Pjesa e Tretë
Shyqri Nimani E tash edhe kjo ka metë shumë, fatkeqësisht mas luftës na nuk punum për me e ndërtu nji galeri moderne, pra një galeri të artit bashkëkohor, tash fjalën modern domethonë mos të lidhemi me ndërtesa të vjetra. Se na në Prishtinë nuk kemi kurrfarë ndërtese të vjetër për shembull me ia marrë, sa herë shkoj në qytete të mëdha të Europës të Italisë them, veç nji ndërtesë me marrë me pasë në Prishtinë na ishim lavdu çka kemi, për shembull. Mirëpo ne nuk kemi, na duhet ndërtu muze të artit bashkëkohor, ajo është shpallë, është ba projekti dhe ajo ka mbetë sot e asaj dite, gjithmonë bisedohet, jo komuna, jo galeria, jo ministria e kulturës, jo nuk po dihet ku është vendi, ku është trolli, kjo është krejt e thjeshtë.
Unë i thashë edhe Artës, drejtoreshës së tanishme, kjo duhet ta ketë si prioritet për këto katër vjetët e para që e ka mandatin të luftojë për ndërtimin e Muzeut të Artit Bashkëkohor ose të prishet kjo ndërtesë këtu të ndërtohet e reja ose të gjendet një vend ku ndërtohet krejtësisht e re, edhe tash ende po mendohet. Konkursi është shpallë edhe e ka fitu arkitekti edhe ekziston ai projekt, dikush thotë, “Ja po e marrin atë ndërtesën atje e cila është në qendër”, pra ajo te Skenderbeu domethanë ku është përmendorja e Sken…. Ajo ishte shtëpia e mallrave, dikush thotë, “Jo, po e rrëzojmë këtë, dikush jo atë…” Pra unë thashë, “Nëse ne jemi të nji zërit, ne të cilët i njohim këto fusha jo ata që nuk i njofin, por vetë të arteve figurative të kërkohen”. Domethanë, nji këshill, të krijohet nji këshill dhe ata të, të kuvendojnë, pleqnojnë se çka do bëjmë për…
Është koha e fundit sot arti figurativ i cili ka qenë i pari, me vlerat ma të mdhaja edhe ma shumë ka të shkollum se të gjitha artet këtu, sot ka mbetë i fundit pak flitet për të. Kurse bravo ju qoftë, këta të muzikës, sidomos të muzikës kohë të fundit po ndërtojnë me, me projekte që po konkurojnë edhe po ndërtojnë festivale të muzikës serioze, shumë të randësishme këtu. Gjithashtu edhe këta të dramës, të filmit edhe ata po mundohen e po krijojnë, kurse tanët diçka po më duket edhe mes veti nuk jonë bash mirë gjeneratat e reja, na nuk i kemi mësu kështu. Na jemi mundu të kemi një harmoni, kemi mbajtë Akademinë shumë mirë, me harmoni, s’kemi pasë probleme. Mirëpo sot duhet të kenë kujdes gjeneratat e reja, nëse ata nuk e çmojnë vetveten asesi s’kanë me i çmu të tjerët. Dhe këtu duhet, kjo është pikënisja, nëse na e çmojmë vetveten kanë me na çmu edhe të tjerët, e nëse na nuk e çmojmë njëri—tjetrin edhe branshën tonë, sa ma shumë që kemi artistë të mirë aq ma shumë ka me përparu arti i Kosovës dhe çdokush duhet me mendu në ketë drejtim asesi në destruksion.
Erëmirë Krasniqi: Historinë e Galerisë të Prishtinës që ma vonë është shndërru në Galeri Kombëtare, a kishit mujtë me na tregu, meqenëse ju keni qenë drejtor i Galerisë?
Shyqri Nimani: Si edhe nji here se nuk morra…
Erëmirë Krasniqi: Historinë e Galerisë?
Shyqri Nimani: Po. Atëherë kur erdh… unë u ktheva ishte viti 1979 nëse nuk gabohem, besoj se nuk gabohem edhe atëhere u shpall konkursi për drejtor të Galerisë. Na konkurum disa vetë dhe unë u zgjodha drejtor i Galerisë edhe pse unë e kisha këtë, jepja mësim në Fakultetin e Arteve, isha shef i katedrës së dizajnit dhe i thashë unë zotit Pajazit Nushi që, meqenëse ishte zyrtari kryesor në Këshillin Ekzekutiv atje, thashë që, “Unë nuk mundem me lënë” thashë, “Akademinë, fakultetin”. “Jo, jo”. Tha, “Ti do ta mbash atë edhe këtë”. Kështu që unë për ato dhjetë vjet i kom mbajtë dy poste, jepsha mësim atje edhe këtu i kom pasë një e treta e pagës në Galeri. Mirëpo në atë kohë kanë qenë disa personalitete, edhe Ali Hadri ka qenë profesor në fakultet edhe ka qenë drejtor i Institutit, për arsye se nuk kemi pasë shumë kuadër edhe unë përsëri mendoj kanë mujtë me nxjerrë edhe tjetër kënd. Domethanë për drejtor të Galerisë ka pasë, po ndoshta ata kanë mendu që duhet të jem unë, edhe unë e kom udhëheqë dhjetë vjet Galerinë.
Atëherë ne zgjodhëm në Pallatin e Kulturës, që n’atë kohë quhej pallati “Boro dhe Ramizi” dhe fillum prej zeros nuk e… domethanë nuk kishim asgjë, mirëpo mbështetja nga qeveria e Kosovës ka qenë e jashtëzakonshme. Edhe atëherë unë, m’u desht me i kriju ato tri zyret, sallën me i ngjitë të gjitha këto elementet që duhet, sa është e mundur n’atë kohë, domethanë ndriçimin, pollucionin, magazinën për vepra për m’i vendosë veprat. Kërkova mjete çdo vjet për me ble vepra artistike, çdo artist që e kishte ekspozitën në Galeri unë ia botoja katallogun, unë jo, po na them se them kurrë nuk është mirë t’themi unë po unë, në këtë rast si drejtor po flas me Këshillin Artistik. Ne i blenim domethanë dy vepra, secilit artist ia kemi ble dy vepra, s’ka ndodhë ajo mos me ia ble dhe ia kemi ble me mjete t’mira me nji masë çfare ishte në ish—Jugosllavi.
Pastaj botonim katallogun e tij në tri, në tri gjuhë dhe me ngjyra posterin, pastaj i ftoja unë e kom pasë shti n’program edhe artistët kosovarë që jetojnë jashtë Kosovës edhe i kom ftu krejt ata që kanë qenë me Gjeloshin e Karmon Fan Ferrin e Bahri Drançollin e të tjerët që kanë jetu jashtë. Edhe këtu ju kemi pagu biletën e aeroplanit me shku me ardhë, hotelin, shtatë ditë ushqime, fjetje, ia kemi ble nga dy vepra dhe kjo ka qenë diçka që ishin iniciativat tona, idetë tona dhe qeveria kurrë nuk i refuzonte. Prandaj unë edhe çuditem pse kjo nuk vazhdon tash, përse nuk i ftojnë tash artistët tanë që janë në diasporë, pse nuk e bojnë fondin për me ble vepra artistike? Pse nuk e bojnë fondin për me kriju atele? Se une e kom këtu, i kemi pasë bo projektet, i kemi pasë pagu arkitektët te Kosovafilmi, se tashti ku është KFOR—i ajo ndërtesa e Kosovafilmit.
U pata marrë vesh me drejtorin e Kosova Filmit të ndjerin Azem Shkrelin, që aty t’i punojmë edhe dhjetë atele edhe katër të parat i bamë, edhe katër ateletë, të gjitha ateletë kanë pasë m’u ba sipas… nji për pikturë, nji për skulpturë, nji për grafikë, nji për dizajn. Edhe ato i kanë pasë ka 50—60 metra, me nxemje qendrore që merrte prej Kosova Filmit, dhe unë mendoj projektet janë këtu, arkitekt ka qenë… ky… qe tash gjithë këta emra domethanë Spahiu e ka mbiemrin arkitekti dhe na ia patëm pagu. Domethanë ia kom pagu honorarin, krejt projektet ekzistojnë edhe tjera, mundesh me shku m’i pa këto janë kështu që {tregon me duar}, kaq janë secili me milimetrikë, me ujë, me nxemje, me krejt mirëpo metëm t’pa organizum mas luftës. Mirëpo tash përsëri, kjo duhet Arta me… kur shlirohet ajo ndërtesë, vendi është, leja është edhe mujmë me kriju nja dhjetë atele jashtëzakonisht t’mira.
Erëmirë Krasniqi: E, a e përdorshit ju këtë pozicionin e juaj si drejtor i Galerisë në atë kohë për m’i promovu artistët kosovarë nëpër krejt Jugosllavinë?
Shyqri Nimani: Po, edhe këtë pytje shumë t’mirë e ke bo.
Erëmirë Krasniqi: Si ishte ai komunikim me pjesët tjera?
Shyqri Nimani: Eh, tash na edhe si shoqata kur isha unë kryetar, na i çojshim ekspozitat me shoqatat tjera, kemi çu në Shkup, na i kanë pru në Shkup ata na jepshin Muzeun e Artit Bashkëkohor, a din çfarë muzeu është i Shkupit, i riu? Mandej i çojshim në Zagreb, çojshim në Beograd edhe me Galerinë, une kom pasë marrëveshje reciproke ta marrë, ma merr, jo me ta marrë e ti mos me ma marrë domethanë unë kam qenë i barabartë. Kush ka dashtë me bashkëpunu me mu prej Jugosllavisë ka ba, kshtu që kemi bashkëpunu me Beogradin, me Zagrebin, me Lublanën, me Shkupin, me Sarajevën, me Novi Sadin. Kështu që, kemi pasë aktivitet të jashtëzakonshëm. Edhe për ty Erëmira [i drejtohet intervistueses] është me marrë këtu janë tre, tre informatorë që i kom une edhe krejt i ke të dhënat aty, krejt i ki të dhënat për dhjetë vjet, krejt çka kemi pasë ekspozita ku kanë qenë, prej datës kaq, sa vizitorë kanë qenë, si u qujtë, sa vepra i kemi ble edhe kom qenë shumë transparent se gazetarët sa herë kanë dashtë e kanë marrë. Sot për shembull nuk po e dijmë për shembull, jo vetëm këtu, po i ke pa televizionet…
[Intervistuesja e pyet folësin se si kanë filluar të shkruajnë për art, ta definojnë gjuhën. Pyetja është prerë nga video—intervista]
Erëmira [i drejtohet intervistuesës] pytjet, këto janë pytje më të vërtetë të jashtëzakonshme se janë ngjarje të cilat kanë ndodhë me një hapësirë çfare ishte Kosova, mjaft e mrapambetur sidomos për këto domethonë fusha elitare të, të domethanë të mirave shpirtërore të njeriut. Pra ne nuk kemi pasë kur kemi filluar të shkojmë në studime, në hapësira jashtë Kosovës për shembull në Beograd, Zagreb i përmenda, Sarajevë, Lublanë atëherë një numër jo i madh, i vogël prej nesh kemi shkru. Kemi fillu të shkrujmë, të shkrujmë për ato ekspozita që kanë ndodhë në ato qytete dhe unë për vete kam fillu që në vitin e dytë të studimeve, se kisha shumë ekspozita në Beograd. Thashë 20—30 ekspozita ishin t’hapura t’njejtën ditë edhe shkruaja për “Rilindjen”.
“Rilindja” ka qenë gazeta jonë, në fillim ka qenë botohej një herë në javë, mandej nji herë, dy herë, mandej e përditshme u bë dhe atëherë ishte ditëve të shtuna. Atëhere botoheshin sikurse edhe sot që tradita vazhdon, “Koha Ditore” apo “Zëri” ku botohej, domethënë shtojca është kulturore. Botojnë tema nga fusha e artit figurativ, filmi, muzika, drama, letërsia. Bile “Rilindja” ka pasë dy herë në javë botimin e tregimit të shkurtër që tash fatkeqësisht sot ka humbë, ku është botu nji ditë është botu tregimi i shkurtër origjinal i autorëve shqiptarë dhe një ditë tjetër ka qenë i përkthyer nga letërsia botërore. Dhe kështu që unë kam pasë fillu të shkruaj edhe xhiroja edhe me Televizionin e Prishtinës i cili ishte në kuadër të Beogradit, na e kishim atëherë një herë në javë. Në fillim e kemi pasë një herë në muj, gjysëm ore, mandej është bë nji herë në javë edhe unë merrsha kamerat e tyre edhe shkoja i xhiroja edhe i jipja edhe në televizion, përndryshe edhe i shkruaja për “Rilindjen”. Ka qenë “Rilindja”. Mandej ishte edhe revista, mandej filloi të botohej revista letrare “Fjala”, ka qenë format i madh, dhe “Fjala” ka arritë një nivel shumë të lartë për arsye se e udhëheqnin domethanë letrarë, profesionistë. Botohej poezia, studime të gjata për poezinë, për prozën, portrete të shkrimtarëve të ndryshëm, ese mbi letërsinë dhe ne botonim ese për arte figurative.
Kështu që, këtu ka fillu, kjo ishte ajo, domethënë ishin hapat e parë që dikush nga ne që mirrej mandej edhe me… meqë kishim studiu historinë e artit na kishim njohuri. Pesë vjet në Shkollën e Mesme të Arteve në Pejë, edhe pesë vjet në Beograd i kishim vizitu të gjitha këto monumentet kulturore, qofshin ato ortodokse, katolike apo muslimane me xhami e me kisha, me manastire si në Serbi, Maqedoni, Kosovë, Shqipëri e në Greqi, edhe i lexonim librat e shkrimtarëve më të mëdhej Llazarevit edhe të tjerëve të cilat ishin shkruar në gjermanisht, frangjisht, italisht apo edhe rusisht. Se e kishim na bibliotekën mandej të madhe në Fakultetin tonë se na kishte dhanë edhe biblioteka e Akademisë të Arteve e Beogradit, na kanë dhuru shumë libra nga historia e artit në gjuhë të huaja. Kështu që, edhe biblioteka jonë ka qenë shumë, shumë e pasur. Edhe e kemi pasë një historiane të artit Alltëne Taipi, ajo ka qenë aty domethanë si bibliotekiste ka qenë shumë, shumë vajzë e sjellshme edhe e zoja edhe ka shkru. Kështu që, në këtë mënyrë ka fillu pra, mendoj në mënyrën më t’mirë prej ma t’lehtës deri ka ma e vështira pra, nga një skicë e vogël për gazetë deri te nji libër i historisë të artit.
Erëmirë Krasniqi: A kishit problem m’i përkthy termet specifike të fushës? Termet specifike të fushës që ishin… që natyrisht i lexojshit në gjuhën serbe, a e kishit problem me i përkthy se po mendoj njifarë forme e kanë kërku prej juve njifarë guximi intelektual me vendosë qysh ka me u qujtë diçka?
Shyqri Nimani: Po, unë për veten time kështu, unë po flas për veten time edhe mendoj që unë kur flas për veten time, unë nuk jam rast i veçantë se ka pasë, gjithkah ka njerëz të tillë, dikush—dikush është i ka ato mundësi. Unë për veten time nuk e kam pasë të vështirë për arsye se na në gjuhën shqipe nuk kemi pasë asnjë libër në gjuhën shqipe, ma në Shkollë të Artit në Pejë fare edhe në Akademi në Beograd atëhere hiç nuk ka pasë, tek kur kemi ardhë në Prishtinë i kemi fillu ato që i përmenda. Fillova unë t’i botoj librat edhe ata librat “Rilindja Në Muzetë e Botës” që u botunë për shumë gjuhë të Europës se përpara nuk ka pasë. Unë që në Shkollën e Artit e kisha përmendë edhe ma herët që unë pos shqipes, serb… serbishtën ma e kom si gjuhë, shumica prej nesh si gjuhë amtare. Unë edhe në Shkollën e Artit në Pejë vitin e pestë serbisht e kom pasë pesë, domethanë e kom, e kom njoftë atë gjuhë, prej moshës shtatë vjeçare kemi fillu në Prizren dhe kemi folë edhe shqip edhe serbisht edhe turqisht bile, edhe turqishten e kemi folë apo jo?
Mandej domethënë e kemi mësu anglishten, frengjishten dhe sa i përket literaturës në, në serbisht, në kroatisht ajo është sikur shqipja absolutisht nuk kom, kurrë s’kom pasë probleme se i njof jashtëzakonisht mirë edhe kom përkthy libra. Pra kom përkthy libra edhe nga serbo—kroatishtja edhe nga anglishtja, edhe tekstet e mia jonë përkthy gjithashtu edhe në gjashtë—shtatë gjuhë botërore deri, deri në arabisht atje. Edhe tash nuk ka qenë e vështirë absolutisht ato t’i përkthej, apo t’i hulumtoj, t’i marrë informatat edhe mandej edhe italisht, kurrëfarë problemi. Domethanë italisht ishte për mënyrë shkencore e shfrytëzoj latinishtën gjithash tu, frengjishten gjithashtu, kurse serbishtja, anglishtja i kom si gjuhë, si gjuhë… e kom studiu edhe japonishten me njoftë si strukturë, kom qenë edhe në Greqi me njoftë greqishten në kurs nji mujor edhe atje. Greqishten e vjetër sidomos se kom dëshirë me i lexu tekstet e vjetra domethanë të piktorëve shqiptarë dhe aty nuk kam kurrëfarë problemi.
Kështu që, nuk e kom pasë kurrëfarë vështirësie edhe sot nuk e kom kurrëfarë vështirësie t’i përdori. Në shtëpi i kam sigurisht nja 20 fjalorë, domethanë të gjitha këtyre gjuhëve secila me secilën edhe sot e kemi edhe shumë mirë se tash me anë të internetit mundem edhe me Google, mundesh me pa me krahasu ndonji fjalë, i kom fjalorat e Oxfordit, domethanë që gjithmonë mundem me edhe fjalë të cilat fjalorët latinisht, fjalorët greqisht, fjalorët japonisht, fjalorët frengjisht, sllavisht, rusisht krejt këta fjalorë, spanjollisht, krejt domethanë i shfrytëzoj. Për arsye se baza e këtyre gjuhëve latine edhe këto anglofone edhe këto latine shkojnë si ta njofësh njërën. Domethanë nuk ka problem të tjerat se bazat i kanë t’njejta nuk ka kurrëfarë vështirësie, a të folurit, të folurit është tjetër gjë, të folurit nuk mund t’i flas njeri gjithë ato gjuhë.
Erëmirë Krasniqi: E përmendet pak për koleksionin e Galerisë deshta për me tregu që çdo herë i keni nda dy copa edhe keni pasë po ashtu buxhet për krijim e koleksionit. A kishit mujtë me na tregu si keni, si ke vendosë çka është e vleshme, çka nuk është në njëfarë mënyre? Si e keni establishu atë farë standardi?
Shyqri Nimani: Hëm….?
Erëmirë Krasniqi: Qysh e keni establishu çka është me vlerë, vepër e artit me vlerë dhe çka jo edhe çka meriton m’u prezentu edhe çka jo? Diqysh me na folë pak për këtë logjikën pas koleksionit?
Shyqri Nimani: Erëmira edhe një herë duhet me thanë i ke pytjet e jashtëzakonshme. Kjo është diçka që është shumë qenësore, pse është, pse unë kom vendosë? Me të vërtetë është pytje shumë qenësore. Unë nji e kom pasë me qenë i sinqertë, nji e kom pasë si detyrë, e kom lexu për shembull nji tregim shumë të bukur të Servantesit edhe më ka pëlqy jashtëzakonisht shumë atëherë kom thanë pse atëherë ai nuk është i përkthym në gjuhën shqipe, pse mos ta përkthej unë t’ia çoj “Rilindjes” që edhe bashkëatdhetarët e mi të kënaqen. Për shembull, kom lexu tregime ku kanë të bëjnë edhe për… të shkrimtarëve të mëdhenjë diçka, edhe për shqiptarët.
Njiherë, për shembull më ra në dorë mu, lexova që Hemingway tonë e dijnë që ka shkru romane, por kërkush nuk e di që ka shkru poezi, edhe kur kishte qenë i ri ai në studimet e veta ka shkru poezi edhe ia kishin botu një libër me 88 poezi. Edhe unë e mora atë lajm i thashë drejtorit amerikan, i Qendrës Amerikane në Beograd se me ta kom pasë gjthmonë lidhje se vishin këtu gjithmonë, thashë që, “Kur të shkosh në Amerikë gjejma këtë libër”. Edhe ai ma gjeti dhe ma pru edhe e hapa me lexu, më interesonte Hemingway si ka shkru poezitë ai, edhe është diçka e jashtëzakonshme ky nuk është vend me, me… ndonjiherë mund të bisedojmë mes veti…. Edhe atëhere po e shof Beteja e Kopenhagës është nji poemë e gjatë edhe aty përmendet se n’atë betejë që kanë marrë pjesë, është betejë historike, por kanë marrë pjesë shumë popuj edhe me nji vend aty flet për tokën e shqiptarëve edhe kjo ishte diçka e jashtëzakonshme. Unë thashë, pa e përkthy këta, le te lexojnë shqiptarët që Hemingway po na përmend neve, tokën e shqiptarëve që kanë luftu në Kopenhagë, në Danimarkë. E të tilla, të tilla.
Për shembull, Peter Ustinov e thotë për shembull, i huaji në Spanjë tregon që në kohën e… qysh ka dalë prej një anije spanjolle, prej një anijes të Shqipërisë prej një nëndetëse ka dalë në bregun e Spanjës, e kanë gjetë ata dhe e kanë pytë “Kush je ti?” “Shqiptar, Albanese”. Ai e thotë krejt çka dinë, ai nuk di gjë tjetër edhe mendojnë që Rusia me ato nëndetëset unike ka dashtë me, me shpiunu atje. Por tregimi i gjatë plot humor është shumë i mirë edhe ato kom dashtë gjithmonë une me i… mirë po mendoj kur e kom pa se në historinë e artit nuk kemi libra, nuk kemi libra në gjuhën shqipe atëhere kom thanë unë pse mos t’i bëjë unë ato, tjetër kush nuk po i bon askush, në Shqipëri jo se jo, se në Shqipëri s’i kanë përkthy ata prej gjuhëve t’huja, kanë bo disa libra mbi artin bizantin shqiptar, une i kom ato të gjitha edhe ka qenë shumë pak, kurgja, zero n’krahasim me popujt e Ballkanit.
Edhe atëhere unë dalë—ngadalë kom fillu edhe ato kom fillu m’i bo n’mënyrën, ama shumë luksoze, nuk kom dashtë m’i bo sa për sy e faqe, kom dashtë m’i bo jashtëzakonisht mirë baraz me ato që botohen në Evropë. Edhe kështu kur e punova librin “Onufri dhe piktorët e tjerë mesjetarë shqiptarë” i ki pesë kopje këtu, mundesh me i kqyrë në bibliotekë edhe 2000 kopje u shitën. Shqipëria e pritën ata n’mënyrë të jashtëzakonshme se ata i kishin bo ni libër që e ka bo Theofan Popa, një bizantolog i madh shqiptar, mirëpo ai nuk e dinte estetikën, e dinte hagiografinë, i dinte zakonet edhe doktrinat bizantine, libër i vogël.
Edhe ma dhanë këta të “Rilindjes” bardh e zi i shtypun, “A po lexon, a po mendon që nëqoftëse është mirë po e botojmë, shkruja parathënien”. Unë ia bona parathanien, por i thashë që ky libri i ka rezolucionet e dobëta, të zeza, shtyp i lartë, klishetë e këqija… “Mirë”, thanë, “Çka po propozon?” Thashë, “Ta bëjmë një me ngjyra, të ri po, ngjyrat”. Thashë, “Duhet me i marrë në Shqipëri. Pikturat me ngjyra, sllajdet”. Edhe atëhere vinte Dhorka Dhamo këtu i thashë, “Dhorka, a po i shkrun ti?” Ajo bizantologia jonë, “Jo”, tha, “shkruje ti”. Kur m’tha edhe ajo, insistoi, atëhere m’i çunë prej Shqipërisë sllajdet e bukura, çka bona unë i mora i çova m’i shtypë në Zagreb, jo në Prishtinë. Në Zagreb ka qenë një shtypshkrojnë private edhe ai Kreshimiri ia dha disa murgeshave sllovene sllajdet që ia çova që dojsha me i shtypë te ai në Slloveni. Ato i kanë nda ngjyrat, edhe qysh i kom dashtë une ato figurat me i nxerrë disa elemente ku i kom ba nji homazh Onufrit edhe ato i kanë punu.
Atëhere kesh n’panair të Zagrebit erdhi drejtori i “Rilindjes”, Agroni më tha, “Të lutem Shyqri m’i bjer”. Se i bleva letrat une krejt atje se isha totalerist, kërkush s’mund të m’i ndalte mu iniciativat pozitive hiç. Na kanë përkrahë këtu. Kjo [Arta] po m’tregon këta nuk e njohin këshillën, qysh drejtorit me ia ndalë të drejtën Këshilli? Këtu nuk e lejojnë kurgjo me ba këtë, m’tregoi këto ditë. Që dy mujë që ka fillu edhe këtu i pengojnë. Unë e kom marrë këshillën, por Këshilli nuk mundet me qenë mbi drejtorin, Këshilli e ka një herë takohet i tregon ato. Ditën e mirë! Drejtori ka me realizu gjithë ato, drejtorit i takon e mira e keqja.
Edhe ai m’tha e pruna “Rilindjen” këtu e bleva letrën në Vebedo, letra mat për me i punu, kqyr çka kom punu unë për me bo librin? Kur u botu libri në Shqipëri e kanë marrë, e kanë vlerësu jashtëzakonisht se 2000 kopje këtu u shitën menjëhere e as unë s’kom, qe këtu jonë, këtu janë m’duket tri a pesë kopje që ia kom dhuru unë këtuhit dhe tash as unë s’mund e marr. Po unë tash do ta ribotoj, vitin tjetër do ta dizajnoj n’këtë formën e këtij, kësaj monografije e do ta çoj në Shqipëri se ata s’e kanë fare. E tash, kur e morrëm na e botumë atë edhe Kadareja në revistën “Di Lettere Albanese”, “Letërsia Shqiptare” aty 20 faqe i përkthym në frengjisht për Onufrin. Domethanë shumë e kanë, ju kanë lanë përshtypje edhe prej atij libri mandej kom vazhdu unë, deri tash i kom nja 20 monografi domethanë që kam punu, secili t’i lypë tre—katër vjet, pesë vjet edhe kështu kom fillu unë.
Erëmirë Krasniqi: A mundeni me na tregu ma shumë për krejt këto ndryshimet politike qysh e kanë ndiku skenën e artit?
Shyqri Nimani: Tash, do të thotë që pas vdekjes së president të Jugosllavisë Josip Broz Tito, i mirë e i keq ka bo t’mira ka bo edhe t’këqija se kur është dikush në udhëheqje aq shumë vjet normal që mundet me bo gjëra t’mira po edhe gjëra shumë t’kqija. Pavarësisht ajo është çështje tjetër. Atëhere erdhën në fuqi serbët, domethanë serbët e pritshin atë moment që kur të vdes Josip Broz Tito atëherë atyre do t’iu dahet rruga që ata ta sundojnë Jugosllavinë dhe ky ishte gabimi ma i madh i serbëve për arsye se serbët për njëqind vjetët e fundit janë rritë prej pashallëkut të Beogradit që ka qenë vend i vogël Serbia, shumë i vogël pa Vojvodinën, pa Kosovën. Edhe është rritë është bë aq e madhe sa që në federatën Jugosllave ata e sundonin 70 përqind me oficera dhe me gjeneralë edhe, edhe në këto…
Domethanë ishin zhvillu jashtëzakonisht, pse ata iu, pse atyne iu pengoi? Tashti… domethanë që shqiptarëve me ua marrë edhe ato çka e kanë. Se shqiptarët ndash me t’mirë ndash me t’keq, shqipëtarët duheshin me ardhë këtu ku janë sot, po t’i lejonte Serbia m’u zhvillu sikurse zhvilloheshim, ata e dinin se shqiëtarët kanë m’u zhvillu aq shumë saqë një ditë kanë me ditë me qenë të pavarur apo jo? Ai tha, “Do ta shfrytëzojmë, e kemi armatën, do ta shfrytëzojmë ushtrinë tonë, kemi këtë rast historik edhe na duhet me i shkelë ata me dhunë”. Edhe na morrën, dihet kur ishte mbledhja thanë, “Jo, na nuk e dojmë domethanë kushtetutën e ‘74—tës”. Thanë, “Jo”. Domethanë, “Na po dojmë m’u shkri, nuk ka nevojë, po jemi n’kuadër të Serbisë”. Edhe me dhunë domethanë ata e shkarkun domethanë, i shkarkun kompetencat që i kishte Kosova deri atëhere.
Mandej ne fillunë me na i ndalë universitetin, na qitën prej Universitetit, mandej fillunë vetëm me i lonë shkollat fillore. Kështu që, atëhere erdhi momenti që shqiptarët u mbështetën për mur. Edhe e para gjë me me ba, duhej nji lëvizje paqësore aktive me Lidhjen Demokratike, u shfaq për herë t’parë Lidhja Demokratike po del një parti shqiptare. Për herë t’parë po del në legalitet, se në ilegalitet Serbia, Jugosllavia i ka shkatërru t’u i shti nëpër burgje se gjithmonë padiste që po donë me shkatërru shtetin edhe krejt republikat tjera, a po e shkatërron shtetin, “Myte, fute në burg!” E atëhere doli Lidhja Demokratike, kjo ishte një lëvizje shumë e madhe dhe një potez i jashtëzakonshëm. Pra në krye me Ibrahim Rugovën edhe ajo qe një gjë shumë e madhe dhe atëhere ata mujshin me, me i kërku n’mënyrë demokratike të drejtat edhe Serbia nuk mundej tash me zor… mirëpo atëhere ajo filloi me na i marrë me dhunë, na qiti prej universitetit, na i morrën ato arritjet edhe atëhere…
Erëmirë Krasniqi: Si ju…
Shyqri Nimani: Urdhno?
Erëmirë Krasniqi: A u dorëzu naj vendim a qysh e bonën?
Shyqri Nimani: Si?
Erëmirë Krasniqi: Si ju largunë prej Galerisë edhe prej universitetit, a kishit mujt me na tregu?
Shyqri Nimani: Galerinë lehtë e kanë marrë, por prej universitetit se…. Tash ata thanë, ata thanë që sipas rregullave të tyne minoritetet kërkund n’botë nuk kanë universitete e kësi gjëra, “Ju i keni tepër prandej ju duhet me iu privu, me hatër, me iu hekë”. Mirëpo, shqiptarët natyrisht nuk e pranojshin këtë temë sa na nuk ishim minoritet, na ishim në tokën tonë, na ishim përkundrazi nuk ka tokë ma t’pasur se Kosova domethanë i ka 92 përqind shqiptarë. Shqipëria i ka 95 këto janë dy, dy shtete që kanë domethanë tash edhe UNMIK—u që po na bon edhe këta tash po thojnë shtet multi—nacional, multi—etnik, ku është multi—etnik nuk e… Serbia nuk është, 40 përqind nuk është serb në Serbi edhe nuk çajnë kokën për tjerët edhe kanë flamurin e stemën e kanë edhe, edhe himnin knojnë vetëm për Serbi, nuk knojnë për tjerët. Po bota është e padrejtë kur nuk e shliron ti vetvetën atëhere pak t’japin ata.
Edhe atëhere neve na erdhën, çka na thanë? Ishte vera, si na qitën për shembull neve prej Fakultetit të Arteve, ishte vera, ti e ki këtë monografinë time dhe ke me lexu mirë, ta jap unë vjen brenda dhjetë ditëve, aty unë i kom spjegu krejt këto ngjarje dhe aty i ke, shumë gjëra ke me lexu në këtë monografinë time, po…. Tash atëhere, erdhi vera, erdhi vera, pushimi veror e ata na i prunë masat e dhunshme kështu i kanë quajtë, a di, masat e dhunshme ku u heqën krejt shqiptarët çka kanë qenë dekanë e prodekanë, rektorë i hoqën edhe i qitën serb. Tash unë e Muslim Mulliqi, i ndjeri, na thirri Shqipëria Akademia e Arteve për me shku në dipllomat e tyre edhe morrëm na hajde kon po qesim në dekan, e qitëm ni Zoran Karalejić4, ai ka qenë kërkushi, e kemi rritë, e kemi shkollu, e kemi bo edhe ia kemi dhanë fakultetin, e kemi bo magjistër në skulpturë edhe plus e kemi bo dekan.
Edhe ai po na thërret mu e Muslimin, shkum unë e Muslimi atje, u kthym prej Shqipërisë, ai na dha dokumentin për SUP, për Sekreat të Punëve të Brendshme që jemi thirrë atje që jemi thirrë atje, edhe me na dhanë ata me na leju se thojke ai, “Duhet vizë me marrë me shku në Shqipëri”, edhe na… atëhere tha, “A e keni vizën e Shqipërisë?” Se e kishin pru atë shefin e policisë prej Beogradit, “Jo more”, thashë “Shqipëria na ka thirrë neve s’ka nevojë viza me shku”. “Atëhere”, tha “duhet me marrë vizën ju”. “Ku me marrë vizën?” “Në Beograd”. “Në Beograd? Po ne edhe dy ditë duhet me qenë në Tiranë”. Edhe atëhere ai tha, “Jo, kështu është”. Thashë, “Kurgjo. Ditën e mirë!” Shkova poshtë e morra unë atë dokumentin edhe unë e Muslimi u nisëm n’makinë i ramë nga Maqedonia, hinëm në Greqi me makinën teme, se m’tha Muslimi, “Kanë me ta thy makinën nashta”. Ma thynë në Shqipëri nime makinën se i vjedhshin ato pasqyret për nuse s’kanë pasë shofershajbne ata dej ato…. Edhe shkum unë e Muslimi e morrëm atje.
Edhe kur u kthym ai po na qet’ prej pune tha, “Pa leje”, edhe na paditën, na qitën me rend, ma së pari unë shef i Katedrës së Dizajnit, Musilimi të Pikturës, Agimi [Çavdarbasha] i skulpturës, atë tjetrin edhe sektretarin. Shtatë vetë të parë na qitën prej fakultetit. Madej fillunë edhe tjerët deri sa i qitën të gjithë. E unë atëhere dhe Muslimi vendosëm me i paditë, domethanë Akademinë edhe e morrën një avokat, ai e mori avokatin unë jo, unë thashë, “Mbrohna vet”. Edhe fillumë na me, me shku, në ndërkohë Muslimi vdiq e unë vazhdova mos ta zgati shumë, edhe e mujta atë, atë gjykatësen e Beogradit edhe ajo çka boni, e pruni vendimin e pezullon procesin gjygjësor deri në kohë të pacaktume merre me mend sa e poshtër edhe tha po ma bon mu, “A je i knaqun?” Pasi e pruni vendimin, se edhe m’pyti mu tha, kur filloi procesi, “A po doni ju me pasë përkthysin shqip—serbisht?” “Jo”, i thashë, “unë i du t’gjithë me qenë këtu shqiptarë, unë serbishtën e njoh si ju po duhet me pasë shqiptarë, krejt jeni serbë domethanë kjo nuk është e drejtë”. Thashë, “Me serbisht”.
Kështu që, kanë qenë shumë të këqij, por unë kam qenë shumë i guximshëm a din, kur i thashë asaj kështu edhe më së mrami ma boni, “A jeni i knaqun?” “Jo”, thashë, thashë unë. Ajo m’tha mu, “Unë e kom zgjedhë, a din, jo mos me ju pranu juve ata”. Unë thashë “Ju e keni bo, me pasë mujtë mos me ma pranu, më ma hudhë poshtë ankesën atëhere ju e kishit bo, por kur e keni pa, se jeni e ndershme, besoj se unë i pata krejt dokumentet, të tregova që na verës nuk kemi me marrë…” lëshohemi tre mujë ditë në fakultet nuk ka nevojë me majtë, sikur në fakultete, [nuk është] sikur punët tjera që e merr ti 20 ditë pushim edhe ia çova dokumentin se i kishin mshefë ata që na i ka dhanë ky që na ka lëshu që thashë atë dokumentin ky dekani edhe atëhere ajo tha, “Jo, unë kom dashtë kështu”. “Jo”, thashë, “ju s’keni mujtë me m’kthy mu aty se unë i vetmi prej krejt shokëve t’mi me shku në atë akademi, nuk isha shku edhe miliona me më dhanë, veç kom dashtë me të tregu që kjo është domethanë nji terror i paparë edhe e padrejtë e paparë ndonjiherë në histori”.
Dhe këtu u ndamë, atëhere na qitën krejtve neve, atëhere filloi populli domethanë me i dhanë hapësirat e veta, fillunë na m’i lëshu. Mirëpo unë sa u lirova prej Galerisë dhjetë vjet m’kalunë, se deshta me bo ata dy mandate e gjysë mandej shkova i thashë Pajazitit, “Unë duhet m’u tërheqë se shumë m’ka marrë kohë, shumë jom i anagazhum”. Edhe atëhere e qitën nji konkurs edhe bash qetë Nebiun [Muriqi], bash këtë unë, e pranum, po ky e lëshoi menjiherë, mas dy—tre mjuve e lëshoi, nuk ishte në gjendje s’di pse, por me konkurs unë e gjeta dhe ky i plotësoi kushtet ma së miri.
Erëmirë Krasniqi: Cilin vit ishte?
Shyqri Nimani: Po ky atëherë, tash vetë më kujtohet ‘79, ‘89, ‘90 qaty… vitet ‘90…. Edhe erdh mandej Xhevdet Xhafa, erdh te unë në shpi tha, “Më kanë thanë shokët”, tha, “a të kanë zgjedhë për m’u ba dekan i fakultetit?” Po thom, “Po une sa e lëshova bre këtë Akademinë”. Edhe e pranova m’u bo dekan i fakultetit dhe mandej tri vjet e kemi vazhdu ashtu edhe gjithmonë ma vështirë e ma vështirë e ma vështirë deri sa u duft me dalë UÇK—ja. Dhe filloi mandej, këto tjerat i din apo jo?
Erëmirë Krasniqi: A kishit galeri në atë kohë?
Shyqri Nimani: Po, Galeria punonte, Galeria punonte në atë kohë ka qenë drejtor i Galerisë ka qenë Tanasković Ljubiša, nuk ka qenë djalë i keq ai. Edhe menjiherë mas luftës unë kom ardhë këtu me gjashtë shokë edhe e kemi çelë, e kemi zonë atë, e kom matë kom kqyrë a jonë krejt sendet, krejt, krejt, krejt i kishte pasë s’ka prekë asnjigjë.
Erëmirë Krasniqi: Aty në “Boro Ramiz”?
Shyqri Nimani: A?
Erëmirë Krasniqi: Aty në “Boro e Ramiz”?
Shyqri Nimani: Jo, këtu, këtu.
Erëmirë Krasniqi: Ata veç kishin ardhë këtu?
Shyqri Nimani: Po, se kqyre, se ata domethanë, kjo Galeria… mirë e ke ti, domëthanë në ‘99—tën unë kom ardhë, na kemi ardhë këtu jo atje, por kur e kanë marrë ata? E kanë marrë… s’po më kujtohet qetashti kur me të vërtetë paska kalu. Mas luftës kemi ardhë këtu, po këtu ka qenë ai Tanasković para luftës. Domethanë paska kalu duhet me kqyrë a qetash bash mirë diskutojmë qysh paska kalu. Kështu që, mas luftës domethanë na kemi ardhë këtu në ‘99—shën, kemi hy brenda edhe e kemi pytë këtë Tanaskovićin, drejtorin, hinëm nalt aty edhe tha, i kqyrëm krejt “Ku është makina?” Thashë unë, tha, “Makinën e kemi çu në Nish atje atje në servis”. Thashë, “Duhesh me pru makinën”. Atë makinë kurrë s’e kanë pru më. Ai ka ikë mandej.
Mirëpo, këtu të gjitha gjërat kanë qenë. E bëmë na një dokument, e kom shti në monografinë time unë, aty u vendosë na shtatë që jemi që unë ta udhëheqi Galerinë edhe për disa ditë deri sa ta shpallim konkursin për m’u zgjedhë drejtori edhe ashtu ka ndodhë mandej…. Këtu ka qenë Liria [punonjëse e Galerisë], domethanë unë s’e kom marrë, vetëm formalisht e bëmë a din që ta ketë vazhdimësinë edhe mandej u shpall konkursi. Erdhi Luan Mulliqi, erdhi, ai më luti në shpi te une me rekomandu atë dhe e murë Luani. Edhe ai i ka pasë do sene të mira po edhe do sene shumë të këqija që thashë unë, është deshtë me e ndërtu Galerinë, është deshtë me i kërku mjetet.