O Divan yoluna bakan kısmi hanın, orda varimiştır fıçıci. Fıçı yapan bi usta, hatta bizım bi okul arkadaşımız İbrahim varidi, Kataroz derdık onların dükkani orda imiştır. Onlara komşi  varimiştır bi kebaçılar orda. Esçi çarşida bu ipçiler sokagına başlanırken orda varimiştır bi Sinagoga, yani çarşida sadece Priştinelilerden, Türklerden hem Arnavutlardan başka Yahudilerın da dükkanleri varimiştır. O zaman benim hatırladığıma kadar ben kendım bilim bi iki yorganci dükkani, bi saatçi dükkani, iki tane terzi da bilim, Kara Kuşeviç, Naşko Yahudi saatçi imiştır. Pırliçeviçlerden onlar da Yahudi asıllı bi aile onlar terzi imiştır. O çarşida yetışen bunlar, var olanlar yani eski esnaf.

E o Sinagok tam nerdeymiş?

E şimdi o Sinagok, bugünki meclis var, meclisın arka girişi nedır, ya da en büyük girişi orda, tam onun karşisında imiştır. O Sinagoga şey olmadi yani, o kısım yıkıldıktan sonra Sinagogayi başka yere taşıdilar. Hem gün bu gün daha durur o Sinagoga yeri değiştirilmiş, Eminciklerin evi olan yer, Etnoloji Müzesi bu gün, o müzenın ününde o Sinagoga taşınıldi oraya, orda duri da.

E bu Yahudi aileleri gari herhalde citmişlar burdan?

Yahudi aileleri hem duyumlarıma göre İkinci Dünya Savaşından sonra burda var, savaşi burda geçirenler çok aileler varimiş, Yahudilar. O da eski yerliler tarafından gizlenmiş, korunulmiş. Bazileri da Alman istilacilar tarafından toplanıp, kamplara göderilmiş. Üle e sonra 1947 yılında sanımca Israil devleti kurulduktan sonra yavaş yavaş gitmeye başlamişlar. Ben hatırlarım varimiştır Tavuk bahçenın üstünde Yahudi mezarlıgi derdık bi yer. Mahalleden bize pek uzak olmadığından dolayı sık sık giderdık oraya. Varimiştır bi belkide sayısıni tam bilmeym ama muhakkak 10 – 12 büyük mezar lahey [lahit] gibi. Giderdık onun üstünde {gülümsüyor} güneşlenırdık, soyunurduk yatırdık o şeylerın, taşların üstünde. Hem Yahudi işareti olan hem yazi İbranice yazılmiş yazilar varidi ama şimdi artık bilmem duri mi onlar orda durmay mi. Bi ara duymiş idim ki bi üç – dört tane mezar kalmiş hem orasini büle {elleriyle anlatıor} koruma altına almişlar ama görmedım.

Biliyordum… Grand Hotel hakkında her şeyi, biliyordum, her şeyi. Bunu söylemek istemiyorum ama orada kaç tane kaşık olduğunu bile biliyordum çünkü dengelemeyi ben yapıyordum, kayıt, dengeleme. Detaylarıyla bilmediğim bir nokta bile yok Grand Hotel’de. Odaları, konuklardan bile daha iyi biliyordum. Depoyu, depo çalışanlarından daha iyi bilirim, yani daha iyi bilirdim. Depoda ya da mutfak envanterinde nelerin olduğunu depo çalışanından daha iyi bilirdim. Çünkü her ay, ayda en az bir kere onlarla ben uğraşırdım. Kayıtlar, dengeleme…

Kaşıklardan bahsettiğiniz için soruyorum, kaşıklarınız var mıydı, işlemeli miydi?

Evet.

Kaşıkları kim yapmıştı?

Onları sipariş vermiştik… Bizde vardı, ama artık, madem Grand Hotel’in inşası sırasında envanter hakkında bilgi almak istiyorsunuz, Tito, tekrar Tito hakkında konuşuyorum, kendi envanterlerini getirdi, 300 kişi hepsi gümüş, 300 kişi için gümüş envanter. 300 kişi dediğim zaman bunu içtenlikle söylüyorum. Sadece bazı istisnalar hariç, gümüş olamayan şeyler kristaldi, birinci sınıf kristal. Gümüş envanterler FanNipa tarafından Prizrende yapılmıştı, Prizren’de Famipa.

Sana söylüyorum, özel bir bakım vardı, kabul etmenin ne kadar iyi olduğu gerçeği… O kadar özeldi ki o asil envanterin, o zamanlar nasıl derdik, gümüş, asil, her altı ay Sırp polisi tarafından kontrol edilirdi. O yüzden tek bir şey eksik olamazdı.

E benim babam Türk Sanat Müziğini çok sevdiği için radyoda bütün gün onlari dinlerken kendini ilerletırmiş, cümbüşi başlamiş çalsın. Mandolinden sonra evde bi cümbüş almışlar, cümbüşle başlamiş, radyoyi dinlerken yoksa onun müzik tahsili yok. Nota falan şey, onlari ama üle kulaktan duyma başlamiş cümbüşi çalsın başlamiş ilerlemiş. E o zamanlar kurulmiş idi dernekler, kültür dernekleri yani. Mitrovica’da varimiştır bu Birlik Derneği, babam da üç arkadaş, dert arkadaşiyle, üç arkadaşiyle dört kişi bir orkestre kurmişlar o dernekte. […]

Babam şarkı da söylerdi, ses sanatçısı da, çok güzel sesi varimiştır o çok iyi. Hem orda radyodan dinlerken, bi kendisıne bi keyif yapmış dinlemiş. Eh onlar orda müzik yaparken onun da adı çıkar şeyde, bütün bu bölgede. “A varimiş bi Rasim, Rasim soy adi Rüşüt imiştır, ama çimdır bu Rasim çimdır, Rasim Salih’ın çocugi. Rasim, Salih berberın çocugi, Salih usta, Salih’ın çocugi.” Rasim ve Rasim Salih’ın. E üle ona Rasim Salih kaldi. […]

Kosova’da Türkler de vardı o zamanlarda, çok göç ettiler işte. E ona meclisten bi karar getırırlar Rasim Salih’i Priştine’ye getırmek, orkesteyi kuracak. O komplet o grup, yani dernekteki o grubu Priştine’ye devretsinler. E olur, olmaz, olur, olmaz, işte 51 yılında babami buraya aradilar orkestreyi kursun.

O zamanlar Ernest Koliqi Kosova’ya üç yüz öğretmen göndermişti. Her yerde, köylerde ve her yerde Arnavutça dilinde eğitime başlandı. Mitrovica’da Bedri Gjinaj, kendisi orada doğup büyümüş ancak eğitimini Arnavutluk’ta görmüştür. Bilirsin, gizlice nasıl gidiyorlardı… fakat çok yetenekli, o çok yetenekli bir adamdı. Sınıfa kayıt olduğumda, sadece benim değil bütün sınıfın ilk öğrendiği şey bayraktı. Buna aşinaydım fakat onun eğitim yöntemi etkiliydi, söylediği her şey sende takılı kalıyordu. Sınıfa başladığımızda bize ‘hadi bayrak şarkısını öğrenelim’ dedi.{okuyor}

‘Ah kırmızı ve siyah bayrak,
Salladığın tüm sevinç ve sevgi,
Kalbimin seninle bahar açmasını sağlar,
Tarlalarda ve çayırlarda,
Dağlar ve dereler seninle birlikte ilerler,
Korkusuzca savaşacağım,
Genç olsam bile,
Ben senin askerinim ve diyeceğim ki,
Bugün o özgürlük geldi,
Arnavutluk bayrağı sen çok yaşa.’

Eve gittiğimde bunu babama okudum, bana kocaman sarıldı, sevinç gözyaşları döktü. Tabii ki… o okul yılı, bir yıl içinde on yıl gibiydi. Bize öğretilen her şey, dersler öyle işleniyordu ki, materyali hemen anlayıp içselleştirebiliyordun.

Rugova kaldı, fakat insanlar… herkesin rehin tutulduğumuzu bildiği gerçeği, Kosova’daki insanlar için onur kırıcıydı. Bu durum kalmak ve saklanmak için cesareti olanları bile olumsuz etkiledi. Bahsettiğim röportaj, insanlara umudu yeniden sağladı, çünkü hayatta olduğumuzu fark ettiler, diyorum ki bu durumun teşvik edici bir unsuru vardi. Ancak zamanla doğaçlama yapıp, yönetim organları kurarak, insanları geri dönmeye teşvik etmeye başladılar, bu tarz uygulamalar bombalama tehdidi altında yapıldı. Rugova hayatında hiçbir zaman bombardımanları durdurmaya çalışmadı, bu bir yanlış anlama, yanlış yorumlama ve daha ne… yanlış anlaşılma olduğunda bunu söylersin, bu söylendi fakat yanlış anlaşıldı.

Hayır, hayır İbrahim Rugova bir saniye için bile bombardımanların durması gerektiğini söylemedi. Diyelim ki bir basın açıklaması var ve orada diyor ki ‘Metohi’ tabirini kaldırarak baskı altında imzalasanız bile, ‘Barışçıl bir çözümden yanayız ve bu bombalar barışı sağlamak için düştü’ denildiğini düşün. Buradaki çıkarım ne olabilir? Buna karşın ‘Bombaların durmasını ve bir barış sürecinin başlatılmasını istiyorum’ veya buna benzer şeyler İbrahim Rugova’nın hayatta olduğu sürede asla söylemediği şeylerdi.