Pjesa e Gjashtë
Erëmirë Krasniqi: Tregonani për këtë ekspozitën që e keni pasë në Shqipni edhe për këtë bashkëpunimin kulturor që ka ndodhë në të ‘70-tat. Qysh keni shku? Çka keni pa atje? Çfarë përvoje ka qenë?
Fatmir Krypa: Po të them të vërtetën, ne kishim vetëm atë çka na ofronte televizioni, shtypi, nuk kishim qasje në shtyp. Shtypi kishte vetëm dy fletë, “Zëri i popullit” katër faqe, dy fletë i “Zërit të Popullit”. Nuk kishim informata për artin e tyne, vetëm atë çka mund në mënyrë vizuele, kur bohej promovimi i ndonjë shtatores ose monumenti i pavarësisë kur është inaguru e kemi pa në televizion edhe sa ki pa ti kom pa edhe unë, e kemi pa të gjithë. E kom vlerësu sa e kom vlerësu prej ekranit, a ndryshe kur shkojsha e shifsha Monumetin e Pavarësisë oooo {onomatope} kjo ishte vepër, kryevepër. Ti shihshe ato muskuj, ato fuqi arti që i kishin shterrë ata skulptorë, t’i shifshe aty në vendin e ngjarjes. E kështu që, pikturat ma pak u prezentoshin, vetëm këto që s’kishin qare kur u promovoke, inaguroke ndonjë shtatore e ndonjë heroit, aty ti mujshe me i pa.
Kur ne ishim në Shoqatë edhe atëherë rastsisht në bisedë e sipër, “Po e bojmë një ekspozitë. A e bojmë një ekspozitë në Tiranë, more? Po pse s’e bojmë? Çka ka të keqe na me marrë telefonin qitash edhe me marrë Ambasadën e Shqipërisë në Beograd dhe me pyt numrin e Galerisë të Arteve të Tiranës me na dhonë edhe a mujm me bo këtë ekspozitë”. E marrim ambasadën, ambasada na përgjigjet shumë bukur, thotë, “Ide shumë e mirë, por duhi të kontaktoni me Galerinë e Arteve të Tiranës”. Ata ndërkohë i kanë bo krejt këto bisedat Ambasador-Ministër i Kulturës të Tiranës – Galeria e Arteve të Tiranës aty mrenda minutave i kanë bo këto biseda. “Shif se tash do të ju thërrasin artistët nga Kosova dhe do të ju pysin për këtë mundësi” dhe ne e marrim Galerinë e Arteve të Tiranës në telefon.
Galeria e Arteve thotë, “Po si, kurgjo të keqe nuk ka, kjo Galeri, idea shumë e mirë me ardh ëna me një ekspozitë me bo në Tiranë dhe procedurat, procedura normal vizat nga Ambasada e Tiranës edhe na tregoni ditën kur do vini neve ju garantojmë një termin, një sallë”. Aty edhe ne shkojmë i marrim vizat dhe të gjithë i kanë marrë vizat vetëm unë jo, unë s’e kisha pashaportën e vazhdume. Unë pres ata shkun me automjet, me kombi, me vepra të artit, me ekspozitën komplet. Ishin Nuredin Loxha, Shyqri Nimani, Agim Çavdarbasha, Rexhep Ferri, unë, Blerim Luzha, tash s’po m’kujtohen bash, bash krejt emrat, por po thom këta kemi qenë dhe Nuredin Loxha, po e përmenda. Kanë shku të gjithë me automjet, me automjete, Nuredin Loxha me automjetin e vet u dashtë me mshel me lonë para Dajtit, Hotel “Dajtit” edhe mos me lëviz fare deri në ditën kur të kthehet, me mush me benzin edhe m’u kthy curril, jo me shetitë me kerr të vetin, jo jo. Ata krejt e kishin agjendën me përcjellsa, me vetura, me krejt, e unë u çmenda si nuk po muj me shku.
Rastësisht kaloj ka korza, shoh motrën e Rexhep Ferrit, Besën. Po më thotë, “Fatmir po më vika keq që…”, kish marrë vesh që unë nuk po shkoj prej vllaut të vet Rexhepit, që unë nuk po mundem me shku, pse nuk e kisha punën e pasaportës të vazhdume, u deshke edhe një ditë me vazhdu disa minuta edhe me marrë drejt me shku, por unë se kisha kqyr t’u menu se e kom në rregull. Ata e kishin në rregull, e kanë dhezë kerrin shkunë në Beograd, janë ardhë edhe e kanë kry punën. Tha, “Po, shiqo” tha, “ekziston një mundësi” tha, “shiqo në ‘Putnik’ se ka lidhje ajrore me aeroplan nëpërmjet Beogradit dhe Tiranës, ditën e mërkure”. Edhe unë si isha në korzo te Hotel “Bozhuri” atëherë, aty ka qenë një zyre e “Putnikut”, agjensionit turistik “Putnik”.
Ata kanë qenë për udhëtime dhe e shof atë djaloshin tu e mbyll zyren, po thom, “Ngadal, ngadal” thashë a di, ishte serb a di, “se kom me të pyt diçka”. Tha, “Urrno?” Thashë, “A ka aeroplan prej Beogradit për në Tiranë?” Tha, “Po”. “Kur?” Tha, “Ditën e mërkure”. Thashë, “U shumë bukur, ditën e mërkurë. Po bileta?” Se aeroplan i vogël gjashtë veta kemi qenë, shtatë, gjashtë veta, një stuardest, piloti. M’i pasë dhimtë kryt pilotit m’i thonë, “Hajde ndrrom!” (qesh) Dikush tjetër, s’kishte. Kur e kom pa aeroplanin (qesh) jom tmerru, një aeroplan i vogël me dhjetë veta edhe nejse unë e morra pasaportën, shkova në mëngjes herët për me nxerr vizën në Beograd, shkova me tren që mos të më dështoj najfar autobusi.
Me tren mrrij në mëngjes herët atje në orën dhjetë, shkova menjëherë, në pesë e gjys më la aeroplani. Shkova e morra, në orën shtatë ambasada hapej. Prita deri sa të hapet ambasada, u sillsha kur u bo ora shtatë i rash ziles edhe doli dikush aty prej ambasadës, “Urnoni, çka kërkoni?” Ishin të informum se shkon dikush ktu se i kisha informu në Galerinë e Arteve të Tiranës se unë do të vij me aeroplan prej Beogradit në aeroportin e Tiranës me më dal dikush me më prit.
Kështu që, unë aty e morra çka kishte procedurë të pasaportës, atë vizën dhe ambasadori po më thotë këto që e përmenda parëz tha, “Mos u habit” tha, “do të habitesh se ‘Rilindja’ e juj do të del” tha, “36 faqe” tha, “e ‘Zëri i Popullit’ i ynë” tha, “katër faqe ka”. Thashë vetmeveti, “Lshom se s’kom kohë me bisedu për ksi tema” a di, edhe i thash, “Këto gjana si në dy faqe si 36 faqe varet çka shkruhet në to”. E menojsha veç ama qat letër, a ja ki qit vulën se po më ikë aeroplani. Thashë, “Zotni Ambasador, po më ik aeroplani”, aty me taksi unë, jo me autobus, po me taksi deri në aeroport të Beogradit. Aty hypa në aeroplan kur e pash aeroplanin edhe aty mandej na kanë prit shokët që ishin nga Kosova që shkun atje edhe e bom ekspozitën në Galerinë e Arteve.
Ekspozita qe aq e mirë, qe aq e pranushme, që aq e theu akullin… Ishte një, nuk e di, për shumë gjana kom pa ekspozita edhe kom pasë emocion në hapje të ekspozitës qoftë grupore, qoftë personale, por sikur në atë ekspozitë nuk kom qenë i emocionum. Thojsha si duket ajo Shqipëri? Si duket ajo atdhe? Si duket ajo Galeri? Si duken ata njerëz? Si duken ata piktorë? Si duken ata… Çdo gja ishte në nivel, çdo gja ishte e mirëpritun, çdo gja ishte në mënyrë të kulturume, mirësjellje dhe ne e prezentum, këta kolegët që ishim prezent artin që e realizonim në atë mënyrën tonë ma të mirë të mundshme.
Erëmirë Krasniqi: Shumë ma ndryshe, ka qenë shumë ma ndryshe se arti që ata e kanë bo në atë kohë. Ata kanë qenë në realizëm, ju shumë ma modern…
Fatmir Krypa: Po, bile pakëz pat një vërejtje te “Malsori”, te një tjetër malsor, por e ka pasë shpinën e kthyme. “Pse me shpinë të kthyme?” Ma bojshin, po qe ajo atje {bën me gisht nga punimi} për shembull, kqyre, thojsha, “Ai është tu vrejt afishjet e një vendi ku qiten pllakatat, ai po i vren gjërat të cilat po i shef, e nuk mundet me i pa tu të shiqu ty, me kthy kokën e ti me vrojtu mbi qafë”, atë spjegimin ishte pak e çuditshme, por ja se ishte më se e vërtetë edhe ajo ju dukej pak sa abstrakte megjithëse çdo gjë ishte reale, ai shalli, ato detalet, çdo gja ishte reale. Por pse me u kthy mbas? Por nuk mundet me pa ndryshe. Qysh e shef ti? Qysh e bon ti? Ti nuk mundesh me bo në profil e me pa ato.
Ishte pak edhe unë i dhash një mbështjetje por ashtu ishte. Ishin gjanat pakëz të pakapshme, megjithëse ata e dishin si artista se e vërtetë që ashtu duhet, por do ishin prej politikës ma të lartë, “Pse kanë bo kësi gjana?” Kësi arti me pranu, që ishin baba i Edi Ramës, Kristaq Rama ishte sekretar për kulturë. Baba i Edi Ramës ishte edhe më i gjatë se Edi, Kristaqi ishte, ishte… edhe masandej i dhamë spjegimet tona ato që ishin. Por, ajo ishte nga dy anët ekspozita shumë e pritun, e mirëpritun aq sa vizitorë ka pasë shumë, shumë ka pasë edhe në hapje edhe gjatë tonë kohës sa ka qëndru hapun një muj ditë ka qenë. Na kemi qëndru ndoshta nja dy javë kemi qëndru edhe gjysma kem kthy, krejt kem kthy, Agimi [Çavdarbasha] nejti, Rexhep Ferri ndejti për shkak e kish vllaun edhe thash, “Valla mu nuk po më shkohet” thashë, “po më rrihet edhe një javë”, thashë…
Erëmirë Krasniqi: Mujshe me zgjat qëndrimin?
Fatmir Krypa: Po, po edhe Shqyriu [Shyqri Nimani] ndejti se e kishte nanën, tjerët u kthyn me Nuredin Loxhën se ai ishte me veturë e ata u kthyn. Kështu që, ishte njëfar situate pak ma ndryshe prej ekspozitave tjera. Kur u bo Java e Kulturës në ‘96-97, atëherë kemi shkru, Java e Kulturës Kosovare, muzika, koncertet, drama me disa pjesë teatrale të teatrit, kem shku na me ekspozitë të madhe disa krijues me ekspozita personale kem shku dhe kem shku me ekspozita të përbashkëta, disa veta. Kem shku Muslim Mulliqi me ekspozitë të përbashkët të pikturës, ka shku Agim Çavdarbasha me ekspozitë personale të skulpturës, ka shky Shyqria me ekspozite të dizajnit personale edhe unë ju bashkangjita me një grup të piktorëve.
Kështu kemi shku edhe pesë piktorë edhe unë. Kështu që, kemi bo një grup bukur i madh i artistave nga Kosova me të gjitha zhanret edhe ajo ka qenë nji, nji manifestim, s’din goja me tregu. Aty është ra muri, aty ka ra çdo gja ka qenë domethonë e pacenzurume, domethonë çdo gja veç shkonte mirë e ma mirë. Bile Batoni [Haxhiu] ishte organizator, po më thotë, “Ti prite si ma i vjetër atij grupi piktorëve ma të ri, prite Sali Berishën”. Vinte Sali Berisha, kryetar ishte, ishte kryetar i Shqiprisë atëherë edhe vinte me të shoqën në hapje të ekspozitës edhe dola unë si ma i vjetër prej atij grupi që isha edhe pjesëmarrës në atë ekspozitë, në atë grup me prit Sali Berishën në mirëseardhje aty ku është ai mozaiku i madh në galerinë kombtare aty.
Dola përpara se u deshke, se nuk kishe aty, bukur larg atje. E prita, e përcjella mrenda, ia skjarova ato, ja sqarova ato masandej me Batonin Haxhiun, me një grup piktorës u mbledhëm edhe, edhe Sali Berisha me një që e kishte të kulturës aty bisedonim për ecurin e punës, të mbarvajtjes si ka shku e, si po realizohet e, të gjitha ato edhe qëllimet e ksaj çka po bohet, shumë mirë që aty i ra, se s’kishte politikë aty, çdo gjë ishte transparente për art dhe në të mirë të njerëzimit, në të mirë të bashkëpunimit, në t’mirë të afrimit, të afrohemi disi në ndonjë mënyrë.
Edhe kjo ekspozita, kjo e dyta ishte shumë bomb ishte për në atë kohë dhe besoj që unë kom pasë terminin me bo mas ekspozitës që kom pasë në Shkup, mas ekspozitës që e kom pasë në Tetovë, muzeu ma pat dhonë terminin vitin e kalum në mars, në prill edhe me bo por, për shkaqe shëndetsore e pata bo operacion në sy edhe e bona një prollongim. Tani kom mbet me bo kërkes, megjithëse mjetet mu kanë nda, qëndrojnë akoma në Ministri të Kulturës, duhet ta bëj një kërkesë përsëri Galerisë së Arteve të Tiranës, Muzeut që për këtë vit të ma ndajnë një termin që ta boj edhe një. Kom shumë koleg, kom shumë miq, kom shumë adhurues i kom te Facebook-it që presin artin e grafikës ta shofin.
Erëmirë Krasniqi: Qysh ju kanë largu prej punës në vitet e ‘90-ta? Qysh erdh deri te qajo klimë politike? Qysh ju detyrun me u largu nga aty?
Fatmir Krypa: Po si çdo kund edhe te ne në Fakultetin e Arteve fillun këto reprocialet e rezhimit të atëhershëm, indikacionet që të bëhet diçka ma e mirë në mënyrën e tyne dhe insistonin që ne të përkuleshim punës të një drejtimi edhe në pikëpamje arti edhe në pikëpamje pedagogjike. Po i njëjti koleg me të cilin kom studiu që thashë ma parë, i cili askend s’e ka thirr që thash në martesën e tij, kolegun me të cilin kom bashkëpunu, e kom nda një klasë së bashku, gjysën e klasës ai, gjysën e klasës unë. Kolegut të cilit ja kom majt ligjeratat një vit dhe ai ka marrë rrogën dhe ka shku në studime, për studime kështu me kriju art, i thojshin si me pasë një parapërgatitje për ekspozita personale.
Erëmirë Krasniqi: Si hulumtim artisitik?
Fatmir Krypa: Hulumtim artistik, ashtu diçka. Një vit, një vit me ja dhonë me pages Fakulteti, por duhesh me gjetë zavendësin. Po më pyt, “A e manë mësimin, a mi man ligjeratat?” Thashë, “Po bre, sot unë ti maj ty, nesër ti m’i manë mu edhe çka ka të keqe, shko”. E boni kërkesën, ju aprovu, shkoj, e murr një vjet hulumtime, çështje hulumtuse për art edhe mu përgatit për ekspozitë personale, me bo shëtitje andej këndej nëpër vende të ndryshme. Dhe vjen puna e provimit pranues sa studenta mi pranu dhe vjen m’pyt mu në sallë të arsimtarëve.
Ne rrishim në karantinë prej orës tetë deri në ora dymbëdhjetë e tridhjetë, sa zgjate msimi, por rrishim në karantinë kështu në klasë, veç mujshe me pi një cigare, me bo një muhabet, eventualisht ndonjë gru bonte kafe, me na pru ndonjë kafe. Me bo me dal jasht ndërtesës e ndërkohë me pru letrën për me u nënshkru, ata e bishin sot në tetë, ditën tjetër në dhetë, ditën tjetër në nimdhetë, ditën tjetër në nontë. Nuk u dike kur e bike letrën mu nënshkru, të gjithë ne që ishim aty u duhke me nejt aty si në karantinë, patjetër, pate s’pate punë, s’kishim ligjerata kurgjo, hala s’i kishim pranu studentat. U duhke me ardh se kishte fillu viti akademik, por na u dushim me ardh aty prej orës 8:00 deri në 12:30.
Vjen ky kolegu Zoran Jovanović dhe e çelë derën… nga turpi se s’mundte me i pa kolegët e vet ashtu me i pa ashtu qysh rrishim ne si për gjyna. Profesorat, me ka sa vjet punë rrishim si për gjyna, eventualisht naj lojë shahu me pasë shumë durim me lujt naj lojë shahu me kalu kohën. Më thotë tash mu, “Sa studenta po i pranojmë sivjet në grafikë?” Thom, “Si zakonisht, qysh i pranojshim në gjuhë shqipe në grafikë tre ose katër, në serbisht nji”. Po thashë, “Ti mundesh mi pranu edhe dy në serbisht”. “bre” tha, “hala” tha, “ti po menon ti me atë {rrotullon gishtin} procedurën e dikurshme?” Tha. Tha, “Një me dy, një me katër” tha. Thashë, “Zoran,” thashë, “Qeshtu i kemi pranu, qeshtu është popullata” thashë, “struktura” thashë. Thashë, “Ti pranoji dy, për mu tre, ti dy edhe u kry puna në vitin e parë”. “Çka po menon ti?”
Thashë, “Qysh bre po sillesh kështu me mu, si m’u konë tu u sill” thashë, “me një derr? Po a e din që ta kom majt shpirtin” thashë, “një vjet? Me paret e mia ti ki nejt në Beograd, ki bredh nepër Evropë poshtë e naltë edhe unë ta kom majt msimin” thashë, “ti i ki marr paret” thashë, “ki shetit” thashë, “si zotni” thashë. Qysh nuk të vjen turp?” Ja kom kap qitu pak {prek fytin} vetëm e kom prek, thashë, “Qet’ gushë ta kom ushqy” thashë, “një vjet me pare t’mia” {ngrit gishtin tregues}. “U” tha “Çka po ma prek dorën, tap. Tash ki me pa” tha, “ti!” Thashë, “Kadale çka u bo?” Thashë, “Qitash ki me pa ti”. U shku në sallën ku ishin ata komisioni i ksaj që u bohke interne për me shkru këtu.
Erëmirë Krasniqi: Të rishikimit të punëtorëve a…?
Fatmir Krypa: Jo, jo ka qenë njëfar grupi që i monitoronte pedagogët tjerë a po vijnë a s’po vijnë, si Këshill i tyne.
Erëmirë Krasniqi: Për masat e dhunshme?
Fatmir Krypa: Për masat e dhushme, Këshilli i Masave të Dhunshme, ky ka qenë anëtar i Kshillit të Masave të Dhunshme. Kur ka shku te këshilli ka thonë, “Fatmirit shkruja rraaak, rraaak, rraaak {onomatope}” dhe unë aty meniheri e kuptova me atë reagimin si e boni tash çka m’pret. Ulem qaty në mes të kolegëve edhe po më vjen pastrusja të cilën e kisha marr në punë une si dekan. Po vjen me një facikëll, me një libër n’realitet edhe mu nënshkru aty që e morra edhe me një letër aty që ma kishin dhonë për suspendim edhe tha, “Profesor” tha, “më fal” tha, “a bon me nënshkru qito?” Thashë, “Çka është kjo?” Kishe s’pe di unë, a di. Tha “Ky profesor a di”, thashë, “Bjere, bjere hajde”. E nënshkruva edhe shkoi ajo. Thashë, “Shokë, kolegë ju vazhdoni sot deri nesër kur të jeni jeni, por unë shkova”. Të parin e patën qit Muslim Mulliqin, i dyti une dola.
Kështu mandejna e vazhdova punën me aktivitetin tim. Në Qafë e kisha katin e 13 një atele timen 24 metra katror, 24 metra kanë qenë një pjesë edhe nën kulm edhe e pengonte ajo, domethonë me marr njëzet metra katror. Ku bohet atelea njëzet metra katror? Në atele aty u duhke me qënë një banjo e vogël, u duhke mu konë me zi diçka aty. Me punu, ku me punu? Presen ku me lonë, tavolinën ku me lonë, një kauq me të ardh një shok me dit ku mu ulë, veç qaty i pata bo menxi, u bo mirë. Filloj viti i ri akademik. Ju thom studentave një grup viti i dytë ditën e hanë, viti i tretë, se prej vitit të dytë i merrshim na, viti i parë i përgjithshëm u konë një profesor i majke krejt grupet, unë i merrsha grafikën vitin e dytë. Vitin e tretë ditën e mërkurë, ditën e martë, viti i tretë ditën e mërkure dhe thashë, “Secili n’qoftëse ka diçka mundet me nejt edhe ditën e ejte me vazhdu punën”.
Qito pllakat e zinkut u desht me ju dhonë, s’kishin. Krejt materialet ato pigmentet, acidet u desht me ju dhonë. Me ju bo dimrin verë, dimrit me ju bo nxehtë, me ja u nxeh atelenë me radiator harxhojsha rrymë. Por kush po të vetë për atë punë? Krejt këto dijen që ju thashë është ma e vogla, tu mos e kursy as energjinë e fundit të atomit dhe ashtu përfundoi viti i parë, viti i dytë, viti i tretë e kështu me rradhë.
Dhe ishte një befasi kur një vit po vijnë, kur boni me kris lufta qatëherë në vitin ‘99, po vjen Ambasadori Amerikan për Marrëdhanie me Botën e Jashtme për Evropë dhe Azi, se i ndajnë këta, është një në përgjithësi Ministër i Punëve të Jashtme edhe njo për Evropë dhe Azi i kanë me kontinente i ndajnë, ata janë si ndihësa. U ardh te Rugova, tek kryetari Rugova i thojshim, kanë bisedu, kanë hangër drek edhe mirë krejt. Kur u ardh herën tjetër, po vjen mas dy tre mujve po më thirrin këta të LDK-së, Adnani. “Fatmir,” tha, “ku e njef ti këtë Ambasadorin?” Thashë, “Jo valla nuk e njof, por vetëm e kom pa në tëlevizion. E kom pa” thashë, thashë, “s’e njof fare”. “Jo more ai ka lyp me ardh në atele te ti” tha, “me të pa” tha, “mu njoftu” tha. Ka shkru tha, “Du me vizitu atelenë e autorit, e Krypës, e profesor Krypës dhe të njifem personalisht me te”.
Thashë, “Jo more”, nejse, tha, “Kur mundesh me na pranu?” Thashë, “Jo bre, por nuk ka problem pranimi” thashë, “qysh me bo unë termin, po kur mundeni ju me ardh?” Tha, “Na hajmë bukë në orën tre, e në tre e dhetë minuta na ki aty”. Qafa me restoranin “Ora” treqind metra, tre-katërqind metra, dhetë minuta me ardh në kom edhe kanë hangër drek. Janë ardh në atele, Skender Hyseni… m’i çunë përpara nja tre bodigarda. “Nji,” tha, “profesor” tha, “duhet me nejt qitu mrenda”, thashë, “Po more, rri”. “Tjetri” tha, “te lifti poshtë, te lifti nalt, {tregon me gisht kahjet} te hymja në lift nelt, ka njo poshtë e nalt”. Tjetri tha, “Ku me nejt unë?” Thashë, “Rri te dritarja qaty”, ishte presja te dritarja thashë, “Pshtetu qaty te presa, s’ki ku me nejt” thashë, “këta le të vijnë le të ulen qitu”, thashë, “s’kemi vend”, nejse.
Si u ardh në derë prezentohen ata amerikant qeshtu. Tha, “Unë”, tha, “e kom nji dhuratë, një grafikë të jujën që ma ka dhuru kryetari Rugova para kësaj rradhe, para tre mujve edhe e kom kornizu, e kom shti në shpi, e kom qit në dhomë të ditës. Ma kanë pëlqy kolegët, miqët, ma kanë pëlqy familja, më pëlqen mu” tha, “më ka pëlqy mu. Edhe kom ardh me u njoftu” tha, “personalisht me ju edhe me pa vendin ku është kriju ajo vepër”. “Kuku për mu”, thashë vet me veti. Qe cila ishte, ajo {tregon me gisht pikturën} e dyta poshtë, e dyta poshtë edhe kur thashë, qysh thashë thuj… ish Skënder Hyseni përkthys atëherë, ishte pëkthyes i Rugovës.
I thashë Skender thuji, “Ardit Gjebrea thotë ‘Ja ku jam’ [këngë] artisti ja ku jam” thashë, “po, s’keni ku me hi” thashë, “këtu mrenda veç hajde hini hajerli koft [me fat], urdhnoni hini”. Ishte edhe sekretaresha e Ambasadës të Beogradit Elisabet Bonkovska quhej edhe këta ranë masnej, t’u fol t’u i pa vizatimet edhe ato grafikat e studentave ju qita. Thashë, “Nëse keni kohë pesë minuta” thashë, “dy-tre minuta” thashë, “edhe me i pa grafikat e studentave”. I kanë pa nji nga nji edhe po kqyren ftyrë për ftyre, kadal-kadale, po flasin edhe thashë, “Skënder a bon me ju ndërhy unë me frengjisht?” thashë, “Mos m’i lonë shumë se paskan problem diçka me përkthy” thashë a din, “mos të nxerri telashe”. “Jo more, jo” tha, “le të flasin masanej përkthejmë”, “Ani mirë”, thashë.
Kur u kry tha, “Po kanë dëshirë me ta bo një ekspozitë ne Beograd me mujt që këto shpenzime, këto harxhime që po i bon për studenta me ta, me ta kompenzu pak”. Thashë, “Në Beograd me shku unë jo” thashë, “nuk kom” thashë “frigoj”., “Jo”, tha, “E ku m’i bo?” Tha, “Në ambasadë, në leximoren në Čika-Ljubina [rrugë në Beograd]”. Thashë, “U në Čika-Ljubina përdit kom kalu si student, i kom revistat e juja” thashë, “‘Pregledin’ që e shtypni në gjuhën serbishte për kulturë”, ajo u konë për art pamor e për krejt artet u konë “Pregled” quhej “Pasqyra“. “E ki marrë Pasqyrën?” Thashë, “Qe ku e kom”. I nxerra nja tri kopje i pata, “Qe ku i kom” thashë, “Pregledat” po ia qes njo ka njo, tak-tak-tak {onomatope}. “Aha, tash ma jep adresën ta çoj në shqip, tash shqip po i botojmë”, thashë, “Oo sa mirë”.
Nejse, ramë në ujdi që me shku unë në Beograd edhe tha, “Çmimet qysh i ki?” Thashë, “Çmimet për në Beograd i di çmimet, por po gjej një me çmimet e Kosovës po e boj një mes. Në Beograd e di që i bojnë 600, 700, 800 e ma shumë” thashë, “këtu” thashë, “i shes 300, 350. Atje mi shit qeshtu 350, 400”. “Eh mirë” tha. U murrem vesh me shku, në rregull, me shku, me shku. Ajo u bo, jo… kërkova me shku me Edita [Edita Tahiri], thashë, “Edita,” thashë, “masi që po shkojnë” thashë, “edhe ju me ardh”. Katër veta ishin në veturë me shku bashkë, ishte kryetar Rugova, Adanani, Edita edhe shoferi, “Me ardh edhe une atje”, tha, “Jo, jo, jo nuk bon ti me aeroplan shkon anej”. Kur ajo krisi në Prekaz, u bo qajo qysh u bo, 24 orë që u luftun dhe situata u prish. Kështu që, mbeti ekspozita pa u hap edhe prej asaj kohës masanej metën marrëdhanjet shumë të këqija me Serbinë dhe ekspozita metë pa u realizu.
Nuk e kom që m’ka mbet ajo se unë në Beograd e kom pasë ekspzitën, në Beograd ju kom shitë mend, e kom majt një ligjeratë në muze, më kanë thirrë, jo që kom shku vet. Më kanë thirrë me majt një ligjerat se e kanë majt për grafikë në vitin ‘70… ‘88. Në vitin ‘88 shumë situata e ndërlikume u konë, para se mu bo konfuze. Më thirren, muzeu më thirri me majt një ligjeratë. Por kur e kom pa emrin tem dy kat Fatmir Krypa aaa {onomatope} mu ka bo zemra mal, thashë, “Për qito hallal ju kofshim”. Me ‘y’ ma kishin shkru ashtu qysh e kom, me ‘y’ ma kishin shkru e mban ligjeratën në orën kaq. Po, prej orës kaq e man ligjeratën, këtë temë. Edhe mu ma çon Zoti, kur të don Zoti, por kisha bo edhe përgatitje, i kisha bo krejt përgatitjen qysh duhet me shtyp. E kom shtyp atë, atë grafikën atje {tregon me gisht lart në mur}, atë e kom shty e kto e ka pasë ble muzeu. E ka muzeu, e ka pasë ble edhe unë e morra me qëllim që me pa qysh duhet të shtypet, a din mirë. Po më thotë drejtoresha e muzeut, “Profesor mos ke emocione, se profesori nga Sllovenia mramë” tha, “i ka dështu grafika, ka pasë shumë emocione”. “Jo, more” thashë, “kom mjaft vite pedagogjike”. Por, tha, “Ai ma i vjetër se ti edhe i ka dështu shtypi”.
Unë a e din sa të fshir e kom ato për me shtyp, me më pa duhet një orë e 40 minuta me punu tu fol, tu mendu çka po flas midis të Beogradit edhe me dalë mirë. Kom mendu, i kom bo përgatitjet përpara, ngjyrat përpara, krejt i përgatita që aty mos me përzi diçka i bona krejt gati, krejt i kisha bo. Kur i kom pa profesorat e mi përpara atje, 200 e kusur veta. Por në nivel ishin emocionet dhe ai momenti, s’e harroj kurrë. Kur të shtypet grafika e kap prej fundit, ja qet letrën e qon përpjetë dhe ata e shofin ti nuk e shef qysh është shtyp.
Kur i kom ni shuplakat rra rra rra {onomatope} që s’po pushojnë a din, veç pak ja kom kthy {bën sikur e mban fletën me dy duar} e kom kqyr edhe unë unë pak vet (qesh). Thashë por, po dul, thashë, “O Zot qitu” thashë, “t’lumshit durtë”, kurrë s’i kom thonë vetit. Thashë, “T’lumshin durtë edhe përvoja, që dul mirë për shumë gjana”, jo për emër, ishin në pytje edhe shumë, shumë gjana mas kësajna. Nuk u kqyrke mo si emër edhe si mbiemër, e si komb, e si gjithçka kqyrej. Doli mirë edhe po thom kur e kom pa emrin dy katë, gjashtë metra, e kishin hudh prej naltit poshtë. Emrin e kishin lshu dy metra të gjonë bezin. Thashë, “E shyqyr midis Beogradit”, por s’jonë konë këta aparata, po ti ta kishe marr një fotograf me bo një fotografi para qasaj, ajo ish konë kryevepër.
