëso, unë të dërgoj në shtëpi”. Për mua rruga e Goleshit ka qenë aty afër. Por, vëllau im ka qenë në fakultet, kurse fakulteti i mjeksisë është te spitali, ajo është pak më larg. Babai ka qenë në teren, nëna ime ka qenë shumë e shqetësuar kur ka parë, ka qenë duke qarë, jashtë vetes kishte qenë, por kur mua, mua Arsimi deri te dera më ka sjellur. Kjo do të thotë, unë as që e kam ndjerë frikën, unë vetëm e kam parë masën.

Nuk e di çka po ndodh, nuk e di për çka o fjala, çka është, dhe ai më ka sjellur aty dhe më ka thënë mos u shqetëso, mos dil. Kurse unë i them, “Ku e kam vëllaun, unë dua të nisem deri te spitali”, kurse ai më thotë, “Të lutem mos shko se nuk dihet çfarë mund të ndodh”.

Erëmirë Krasniqi: A ka pasur polici?

Sonja Artinoviq: Pastaj ka pasur, por në fillim jo. Vëllau ka ardhur shumë më vonë, ka ardhur i shqyer, ndoshta për shkak asaj se si e ka ngrehur masa, me pantollona të grisura, ka ardhur me disa shokë, pasi që ne kemi jetuar në qendër më së lehti ka qenë të vihet tek ne, pastaj gjithkush të shkoj në shtëpi të vet. Por kjo ka zgjatur dhjetë ditë, aty kanë qenë edhe tenkat, aty ka pasur gjithçka, nuk kemi pasur as bukë ku të blejmë. Ka pasur snajperistë, pas ndërtesës sime kanë qenë dy solitera, ka pasur aty disa të shtëna. Dhe, nuk kemi guxuar të dalim, sepse gjatë ditës diçka pak, asgjë nuk ka funksionuar, në rrugën tonë kanë qenë disa njësi speciale.

Unë tani nuk e di, nuk më ka interesuar, por do të thotë se nuk ke guxuar të dalësh nga ndërtesa pas orës tetë. Kjo ka qenë. Kështu që unë gjatë jetës sime i kam përjetuar tri orë policore, jam e pasur [me tregime] sa i përket kësaj çështje (qesh). Pastaj edhe dy herë edhe me fëmijë, kështu, e kam përjetuar. Atëherë ajo ka qenë hera e parë. Kjo ka zgjatur për dhjetë ditë, pastaj është normalizuar.

Dhe ja unë për shembull pas kësaj, unë dhe Arsimi kemi pasur të punojmë në fshatin Orlloviq, ja. Pra pas gjithë atyre ngjarjeve, ai fshat është tek si t’ua shpjegoj, aty afër Prishtinës por është fshat. Që aty të shkojmë të punojmë. Unë nuk kam pasur, Arsimi më ka pyetur, “A ke frikë?” “Jo,” thashë, “pse?” Dua të them pse të kem frikë? Ne kemi hyrë në shtëpi të shqiptarëve, shtëpi të serbëve, ai ka qenë fshat i përzier.

Erëmirë Krasniqi: A ka pasur raportime lidhur me këtë? A keni pasur arsye të keni frikë?

Sonja Artinoviq: Po nuk e di, unë gjithmonë duhet të flas për familjen time duke pasur parasysh të mos bëhet klishe, jo. Kjo ka ndodhur, demonstratat kanë qenë, të studentëve, kanë qenë edhe në vitin ‘68 por atëherë unë kam qenë atëherë e vogël. Ka qenë njejtë kanë qenë disa trazira të studentëve. E në vitin ‘81, atëherë nuk ka pasur raportime sikur tani, të ngriten tensionet dhe nuk e di, demonstratat kanë qenë, janë qetësuar dhe po them kanë vazhduar kështu dhjetë ditë që ne nuk kemi funksionuar mirë. Por pas njëzet ditëve, gjithçka është kthyer në normale, unë pas një muaji prapë kam filluar me regjistrimin e popullsisë.

Dhe regjistrimi i popullsisë është bërë. Ja, po them me Arsimin kam qenë. Ai ka banuar diku në këtë rrugë, ajo ndërtesa e fundit. Ja, në këtë, atëherë është quajtur rruga e Beogradit. Ai ka jetuar aty, prapë kam qenë me të…

Anita Susuri: A ka ndryshuar diçka pas demonstratave, në shoqëri?

Sonja Artinoviq: Paj jo, jo, pas kësaj ne kemi shkuar prapë kemi udhëtuar, jo. Unë po them jam shoqëruar në fakultet, me Valdet Spahiun nga Peja. Atë e kam pasur si baba, basketbollisti kryesor i cili na ka kryesuar, jo, jo, jo. Blerim Vuniqi, tani të mos e numëroj atë ekipin e njerëzve që edhe sot e kësaj dite i takoj. Me të cilët jam që nga fëmijëria, jam rritur me ta. Kështu që, unë personalisht nuk kam pasur problem, nuk e di as në rrethin tim, prej shoqërisë sime. Unë vetëm e di që atëherë, njerëzit kanë filluar të shpërngulen, atëherë po. Që nga viti ‘81 fillimisht ka qenë në ‘74 një ekzodus, nuk e di pse njerëzit kanë qenë në vitin ‘74 por ‘81-tën ka pasur shpërngulje masive.

Dhe më kujtohet që na kanë pyetur, babai im ka thënë: “Jo unë, nuk e kam ndërmend të iki që këtu” sepse ai Prishtinën e ka përjetuar si qytet të lindjes, e jo Nishin. Ai e ka shtëpinë në Nish, kurrë nuk ka dashur të shkoj në Nish të jetoj. Ai Prishtinën e ka përjetuar si të tij…

Anita Susuri: A e keni njohur dikë që ka ikur nga Prishtina dhe çfarë kanë thënë ata lidhur me këtë, përse kanë shkuar?

Sonja Artinoviq: Po, po, po, e di. Po ja që mos po ndodh prapë, ku e di. Njejtë po them ata kanë fituar para të mira për ato shtëpitë e tyre. Kryesisht ato shtëpi atëherë i kanë shitur për shkak të punës, për shkak të fëmijëve, megjithatë ne tashmë kemi qenë studentë. Sepse kush ka dashur të shkoj në studime, ka shkuar në vitin ‘78. Nuk ka pasur nevoj të shkoj atëherë. Numër i vogël, kanë shkuar ata njerëzit të cilët, këtu nuk ka qenë arkitektura, nuk ka qenë farmacia, nuk ka qenë stomatologjia, nuk kanë qenë këto dhe disa fakultete të tjera. Dhe për këtë arsye njerëzit janë larguar, dua të them shokët dhe shoqëria ime. Jo për arsye që të hiqen që këtu por thjesht për shkak se nuk ka ekzistuar.

Të gjithë ne që jemi nga këtu, çka kemi dashur, ne kemi, vëllau im mjeksinë e ka studiuar këtu sepse mjeksia ka qenë. Por për shembull nuk ka qenë stomatologjia. Shoqja ime më e mirë ka shkuar në stomatologji në Beograd. Disa prej shokëve të mi të cilët arkitekturën, nuk ka pasur, kanë shkuar për Beograd. Të gjithë në mjekësi, ata në Prishtinë. Do të thotë çdo gjë që ka ekzistuar në Prishtinë, e kanë dashur, ne kemi mbetur aty. Pastaj në atë ‘81-tën, aty kryesisht prindërit, ne, të them të rinjtë nuk kemi menduar për ato gjëra.

[1] Fjalë me prejardhje turke; Nanullet janë papuçe apo sandale me solstik prej druri, kryesisht jo të rehatshme; Kanë qenë interesante për shkak të zhurmës që e shkaktonin nëpër kalldërma.

[2] Serb.: brodski pod, dysheme druri tipike për anijet e dikurshme.

[3] Serb.: VMA – Vojnomedicinska Akademija, Akademia Ushtarake Medicinale me lokacion në Beograd, Serbi.

[4] Ang.: DJ – Disc Jockey, person që lëshon muzikë në ndeja.

[5] Dyqan rrobash në ish-Jugosllavi.

Pjesa e Dytë

Erëmirë Krasniqi: Vetëm dua të ju pyes rreth, kur e përshkruani jetën tuaj në qendër, ju po thoni që nuk keni pasur paragjykime. A ka qenë ky qëndrim tipik i njerëzve nga qendra? Sepse ata kanë jetuar me të tjerë dhe ka qenë? Ka qenë më e natyrshme me pa njerëz.

Sonja Artinoviq: Paj jo, e gjithë Prishtina, e gjithë Prishtina. Unë mendoj se fshatrat kanë pasur tjetër qëndrim, në fakt këtë po e kuptoj tani. Që kur po jetoj në fshat, unë vetëm tash po e kuptoj sa jam e pasur që kam jetuar në qytet, sa jam e lehtësuar. Unë me asgjë në jetë nuk kam qenë e ngarkuar. Unë tani, nuk e di, ndoshta rrethi i Prishtinës, nuk e di, por në qytet nuk ka pasur diçka të tillë. Ne të gjithë kemi qenë të leh…, nuk kemi pasur ngarkesa kurrë. Ato, më vonë kanë filluar ato gjëra, nuk e di prej çfarë, jo jo e di, e di për çfarë arsye por populli nuk është pyetur. Këtë dua të them.

Sepse unë edhe tani i takoj, i kam kolegët që ende punojnë në Komunë dhe kështu ulemi, pijmë kafe, flasim dhe të gjithëve na vjen ke…, të gjithëve na vjen keq për ato kohëra. Edhe serbët, edhe shqiptarët, edhe turqit, muslimanët të gjithë. Po flas për gjeneratat më të vjetra.

Erëmirë Krasniqi: Si keni marrë vendim ta studioni ekonominë?

Sonja Artinoviq: Paj kam thënë, unë e kam dashur farmacinë, e këtu atëherë nuk ka pasur farmaci, atëherë është hyrë në provim në rektorat, vinin pyetjet nga Beogradi dhe një numër i caktuar i fëmijëve nga Kosova ka mundur ta regjistroj farmacinë. 20 prej neve kanë mundur, jo më shumë. Unë kam qenë nxënëse e mirë, por në rregull kiminë e kam dashur dhe matematikën dhe unë, e kaloj, ne të pestët të gjeneratës nga Prishtina. Do të thotë kanë ardhur fëmijë nga e gjithë Kosova, nga Peja, nga Ferizaji, nga Prizreni, nga Mitrovica aty në Rektorat.

Tani ajo është përballë, ajo ndërtesa e vogël tash nuk e di a është Rektorati ende aty. Aty kam hyrë në provim dhe kam kaluar, por nuk e di për çfarë arsye, atëherë kam qenë shumë e zhgënjyer. Nëna më ka thënë, “Po çfarë Beogradi?” e unë më shoqen, sepse shoqja ime në stomatologji e unë në farmaci, së bashku. Gjyshja e saj ka pasur, banesë në Beograd, shkojmë për studime. Nëna ime nuk është pajtuar dhe ka thënë, “Jo. Këtu ke mjaft fakultete zgjedh çfarë dëshiron të studiosh”. Dhe pastaj, unë kam qenë në një daun (anglisht – i mërzitur) të tmerrshëm. Por po them, e kam pasur shumë gjeneratën e mirë dhe 20 prej neve nga shkolla fillore, gjimnazi, e kemi regjistruar ekonominë. Dhe pastaj ku shkojnë të gjithë aty edhe Muja i vogël, hajt.

Dhe unë shkoj në ekonomi, normalisht, pa problem kaloj sepse kam qenë matematiciene e mirë, nuk e kam pasur. Nuk e kam dashur edhe aq, më vonë e kam filluar ta dua por nuk është ajo, nuk është jeta ime.

Erëmirë Krasniqi: E si ka qenë Prishtina në Kohën kur keni studiuar?

Sonja Artinoviq: Ka qenë fenomenale.

Erëmirë Krasniqi: Njerëzit kanë ardhur? Nga e gjithë Kosova?

Sonja Artinoviq: Po, studentët kanë ardhur, po, kanë ardhur nga e gjithë Kosova kanë ardhur. Por ne prishtinasit kemi qenë pak.

Erëmirë Krasniqi: Të llastuar?

Sonja Artinoviq: Po, pak nuk kemi lejuar, të na afrohen. Ka qenë aty për shembull, ka qenë një grup i studentëve nga Mitrovica, nuk jemi duruar. Ne ashtu, veten e kemi konsideruar par exellence (frëngjisht – jashtëzakonshëm) diçka ashtu dhe vërtetë kemi qenë kualitativ, aty, dua të them pak ia kanë tepruar, unë më vonë e kam kuptuar por atëherë, kemi konsideruar që jemi të mjaftueshëm. Kështu që jemi shoqëruar aty në ndërtesë, ajo shoqëri po them, Prishtina e ka pasur atë klubin e veçantë të basketit, dhe futbollit. Nuk e di sa e dini ju, ajo është në Jugosllavi, unë gjithçka po flas për kohën e Jugosllavisë. Shumë mirë janë listuar, edhe ekipi i femrave edhe i meshkujve. Edhe dy shoqe të mia më të mira kanë luajtur basket për ekipin e femrave.

Erëmirë Krasniqi: E si është quajtur ekipi?

Sonja Artinoviq: Prishtina.

Erëmirë Krasniqi: Prishtina?

Sonja Artinoviq: Prishtina, po, po, po. Aty kemi shkuar të bëjmë tifo, ajo ka qenë. Ajo, ajo, ajo ka qenë një jetë e jashtëzakonshme, ata njerëz kanë luajtur basket, ata kanë fituar para, ata kanë fituar çmime, ata e kanë kaluar, jo që kanë luajtur vetëm në Jugosllavi, ata kanë shkuar jashtë kufijve. Dhe ai ka qenë basket i vërtetë, dhe aty të gjithë shqiptarë kanë luajtur, tani mendoj se nuk kemi. Zufer Avdija, njejtë shoku im i shkollës, ai është legjendë, ai ka shkuar pastaj në Izrael të luaj.

Erëmirë Krasniqi: A keni shkuar ju në qytetet tjera t’i përcjellni?

Sonja Artinoviq: Po, si jo, unë kam qenë tifoze e rrezikshme, e zjarrtë.

Erëmirë Krasniqi: (qesh)

Sonja Artinoviq: Ajo, ajo, ajo nuk është, unë jam përndryshe temperamente kështu. Dhe e dua basketin, futbollin nuk e dua sepse më duket i ngadaltë. Përndryshe vëllau e ka dashur edhe sot, i ka 62 vjet, ai njëherë në javë luan basket dhe luan futboll. Ne pas ndërtesës kemi pasur kosh dhe aty kanë luajtur deri në ora dy, tre të natës, unë bëj pallaçinka dhe i dërgoj poshtë, hanë të gjithë, ajo, ajo është. Prandaj po them, kjo nuk mund të përshkruhet, keq që dikush nuk po e shkruan në letër që, që të shkruhet një libër për atë, për atë jetën. Dimrit kur ka borë, bukvalisht mbyllet rruga dhe pastaj luhet futbolli në rrugë. E tani nuk mund ta shihni asnjë fëmijë e lërë më të luajnë bashkë. Dhe nuk e di, prej meje nuk do të dëgjoni diçka të kundërt nga ajo që ndjej.

Mua fëmijët e kolegëve që janë të gjithë, unë jam më e moshuara në Komunë, ata mua më thonë, “Nga të vjen ky optimizëm ty, je e ndarë nga fëmijët, i ke tre fëmijë, je këtu vetëm, gjithmonë je e qeshur?” Unë them, “Më kuptoni, po të mos kisha një fëmijëri të tillë, rini, jetën me burrin, unë nuk do të mund të qëndroja dhe ta tejkaloja gjithë këtë.”

Erëmirë Krasniqi: Ju keni punuar në Komunë?

Sonja Artinoviq: Po, në Komunën e Prishtinës kam punuar.

Erëmirë Krasniqi: E si ka qenë kjo? Si ka qenë qyteti në atë kohë?

Sonja Artinoviq: Aty kam punuar, normalisht njejtë, unë aty, po çfarë, unë aty. Fehmi Aganin e kam pasur zëvendës kryetar, Zulfija Zufi të ndjerin e kam pasur, ka qenë kryetar i mobilizimit, kjo ka qenë prej ‘84 deri ‘96.

Anita Susuri: A ka qenë kjo puna juaj e parë?

Sonja Artinoviq: Po, po, po. E pastaj nëna më është sëmurë, e ka fituar kancerin dhe kam jetuar në Beograd dhe pastaj e kam lëshuar, afër nënës kam qenë (flet mes lotëve), nëna më është, nuk kam mundur të udhëtoj.

Anita Susuri: Në cilin vit e keni lëshuar Prishtinën?

Sonja Artinoviq: ‘96.

Anita Susuri: A dëshironi të pini pak ujë?

Sonja Artinoviq: Bën… Atëherë e kam lëshuar, por kështu, kam ardhur. Gjithnjë jam disi e lidhur për, e lidhur jam për Prishtinën. Unë kur kanë qenë bombardimet ‘99-tën, unë kam qenë këtu pesëmbëdhjetë ditë sepse djali i ka pasur dy vjet por unë kam qenë këtu edhe në 2000-tën. Dhe do të thotë unë në mënyrë konstante, unë nuk ka pasur ndonjë periudhë të them një vit e që unë nuk kam shkuar poshtë. {Erëmira jep një gotë ujë} Eh falemnderit. Ajo, ajo kurrë nuk ka qenë {fshin lotët}. Dhe kurrë nuk ndjej as frikë nuk e di, nuk e di si të…, ndoshta për shkak se kurrë nuk kam përjetuar diçka të keqe, me njerëz sillem normalisht me të gjithë. Për mua të gjithë njerëzit e kësaj bote janë të njejtë, e kam një marrëdhënje, jemi të gjithë të krijuar nga gjaku dhe mishi.

Dhe unë dhe kushdo në këtë botë kur lind dhe kjo është ajo. E tani nëse dikush ka qëllime të këqija ndaj meje, kjo është diçka tjetër dhe unë këto nuk i kam ndjerë. Ja edhe në punë unë kryesisht dal në terren, unë jam në këtë magjistrale, i kam 500 biznese, ato janë të gjitha biznese të mëdha, ata janë shqiptar dhe unë kurrë probleme nuk kam pasur. Tash po shkojnë disa më të rinj, ata më kërkojnë mua, të shkoj unë.

Erëmirë Krasniqi: Kur keni punuar në Komunën e Prishtinës, çfarë projekte i ka pasur atëherë komuna, për qytetin?

Sonja Artinoviq: Kan planifikuar që, që të ndërtohet. Po kan, planifikuar për shembull, këndej Dragodani të zgjerohet sikur është zgjeruar tani. Po disi, në periferi të qytetit sepse ka pasur mjaft shtëpi, në këtë pjesë qendrore kanë qenë ndërtesat por ja për shembull përball Omladina [Rinia] pastaj atje shkolla Meto Bajraktari, aty kanë qenë të gjitha shtëpi, aty nuk ka pasur asnjë ndërtesë. Dhe kështu ka shkuar deri, deri te ajo që themi për Podujevë, ajo pjesë. Pastaj këndej në qendër të qytetit, tek shkolla Aca Maroviq, aty pas, ai vend është quajtur Qyteza Pejton. Edhe aty njejt ka pasur shtëpia. E kjo pjesa, kjo është pas, kjo ka qenë kullotë[1], këto janë ndërtesa më të reja.

Vjehrra ime ka jetuar pastaj këtu. Këtu pastaj, kështu, i kanë bërë ato ndërtesa por nuk ka pasur vend në qendër pastaj e kanë planifikuar rrethin e Prishtinës të rritet. Eh tash, kjo që po bëhet në Veternik, kjo është pak problematike. Unë tash po flas në mënyrë profesionale sepse aty është rrëshqitëse. Shiko tani, po bëhen ndërtesa, kjo ashtu po më, për Zotin, nuk është…

Erëmirë Krasniqi: E sigurt?

Sonja Artinoviq: Jo, jo, jo. E në Dragodan, ne aty kemi pasur gara me motoçikletë. Aty janë, po, aty janë mbajtur, aty kanë qenë shumë të bukura këto, livadhe shumë të bukura. Dhe aty kanë qenë garat me motoçikleta dhe aty të gjithë kemi shkuar në këmbë për t’i shikuar. Kemi pasur edhe garat me vetura të cilat janë mbajur në mënyrë të njejtë. Unë po them, mbi të gjitha e kemi pasur “Collegium Cantorum” korin e mrekullueshëm. Unë kam, mirë, unë kam kënduar në shkollë, në korin e shkollës pastaj kemi shkuar të garojmë nëpër Serbi, në Shapc, nëpër Jugosllavi. Shumë më kualitative ka qenë…

[Intervista ndërprehet]

Sonja Artinoviq: Këtë që po e flas, gjithmonë do të flas por prapë, po e mbuloj me diçka, po, kja siç isha duke thënë ato garat me motorra, aty ka qenë shoqata e gjuetarëve, ka pasur gjuetarë, ka pasur shpezëtarë, ka pasur gjithçka ka pasur këtu. Ai “Collegium Cantorum” unë nuk e di tani a ekziston, ai është…

Erëmirë Krasniqi: Ende ekziston.

Sonja Artinoviq: Ende ekziston? Po, dhe ata kanë shkuar në garat e Shotës. Shota nuk e ka kaluar vetëm Evropën, por gjithë botën e ka kaluar. Sa ka qenë, çdo gjë ka qenë kualitative dhe aty, aty kanë qenë të gjitha kombësitë. Ka pasur edhe serb edhe shqiptarë edhe muslimanë edhe goranë, ne jemi shoqëruar me goranë. Kemi shkuar në synete[2], kemi shkuar në, në ngjarje të tilla të ndryshme, për Bajram, Ramazan. Ja tani jam, shkoj në shtëpi dhe them, “Oh sa më hahen ramazanket” kemi ditur te “Katër Llullat” aty verës, kur ka qenë Ramazani, verës. Presim dy orë, tek unë pasi që jam në qendër dhe shkojmë blejmë ramazanka dhe i hamë.

Me kajmak, çka kishim, kajmak kemi ngrënë. Ne menxi e kemi pritur Ramazanin, e më së shumti i kam dashur ramazankat në Prizren sepse ata i bëjnë atje me (qesh). Dhe kështu ne kemi ditur, unë dhe bashkëshorti e ndezim veturën, Ramazan, e mbyllim dyqanin dhe drejt për Prizren. Shkojmë, në if, në iftar, të hamë. Ai ka pasur kolegë sepse, burri im është argjendar sepse unë jam 37 vite me burrin, më shumë jam me ta se me prindërit, jam martuar me 22 [vjet].

Anita Susuri: Na tregoni pak për këtë.

Sonja Artinoviq: Ai është argjendar, ai është edhe me, e shoh. Argjendarë janë të gjithë katolikët, turqit…

[Intervista ndërprehet]

Sonja Artinoviq: Që nga koha e gjimnazit kam filluar të dal, po them, jemi shoqëruar. Apsolutisht një, njëra prej shoqeve të mia më të mira ka qenë Violeta Jusufi, me të cilën edhe sot e kësaj dite, ajo është për momentin në Zvicër por dëgjohemi dhe kurdo që vjen, shihemi. Në, këtu me djalin dhe fëmijët, po mendoj nipat. Po ju them, jemi shoqëruar të gjithë së bashku, shkojmë në diskotekë, pas diskotekës kemi shkuar tek Kurta në byrek, te shkolla Aca Maroviq atje, gjithmonë ka qenë byreku i nxehtë. Ajo, ka qenë një ritual. Pastaj kur është hapur Grandi, pastaj kemi qenë në Grand, njejtë. Nuk ka pasur ndarje, nuk është ajo, të thuash tani. Tani nuk më kujtohet saktë në cilën periudhë ka filluar në, në korzo të ndahen.

Por unë personalisht këtë nuk e kam ndjerë sepse unë jam shoqëruar me të gjithë. Dhe pastaj unë e di ku qëndron Veton Kajtazi, e di ku qëndron Vetim Rugova, e di ku qëndron ky. Dhe kjo nuk ka qenë, të shkoj në kafiteri, të pijmë pije, të, po them nuk kemi, gjatë atyre ngjarjeve të vitit ‘81 nuk ka ndikuar në shoqërinë tonë, ajo. E unë jam martuar në dhjetor të vitit ‘81. Dasmën e kemi bërë në muajin mars të vitit ‘82 aty po them ka qenë ku është tani Beneton, aty ka qenë Unioni.

Erëmirë Krasniqi: Restaurant?

Sonja Artinoviq: Restaurant Unioni, ashtu. Aty e kemi bërë dasmën, aty ka pasur 180 njerëz, aty kanë ardhur nga e gjithë Kosova. Edhe shqiptarët edhe romët edhe goranët, kolegët e bashkëshortit, duke pasur parasysh që ai është argjendar, ai ka bashkëpunuar me të gjithë. Ne kemi shkuar tek ngjarjet e tyre, syneti kur, në atë rrugë, unë aty kam shkuar që nga fëmijëria. Apo kur është ajo, merret, e pastaj në dhomë kështu i vendosin të gjitha që do t’i veshin, aty kemi shkuar. Njejtë edhe kur vdiste dikush shkonim në mevlud (shqip – mevlyd) kur bëhet mevlydi dhe kështu. Po mendoj, i kemi respektuar traditat e njëri tjetrit, kush çfarë tradita i ka pasur – ne i kemi respektuar. Tek romët kemi shkuar për, për Shëngjergj, ka pasur rom që e kanë festuar Shëngjergjin, ka pasur rom që e kanë festuar Bajramin.

Patjetër shkonim për Bajram, në bakllava, sepse më vonë diku në vitet e ‘80-ta edhe synetet kanë filluar t’i bëjnë nëpër salla, nëpër restaurante dhe patjetër kemi shkuar, unë dhe bashkëshorti, në… Ata kanë ardhur tek ne kur i kemi pagëzuar fëmijët, ne kemi shkuar në synet. Kështu që ka qenë, dmth kur jam martuar ka vazhduar njejtë, e njejta mënyrë e jetës sikur edhe tek prindërit e mi.

Anita Susuri: Ku keni jetuar?

Sonja Artinoviq: Në CP, aty në mikro lagje kemi jetuar, e kemi pasur banesën tonë e kemi blerë unë dhe bashkëshorti kemi jetuar aty.

Anita Susuri: E me çka është marrë bashkëshorti juaj?

Sonja Artinoviq: Ai ka qenë argjendar privat. Që nga fëmijëria, edhe kunati edhe babai i tij. Atë e kan në traditë sepse ata armenët janë argjendar të njohur, këpucëtarë. Ata janë zanatlinjë.

Anita Susuri: Më tregoni diçka për jetën tuaj familjare.

Sonja Artinoviq: Jeta familjare, po. Unë kur, jam martuar, bashkëshorti im është më i riu, përndryshe i kam pasur dy kunetë të cilët janë shumë më të vjetër, në vitet e nënës sime, por ai është më i riu sepse vjehrra ime i ka humbur dy fëmijë pastaj e ka lindur atë. Përndryshe vjehrri im ka prejardhje armene. Djali im e ka emrin që në fakt është mbiemër Artinjan. Por kur gjyshi i bashkëshortit ka ardhur në Prishtinë, ai ka qenë një lloj konsulli këtu dhe e ka ndryshuar emrin në Artinoviq. Përndryshe ai është mbiemër, ka dal nga Artinjan. Vjehrri im është quajtur Jervant, babai i tij është quajtur Dikran, kunati im më i vjetër quhet Dikran. Gjyshja e bashkëshortit tim është quajtur Zaruha, edhe ajo ka qenë armene, kështu që kemi pasur edhe miq armenë. Në Prishtinë nuk ka pasur shumë, vetëm një familje armene ka qenë, në banjë në Beograd ka më shumë ashtu.

Anita Susuri: Ju thatë që është argjendar, ku ka qenë ai dyqani?

Sonja Artinoviq: Argjendaria ka qenë përball Komunës. Ai fillimisht ka punuar tek vëllau, e tani të ju shpjegoj, Prishtina e vjetër. Tani ku është Këshilli Ekzekutiv, kjo ndërtesa e Qeverisë, aty ka qenë, kështu të them, në gjysëm rreth aty kanë qenë ato dyqanet e vjetra që kanë bërë litarë, poçarët, teneqegjitë. Pra ato zanatet e vjetra në atë të them rrugicë. E në pjesën qendrore ka qenë një librari e madhe. Aty ka qenë familja e njohur Llaziq, por shteti atëherë ju ka konfiskuar sepse mjaft ju është marrë nga koha e Titos. Ata kanë konsideruar që kanë më shumë, prandaj ju kanë marrë pronën.

Anita Susuri: Si është quajtur ajo biblioteka?

Sonja Artinoviq: Jo biblioteka, libraria. Nuk më kujtohet, nuk më kujtohet, kam qenë e vogël. E di që nga ana e majtë ka qenë një restaurant “Korzo” është, quajtur dhe aty kemi ngrënë qebapa, babai na dërgonte. Ka pasur muzikë, vinin këngëtarët, ja ishte Tozovac, Llepa Llukiq nga Beogradi dhe aty janë organizuar kështu atëherë. Po them, gjithmonë ka pasur ngjarje, unë kam qenë e vogël atëherë por ja kjo më kujtohet. Pastaj atë e kanë rënuar, dhe aty është ndërtuar ky Këshilli Ekzekutiv, tani Qeveria e Kosovës. Dhe ato ndërtesat aty. Pazari ka, e kemi pasur pazarin e madh por e kemi pasur edhe pazarin e vogël. Kjo ka qenë pas, pas Qeverisë së Kosovës tani, rrugica prej këtu kur shkon kah kinemaja Omladina [Rinia] e një rrugicë kështu në anën e djathtë.

Dhe nga ana e djathtë aty ka qenë pazari i vogël i gjelbër. Aty gjithashtu shkonim, e kur shkonim të marteve ka qenë ditë pazari, dhe shkohej në pazarin e madh të gjelbër, ku edhe tani shkoj të shtuneve. Nga Graçanica e kam këtë autobusin dhe direkt deri atje.

Anita Susuri: Deri në cilin vit keni jetuar në Prishtinë dhe ju tani jetoni në Graçanicë, si ka ndodhur kjo?

Sonja Artinoviq: Eh kështu, tani do të ju them. Deri në vitin ‘96 do të thotë unë kam punuar në Prishtinë dhe kam jetuar, prindërit i kam pasur këtu dhe kam jetuar këtu, vija dhe rrija tek ata. Por, nëna më është sëmurë pastaj është dashur të shërohet në Beograd dhe atëherë kemi shkuar për Beograd. Kësi, po mendoj, edhe ata kanë shkuar, babai dhe nëna sepse ka qenë e nevojshme të shërohet atje.

Anita Susuri: ‘96-tën?

Sonja Artinoviq: ‘96-tën po, atëherë edhe babai e ka shitur, sepse babai pasi u martova unë e ka fituar një banesë tek PTK-ja ajo ndërtesa që është e puthitur, dmth pasi unë u martova, diku në vitin ‘83 ka fituar banesë më të madhe. Dhe aty janë zhvendosur, vëllau më vonë është martuar dhe pastaj në vitin ‘97 e kemi shitur, babai e ka shitur atë banesë dhe e ka blerë në Beograd sepse nëna ka vdekur, ai ka qenë vetëm, nuk ka mundur vet këtu. Vëllau është që nga viti ‘90, në Beograd, ai kur ka shkuar në specializim atëherë edhe ka mbetur atje, ka marrë ofertë që të punoj në VMA, kështu ka mbetur atje. Edhe unë kam shkuar në vitin ‘90 kur vajza ime e ka përfunduar të parën [klasë] në fillore kam shkuar. Por po them deri në ‘96 kam qenë. Unë këtu vija kohë pas kohe dhe diku në 2007. 2006-2007 më saktë. Bashkëshorti ka ardhur këtu të rregulloj diçka rreth kësaj toke dhe pastaj e ka hapur dyqanin në Graçanicë, artari. Dhe e kemi mbajtur deri në 2012 kur na kanë vjedhur.

Dua të them na kanë vjedhur gjithë arkën me të gjithë pronën, pastaj e ka fituar diabetin ai dhe ai është kthyer, është dashur të shkoj të shërohet, sepse vajza ime atëherë ka punuar si mjeke.

Anita Susuri: Kur ju nuk keni qenë aty kush e ka mbajtur atë dyqanin?

Sonja Artinoviq: Jo, jo, këtë dyqan ne, kumbara, ne e kemi kumbarën këtu, ai e ka mbajtur. Fillimisht e ka mbajtur një mik pastaj kumbara e ka mbajtur. Pastaj, thash bashkëshorti e ka hapur në 2007 në Graçanicë por në vitin 2012 ka ndodhur ajo çka ka ndodhur. Pastaj ai ka shkuar, unë kam punuar që nga viti 2010, kur është formuar Komuna e Graçanicës, kur edhe Nuqja, unë dhe Nuqja bashkë kemi filluar të punojmë. Dmth që nga formimi i Komunës së Graçanicës unë jam aty. Atëherë ai ka shkuar, unë kam mbetur aty e vetme. Dhe këtu jam deri sot, në Graçanicë.

Anita Susuri: Do të thotë familja juaj?

Sonja Artinoviq: Familja ime është në Vrnjaçka Banja, atje është, atje është bashkëshorti dhe vajza e mesme. Më e madhja është në Ljubljanë kurse djalin e kam në Beograd, momentalisht është ai mendoj që do të kthehet në Banjë por edhe ai po planifikon të shkoj më tutje për shkak të punës së vet. Sepse dizajnerët në Serbi nuk kanë aq (qesh) prosperitet, kështu që me siguri edhe ai do të shkoj. Shpesh kanë ardhur ata këtu, por ja djali tani me studime, për shkak që është më i vogli më së shumti ka ardhur, qartësisht. Nuk ka qenë diku dy vite, më ka premtuar që tani do të vij, përndryshe fëmijët kanë dëshirë të vijnë, kanë dëshirë. Unë e kam dërguar atë t’i sheh të gjitha, ku kam qenë unë në shkollë sepse ai, njëra vajzë dhe tjetra e dijnë Prishtinën sepse kanë ardhur tek gjyshi dhe gjyshja, deri në vitin ‘96.

Por ai ka lindur ‘97-tën kështu që ai bashkë me mua e ka njohur Prishtinën dhe ka qenë i mrekulluar. Edhe ai shumë e do Prishtinën. Dhe më së paku qëndrojmë në Graçanicë, kur ai vjen, dua të them unë qëndroj për shkak se duhet, përndryshe…

Anita Susuri: Më tregoni pak për, e përmendët bijën tuaj dhe atë jostabilitetin.

Sonja Artinoviq: Po, po. Që ka qenë në fakt arsyeja përse unë kam marrë vendim, mua edhe në punë më kanë pyetur si ka nodhur që përnjëherë. Ajo klasën e parë e ka përfunduar këtu dhe mua kjo më ka penguar që është dashur ta vozisim. Jo që po e vozisnim, por ajo nuk ka mundur si fëmijët e tjerë ta ndjej atë rrugë, kur shkon ti prej shkollës deri në shtëpi. Sepse është ajo shoqëria, është ajo jeta. Është dashur, jo vetëm unë, por absolutisht kjo ka qenë për gjeneratën. Është dashur t’i dërgojmë dhe t’i marrim fëmijët. Tani a kam shkuar unë apo babai im i ndjerë apo nëna, nuk kishte rëndësi, dikush ka shkuar ta merr.

Ato shoqërimet, shoqërime ka pasur nëpër shtëpi, nuk ka qenë më dikush. Aty përnjëherë diçka është thyer, nuk e di çfarë sepse kur ajo ka qenë në klasë të parë, kemi pasur edhe atëherë orë policore. Ka qenë muaji prill, më kujtohet, unë nuk kam guxuar as dritaren ta hap, dritaren, pranverë, koha e mirë, ajo, “Hajde mami të shkojmë”, unë them, “Nuk guxojmë të dalim”. Pastaj ata me armë bënin shenjë, kinse “mbylle dritaren”.

Anita Susuri: Cili vit ka qenë?

Sonja Artinoviq: Ka qenë viti ‘88, prit kështu, prit të mos gaboj, ‘89, ‘89 po mendoj, kështu që në vitin ‘90 e kam ndërprerë për shkak të orës policore, unë nuk kam mundur fëmijës me gjashtë vjet t’ia shpjegoj që ne nuk guxojmë të shëtisim sepse atje nja xhaxha po e lëviz armën. Dhe kështu, që duhet ta mbyllim dritaren dhe të ngulfatemi. Kështu, kjo më ka penguar shumë, por po them për shkak të fëmijës. Pastaj ajo shpërngulja, prej shoqërisë, unë është dashur me veturë ta vozis fëmijën tek shoqja që të luajnë atje pastaj ta marr prapë. Apo vinin tek unë. Nuk ka qenë ajo liri si në kohën time. Këtë dua të them.

Anita Susuri: Sa ka zgjatur kjo?

Sonja Artinoviq: Paj nuk e di, kur ka filluar kjo, unë e kam ndërprerë. Tash më tutje nuk e di çka, të jem e sinqertë, nuk më ka interesuar, sepse unë disi në jetë e shikoj, jetën time. Në punë më kanë pyetur “A je normal? Ti ke punë, bashkëshorti, gjithçka, këtu e ke familjen, ti po shkon.” Unë thoja, “Nuk po shkoj për vete, unë punën nuk do ta lë”. Mua më ka ardhur më se keqi sepse unë e kam paguar me humbje të shoqërisë për shkak të udhëtimit, Beograd – Prishtinë, janë treqind e tridhjetë kilometra. Kështu, por thjesht ajo atje ka pasur jetë, atë që çdo fëmijë… të shkojnë deri në shkollë, të shoqërohen, të flasin.

Sikur atë që e kam pasur unë, rrëshqisja me sajë, ajo-kjo, vija edhe e lagur në shtëpi. Ajo këtë nuk e ka pasur. Dhe kjo nuk më ka pëlqyer. Nuk kemi pasur ne kurrë ndonjë lloj presioni, apsolutisht, as prindërit e mi, as unë as bashkëshorti im që të thosha për këtë arsye. Jo, jo e vetmja arsye ka qenë ajo, ajo liria e lëvizjes e fëmiut tim. Jo liria ime e levizjes, por e fëmijës.

Anita Susuri: Do të thotë në ‘96 kur keni?

Sonja Artinoviq: Unë, deri ‘90, në vitin ‘90 ne kemi shkuar e unë kam punuar deri në ‘96-tën.

Anita Susuri: Ju vet keni dalë?

Sonja Artinoviq: Unë e kam lëshuar punën për shkak të sëmundjes së nënës sime. Kjo ka qenë arsyeja.

Anita Susuri: ‘96-tën?

Sonja Artinoviq: Po. ‘96-tën për shkak të sëmundjes së nënës time sepse thjesht ashtu është dashur të bëhet, dikush është dashur të kujdeset për të dhe kjo ka qenë arsyeja. Pra nuk është asnjë arsye tjetër të them as politike, apsolutisht jo, jo, jo. Kjo është personale, problemi familjar ka qenë arsyeja përse e kam lënë, sepse në fund mjaft tregon ajo që unë jam kthyer dhe prapë po punoj në institucion kosovar, mendoj. Kjo tregon gjithçka, kush, kush mendon pak edhe kupton.

Anita Susuri: Po, ju tani punoni në institucion?

Sonja Artinoviq: Unë tani punoj në institucion kosovar. Unë nuk jam kështu në, sepse e kam lënë punën, unë nuk kam asnjë të ardhur apo ndihmë nga Serbia, jo. Unë, unë, të vetmet të ardhura që kam është paga që e marr nga Komuna. Sepse unë me vetëdëshirë e kam lënë.

Anita Susuri: A keni edhe ndonjë gjë për të na thënë, nëse diçka keni harruar?

Sonja Artinoviq: Paj shpirti im, shumë është ajo, unë 60 vjet i kam, ato janë, ato janë. Por po them, ato janë kryesisht të gjitha gjërat e bukura. Përveç këtyre situatave, kur ka qenë ora policore, por nuk e di, unë disi po konsideroj se të tjerët janë fajtor për këtë. Që ne si popull, i pari i dyti i treti, i pesti, ne më së paku jemi të përzier në këtë. Askush nuk na ka pyetur, as asgjë. Është bërë çka është bërë, atyre ju shërben në nder. E unë po mundohem edhe më tutje të jetoj ashtu si kam jetuar. Unë të njëtat marrëdhënje i kam ndaj njerëzve si i kam pasur që nga lindja, si më kanë edukuar prindërit.

Ashtu edhe fëmijët e mi, e fillova atë tregimin kur biri im më ka falënderuar që i kam edukuar ashtu sepse në atë grup ka pasur edhe shqiptarë ku ai ka komunikuar në mënyrë normale, ku të tjerët e kanë shikuar, pastaj e kanë pyetur: “Artinjan, si ka mundësi që ti me shqiptarët sillesh ashtu?” Ai thoshte, “A jeni ju normal bre, a jeni normal?” Pastaj kanë dal për pije, janë shoqëruar. E kjo është ajo që unë jam e lumtur për këtë, që, unë nuk e di çka është urrejtja. Nuk kam ndaj asgjëje dhe ndaj askujt urrejtje. Por atë jo tolerancën të them, te unë kjo nuk ekziston e nuk ekziston as tek fëmijët e mi.

Dhe mendoj që i’a kam arritur në jetë si prind që prej tyre i kam krijuar njerëzit normal, që ekzistojnë vetëm njerëzit e mirë dhe të këqinj. Sepse unë ju flas atyre, të gjithë lindim të njejtë, gjaku, mishi, kjo është. E ajo jo toleranca, ajo ligësia, ajo fitohet. Dhe dikush atë i’a mbjell fëmijëve. E unë nuk kam. Dhe për këtë jam shumë e lumtur, kështu që të gjithë fëmijët i kam multi multi dhe i shikojnë ashtu si duhet të shikohen njerëzit. Pra, si quhet, dhe çfarë është, dhe kush është pa kurrfarë pyetje. Nuk është e rëndësishme, as si quhesh as çfarë feje i takon, kjo është apsolutisht e parëndësishme në këtë jetë. Dhe jeta është shumë e shkurtër për këto budallaki.

Anita Susuri: Ju faleminderit edhe një herë.

Sonja Artinoviq: Asgjë.

[1] Kullotë, livadh, tokë e papërpunuar.

[2] Sunet, ceremonia e rrethprerjes së fëmijëve meshkuj te muslimanët

Download PDF