Pjesa e Parë
Aurela Kadriu: Okej, a mundesh… po kthehemi prej, në fillimet e jetës t’juj. Me na tregu diçka për fëmininë, për kujtimet e hershme t’fëminisë edhe për familjen e juj. Ku jeni lind, çfarë familje ka qenë ajo? Qysh e mbani në mend fëmijërinë e juj?
Adnan Merovci: Okej, domethanë, prej se kam ardhë në vetëdije, vetëdija kuptohet deri sa mbanë në mend njeriu si fëmi. Une kam lindë në një familje t’madhe le t’themi. Tash kjo fjalë e madhe i ka dy kuptime, edhe n’sasi mos t’thom tash edhe në kuptimin tradicional që thuhet, familje e madhe, familje me themel, me emën. Pa modesti, po këto te dyjat janë te une rast real. E para, domethanë, unë maj n’mend kur në familje, domethanë, kemi qenë 36 anëtarë, t’familjes. Une jom djali ma i vogël i babës edhe nanës time të tetë fmive, dhe jam edhe djali ma i vogël po edhe fëmiu ma i vogël, domethanë, sugari siç i thojnë. Dhe kam lind në vitin 1956, në ni shtëpi ku ka përfundu ndërtimi në vitin 1941, domethanë, n’prag të Luftës së Dytë Botnore shtëpia jonë osht’ përfundu në Vushtrri.
Dhe kjo shtëpi ka qenë shtëpia ma e madhe n’qytetin e Vushtrrisë e ndërtume, që i bie se rrjedh edhe prej nji familje, le t’themi tani, edhe mirë materialisht ose me ni pasuni solide, por duke qenë shtëpia ma e madhe edhe n’atë kohë e ndërtume me mjeshtër, flitet, domethanë pak a shumë ai… baza, themeli, prejardhja, ndërtimi fëminor e tjera, e tjera se ka shumë faktorë që ndikojnë. Dhe t’u marr parasysh ni numër të anëtarëve kaq t’madh, jep me kuptu që, domethanë vet une jom rrit në ni kolektivitet edhe me i thanë me ni celulë elementare t’shoqërisë që quhet familje, goxha t’madhe. Dhe atë që e mbaj në mend si ecuri në rrjedhën e familjes ka qenë hierarkia, domethanë prej… e mbaj në mend babgjyshin edhe gjyshen. Babgjyshi ka qenë bashkëpunëtor dhe bashkëkohanik i dijetarit t’madh e patriotit t’madh Hasan Prishtina n’atë kohë.
Dhe këto une po i them sepse kom rrëfime për të që m’i ka thanë babgjyshi, Mynin Merovci thirret dhe gjyshja Sherifja. Nga të cilët, domethanë deri vonë krejt kjo familje pak a shumë… përndryshe, stërgjyshi m’ka ardhë prej fshatit Merovc në Toplicë, në Serbinë e Jugut të sotit dhe ekziston edhe sot ky fshat. Në atë kohë mbaj në mend funksionimin e familjes, domethanë familja ka funksionu si ni shtet. Pse? E ka pasë t’parin e familjes, e ka pasë t’dytin e familjes edhe t’dytë gjithëherë ka qenë e zoja e shpisë, përgjegjësisht gjyshja. Dy djem që i ka pasë babgjyshi jem, domethanë babën tim dhe axhën, dhe dy motra. Domethanë, katër fëmijë i kanë pasë n’jetë dhe t’gjallë.
Mund të dihet që fëmi ka pasë edhe ma shumë, po në ato kohna fëmitë edhe kanë pësu shumë. Domethanë, nuk kanë mbijetu sepse kanë qenë kohna me epidemi t’ndryshme edhe vështirë, si me thanë, kanë mbijetu. Dhe nga ky brum kanë lind mandej krejt ky arsenal i ni familje goxha shumë t’madhe dhe në këtë aspekt une mbaj në mend funksionimin e familjes. Nuk po hy në gjana tjera ose hyj kohë pas kohe, por fjala vjen, çashtjen e ushqimit. Ka qenë problem me i ushqy qita njerëz, n’familje. Mbaj n’mend nanën time që ka qenë e angazhume me punë të bylmetit dhe të bukës, le t’themi, dhe kemi pasë në oborr t’shpisë furrë, furrë që, dhe kur them furrë, furrë e ndërtume me dru dhe aty është përgaditë ushqimi i tërë.
Kemi pasë tokë shumë, domethanë dhe punëtor shumë të marrun, siç i kemi qujt në atë kohë, argat ose punëtor fizik që kanë punu. Për me e dhanë ni detaj që e ilustron shumë për krejt këtë dhe fëmininë time, une mbaj n’mend si fëmijë dhe duke iu çu bukën argatëve, tani punëtorëve, nëpër tokë e ara ku kemi, ku ka punu babgjyshi e baba e mixha, kanë qenë deri në dyqind njerëz të angazhum për ni ditë. Të marrun dhe shpesh herë ka qenë edhe problem m’i gjetë. Kur ka qenë çashtja e herrjes së qepve, le t’themi, me herrë qepë nëpër lehë, thuhet domethanë ai veprimi ku hjeken…
Aurela Kadriu: Me i hjek barishtet.
Adnan Merovci: Barishtet, kanë qenë. Ka pasë rast, këto tash une po i them, jo se e kom ditë une atëherë me i numëru, kam qenë fmi kalama, por prej rrëfimeve t’matutjeshme ka pasë rast që kanë qenë deri në treqind gra t’angazhume për me e punue këtë punë. Pra, flitet për ni familje t’madhe dhe që është ni model i shtetit n’kuptim të funksionimit. Mëngjesi është ditë n’sa duhet me u ngritë anëtarët, puntë kanë qenë të ndara, ushqimi ka qenë n’kohnat kur s’ka qenë sezona e punës. Le t’themi, i ndamë, tavolinat për fëmi, tavolinat për grupmoshën e mesme dhe tavolinat e mëdha për ata kryesorët, le t’themi, sofra parë siç i kemi thanë ne.
Dhe une e mbaj në mend rendin e fëmive t’u pritë n’rend m’i la durtë, me i fshi durtë, me u ulë, me e hongër ushqimin në tavolinë. Në disa tavolina kështu, jo me karriga, por si banka shkollore të gjata. Dhe për shembull, ka qenë dëshira ma e madhe që ndonjëherë… se une e kam mbrri energjinë elektrike, domethanë nuk i takoj gjeneratës kur s’ka pasë energji hiç. Me u ndal rryma edhe në ushqim që, atëherë si fëmi, domethanë me marr n’sofër çka t’dush edhe qysh t’dush. Ka pasë edhe këso që m’kujtohen sot.
Dhe ka qenë ni funksionim definitivisht i jashtë… i, i rregullt dhe kjo është ni ilustrim i prejardhjes time si familje, si fëmi dhe ni hierarki dhe ni rregull që ka ekzistu. Domethanë, baba ka qenë ai që osht’, si me thanë, paraardhës i yti por edhe një njeri, duhna ta them, i idealizum si fëmi që ai din çdo gja, ai çdo herë e ka mirë, atë duhet me ndëgju dhe ai është ni zot i vogël në tokë, derisa Zoti i madh na qenka n’qiell. Po të flas për fëmininë.
Çashtja e fëminisë te une shquhet n’familje edhe për ni aspekt se, ne e kemi pasë ni detaj t’vogël n’familje dhe këtë e dijnë edhe familjarët po edhe fqinjtë aty që kanë qenë; që ne e kemi mbajt ni njeri me vite t’tëra i cili ka qenë me, me aftësi t’kufizume dhe babgjyshi e ka gjetë n’rrugë dhe e ka marr dhe e kemi mbajtë me vite. Tani une këtë shumë nuk e mbaj n’mend, sepse ai ka ndrru jetë kur i kam pasë une tri vjet. Mu m’kujtohet vetëm andërr, si hije, por m’kujtohen reliktet, gjanat e mbetuna. Dhe ato kanë qenë dhoma e Bajramit, se Bajram e ka pasë emnin ai dhe n’përgjithësi domethanë ka qenë edhe ai ni institucion n’veti sepse ka qenë anëtar i barabartë i familjes, ka pasë dhomën e vet, ushqimin dhe kohën e ndejës. Sidomos dimrit kur s’ka pasë punë n’tokë, n’ara, ku kemi ndejtë, kanë ndejtë, tani vllaznit e mi, e motrat, e hallat ma t’vjetra, se une të thashë që kam pasë tri vjet kur ka ndrru jetë. Por, shquhet si familje edhe ky detaj që e flet pak a shumë atë fmininë time, t’u marr parasysh që kur jom rrit kom pytë mandej çka u kanë puna e tij? Si? Qysh? Dhe kjo e ka pasë ndikimin e vet.
Dhe ni gja tjetër, ni moment, është n’lidhje me çashtjen e problemeve që mundet fëmiu me i bo, me fqinjët, me shoktë, pse jo edhe n’shkollë, domethanë që e mbaj në mend dhe domethanë që nuk m’harrohet, nuk e harroj as sot që për ndonjë ngatërresë eventuale… se si natyrë kam qenë i qetë, e i urtë edhe goxha i friksum prej familjes për me bo probleme jashtë. Çdo herë ka funksionu, si me thanë, parimi që fajtori t’lypet n’shtëpi mandej jashtë. Kjo i bjen që unë kom pasë probleme me bo probleme jashtë për shkak të dënimit që kam me pësu pa gjygj fare. Domethanë, prindi fillimisht e ka lyp fajin te unë pa gjygj, domethanë pa pyt fare une e kom pagu dhe pagesa nuk osht’ e thanun me ndëshkim fizik, me rrahje, por ka mjaftu ni fjalë ose ni, dy-tri fjalë ose ni marrje n’pytje dhe atëherë ka qenë, domethanë, shumë e randë ajo. Dhe kjo ka qenë si preventivë edhe bile bile kjo m’ka përcjellë gjatë jetës që goxha shumë jam frigu me bo probleme, si me thanë, dhe kjo është fëminia ime.
Mandej fëminia m’lidhet edhe me ni rast të ni qingji që ma ka ble babgjyshi, se une kam qenë i lidhun shumë me babgjyshin. Dhe ai për koincidencë, ai qingj emrin e ka pasë Reksi. Unë s’ia kom vnu, sigurisht vllaznit ma t… une kom qenë, domethanë po flas për periudhën parashkollore ose qatëherë veç n’vitin e parë, të dytë. Dhe merreni me mend, ai qingj dhe qingj tanë kohën une e kom konsideru… ka qenë ni periudhë para klasës t’parë dhe ai ka qenë i lidhun me mu. Domethanë, sikur që mund t’thuhet për ni qen, a ni macë që e zgjedh të zotin vet, ai m’ka zgjedh mu. U kanë çudi.
Dhe kjo ka ndiku që dikun ni vjet ai nuk osht’ pre, se u marr ni qingj me u pre a kupton dhe meqenëse ai është lojalizu me mu shumë dhe kam pasë lidhje edhe emocionale edhe me të, atëherë babgjyshi e ka shty, si me thonë, përdorimin e tij për çka osht’ marr. Dhe e mbaj në mend niherë në shkollë m’ka ardhë mrapa dhe une se kam pa fare deri në oborr t’shkollës. Kjo është pak nifarë prralle por është prrallë e vërtetë, si me thanë, dhe këta e dijnë familja edhe e dijnë njerëzit.
Une kam pësue nifarë shoku t’vogël në kohën kur ai qingj, i ka ardhë fundi dhe çka t’bohet me të përpos që e kanë pre. E kanë pre pak si, si msheftas prej meje po une ndërkohë e kom kuptu dhe unë prej atëhershit mishin e qingjit nuk mundem me paramendu në sofër. Dhe kjo është ni kujtim që mu m’ka mbetë, Reksi. Dhe për koincidencë, vëllau im tani djalin e tij t’madh e thirr Reksi, domethanë e ka ni nickname [nofkë] Reksi në dashurinë time që e kam pasë për ni qingj në fëmini. Domethanë, pak a shumë është kjo.
Prëndryshe, po flasim gjithëherë për kohën e mas Luftës të Dytë Botnore, ku une i lindun n’vitin ‘56, domethanë atëherë kanë qenë dikund dymbëdhjet vjet, mbi ni dekadë. Fëmijë mas Luftës të Dytë Botnore kur dihet si ka qenë gjendja, le t’themi, edhe politike n’shkollë, edhe planprogrami… por gjithëherë e kom pasë atë, nifarë edukate n’aspektin edhe kombëtar prej babgjyshit. Se babgjyshi duke pasë kohë dhe duke qenë une ma i vogli, ai dashuninë ma së tepërmi e ka manifestu me mu në krejt familjen dhe e kam pasë ni relatë t’hatashme. Ai ka ndrru jetë njizetë vjet mandej, në vitin ‘76. Pra, une 20 vjet i kam pasë kur ai ka ndrru jetë dhe mjaftushëm kam marrë, si me thanë, rrëfime nga ai dhe mbaj n’mend shumë gjana.
Bile atë e kanë thirr në Vushtrri, patron i t’rive, se ka qenë njeri shumë i dashun nga brezat e ri. Ka qenë shumë bashkëkohorë, ka qenë ni, unë duhna me thonë ni plak, dy metra i gjatë edhe ni, ni, le t’themi edhe bukurosh, por pa ekzagjerim dhe i njoftun n’atë anë dhe pa…. Mos me lanë anash edhe babën, se babën babë, por unë duhna me thonë që e kom pasë nifarë emocioni të veçantë për babgjyshin. Dhe pak a shumë, kjo është fëminija ime.
Dhe mandej n’shkollë kemi shkue… niherë m’kanë çu gjashtë vjet, nuk kom dashtë me shku n’fillim, kom hezitu, nuk e di pse, se ka qenë angazhimi n’familje shumë i madh. Mandej e kom ndërpre ni vit dhe kam shku kur i kam bo shtatë vjet, shkollën e parë. Mandej e kom ndrru se osht’ ndrru ajo shkollë, dhe shkollën fillore e kom kry në “21 Nandori” është thirrë atëherë, dita e çlirimit kishe të Vushtrrisë e tjera, e tjera. Dhe kjo është pak a shumë ajo periudha kur une e mbaj në mend si ecuri, në ni familje shumë t’madhe ku ka funksionu n’përgjithësi hierarkia familjare, që definitivisht une sot n’moshën që jom, domethanë e shoh atë ndikimin shumë t’madh.
Bile edhe sot une jetoj me dy djemtë dhe në shtëpi i kemi pesë fmi, pesë nipa, ku rrijmë. Ka pavarësi secili, por prapë e kemi jetën e përbashkët. Dhe gjithëherë e them që edhe nipat edhe mbesat nuk kanë dam asgja nga ni jetë fëminore në, qysh i themi ne n’kallabllak, sepse thithet ni realitet tjetër, ni realitet që s’mund t’kompenzohet nga ni mënyrë tjetër jetese. Tash nuk du t’them që edhe kush jeton n’bashkësi të zvoglume që, që nuk osht’ në rregull, por sido që të jetë nëse jipet rasti dhe nuk ka dame rreth kësaj, sepse msohet njeriu me kolektivitet. Nifarë hierarkie, nifarë respekti që ka funksionu edhe m’ka përcjellë tanë, tanë jetën.
Aurela Kadriu: Qysh ka qenë qajo jeta mrena n’shpi? Ju keni jetu edhe me fëmitë e axhës n’shpi, sa fëmi i ka pasë axha?
Adnan Merovci: Axha… tani unë kur thash 36 anëtarë, kom mendu në anëtartë edhe të hallave, kallabllak kur jena… domethanë, në familje ka ndodhë vikendi kur i kem pasë 36, si me thanë, dhe këtë une të thashë nuk e kam ditë por masandej nga rrëfimet e kam kuptue këtë farë përbamjen. Po, kemi jetu me axhën, dhe ne shtëpinë duke e pasë t’madhe, secili e kem pasë dhomën tonë, domethanë, secili. Kanë qenë dhomat, domethanë për secilin vëlla, për secilën motër, hallat e mija, dhe për gjyshen dhe babgjyshin, plus ka pasë dhomat ndihmëse. Ka pasë, siç i themi ne, ashefi, ashef i kanë thanë atëherë ni pjese ku përgaditet ushqimi edhe hahet ushqimi, si formë kuzhine. Por, shumë e madhe edhe ajo e ndame në tri pjesë, ni pjesë ma e naltë ku sofra e parë u kthy, e mesmja dhe fëmitë knej, ku kanë qenë dhe ka qenë ni pjesë ku ka qenë sikur lavamanat e sotshëm…
Aurela Kadiriu: Po…
Adnan Merovci: Dhe janë kanë dy. Njani për tjerët ma t’moshumit dhe neve fëmive. Dhe ka qenë ni koekzistencë që ka funksionu sepse ka pasë sistem t’vlerave, domethanë, kryesorët, domethanë, babgjyshi me gjyshen dhe baba me mixhën kanë funksionu siç funksionohet me respekt reciprok dhe ne fëmitë mandej, fëmiu osht’… rrushi t’u e pa rrushin piqet thuhet edhe ndërtohet n’përgjithësi. Ka diçka gjenetike që trashëgohet edhe kuptohet. Por, t’u marr edhe nga ana e nanës, domethanë nana ka rrjedh prej ni familje t’beglerëve dhe ka qenë pak ni elitë urbane e nivelit ma t’qytetnum, mos t’thom nashta se baba. Dhe une sot kur muj me i analizu këto gjana edhe me i testu në vetëvete sepse njeriu evulon edhe shumë mirë n’moshën çfare jom e sheh çështjen edhe komponenten e trashëgimisë edhe atë t’përfitume si në vese, si në tabijate, në huje, në temperament e tjera, e tjera.
Pra, ka funksionu shumë mirë dhe ka pasë reciprocitet dhe ka pasë respekt të dy anshëm. Kuptohet ka pasë edhe anë personale ku, për shembull komunikimi me nanën time edhe me pse n’kallabllak dhe me ni dhomë ku fëmitë kanë qenë… sepse si t’vegjël në ni dhomë kemi ndejtë ku kanë ndejtë edhe prindtë sepse familja e madhe, ni dhomë për neve, po ka qenë edhe ni banjo që atëherë i kem thanë hamamxhik, i ndamë, secila dhomë. Osht’ ditë që kjo osht’ nana jote dhe me këtë e ke edhe lidhjen emotive, po edhe këtë sociale sepse ti me nanën fol diçka ndryshe n’krahasim me grunë e mixhës që si familje kanë funksionu…
Ti ke mujt me pasë ni simpati për ni çikë t’mixhës ma shumë se nashta për motrën se kur funksionon familja ashtu aty nuk ka ndarje, si me thanë, n’aspektin e afërsisë t’gjakut, po është çashtje thjesht e raportit social qysh njerëzit janë. Por gjithhere mbaj n’mend e di që këta janë t’afërmit e mi, të partë e mi. Une edhe si gjeneratë, si ma i vogli prej krejtve… ne jemi edhe sot pesë vllazën edhe tri motra, domethanë, une pak jom ky i privilegjumi, pak… nashta jo i lazdrumi po kështu n’shiqim t’jashtëm pak ma i përkdhelni, sidomos p’i babgjyshit e kom pasë këtë privilegj. Po kurrë nuk jom kanë i lirë me bo çka t’du jashtë oborrit sepse e di që m’ka prit ndëshkimi.
Dhe nuk ka pasë gja ma e randë se me i pasë shku n’vesh babës ni fjalë që osht’ bo ni problem, ka marr pjesë Adnani dhe tash une n’mramje… dhe ka ndodhë që shpesh here kam ra me fjet edhe jam bo kishe po flej, veç që t’mos ballafaqohna me babën sepse baba ose prindët e asaj… n’atë kohë kanë mujt çdo gja por nuk kanë bo gjana, le t’themi, brutale n’këtë rast. Nëse kom qenë fjet nuk o marr me mu, dhe kjo ka ndodhë dy-tri herë n’qata t’nxehtë dikur nana m’ka rrëfy që ka kalu ajo punë pak edhe ka ecë. Pra, tani prej kësaj distance kohore kur e mendoj, une megjithatë e konsideroj si, si ni vlerë të funksionimit të familjes.
Aurela Kadriu: Ku e keni pasë shpinë në Vushtrri?
Adnan Merovci: Shpija ka qenë, i themi ne, si te ambullanta e vjetër. Ambullanta e vjetër osht’ ni ndërtesë e madhe, bile osht’ e stilit austro-hungarez tash ka hy nën mbrojtje, osht’ ni… nuk osht’ n’qendër por është pak në nifarë si, me thanë, pak periferi atëherë dhe ekziston edhe sot. Ajo shpi nuk osht’ si pronë e jona ma, ne ndërkohë e kemi shitë, por ekziston dhe fqiu që e ka marr, ka bo edhe tri-katër shpia përreth këtë nuk e ka prishë dhe nuk e banon, nuk banonte, nuk e ka rrënu sepse dihet historia e kësaj shpie. Dhe ata me shenjë nderimi edhe për familjen tonë nuk mujn me bo ballë me rrënu edhe pse ajo funksionale osht’ edhe sot.
Domethanë, fjala vjen, shtëpia ka pullaz t’mirë, ka ballkona t’mirë, ka, dy parë dritare i ka t’mira, që domethanë për dimrit osht’ izolim, por për verës ni parë dritare i hjekshim. Kjo ma përngjanë sikur gomat e automjetit, verës ia qet tjera dimrit tjera. Edhe aty kanë qenë dritaret verës t’hjekne niparë dhe kanë qenë veç ni palë sepse është vera duhet ma freskët. Kur ka ardhë dimri, dritaret kanë ndejt ku kanë ndjetë, u ditë ku secila. Dhe kur flasim për dritare, po flasim për dritare që numri i tyre shkon ndoshta 70-80 krah t’dritareve, 80-90, se shumë dhoma, shumë dritare, shumë dalje. Dhe ajo shpi ekziston edhe sot në Vushtrri dhe është ni shtëpi që i ka t’gjitha tiparet e ni ndërtese familjare të asaj kohe.
Aurela Kadriu: Çka ka punu gjyshi që ka pasë kaq shumë pasuni?
Adnan Merovci: Gjyshi osht’ marr me bujqësi, me tokë po ka qenë shumë punëtorë dhe n’atë kohë edhe Vushtrria dallohet me t’mirat që i sjell toka. Osht’ toka shumë pjellore dhe dihen patatet, kompirat ma mirë me iu thanë popullorqe, të Vushtrrisë edhe laknat, domethanë, këto kanë qenë dy kultura dominuese dhe t’gjitha tjerat. Kem pasë tokë ku, për shembull, qysh kanë qenë 36 anëtarë niherë kanë qenë 36 trupa të kumbullave, ka pasë molla, dardha. Ka pasë do farë na iu thojshim bardakirika ose nëse këtë t’folne e dëgjon dikush prej gjeneratave e din çka janë, do farë frutash si n’formë pjeshkash, si… që as vet s’di me i dallu. Dhe ka qenë edhe bashçja domethanë.
Bashçja ka qenë e mbjellun me pemë, perime, boston dhe krejt këto. Ne kem pasë kontraktime, fjala vjen, n’kohën tash ma t’vonshme kur une n’shkollë fillore, n’shkollë, e mbaj n’mend ka pasë kontratë shtëpia dhe babgjyshi me menzën e studentëve të Prishtinës për furnizim me lakna dhe kompira, domethanë, dhe ka funksionu. Në shtëpinë tonë kem pasë shtëpinë, ashefin, ahrijet për kafshë, dhoma e Bajramit, furra, çileri, hambari, dhoma e haleteve, dhoma e kompirave, bash po e thom origjinal, sundurmja edhe oborri edhe dy bunare. Domethanë, kjo jep me kuptu, që krejt ni infrastrukturë e nevojshme ka qenë për kështu… dhe baba…
Aurela Kadriu: Çka është sundurme m’fal?
Adnan Merovci: Sundurme është si ni pojatë[1], si ni pojatë. Unë tash po i thom me qëllim këto…
Aurela Kadriu: Si verandë…
Adnan Merovci: Ajo është tash… jo verandë e sotit për me ndejtë. Osht’ si pojatë ku lehet edhe ushqimi, edhe drutë, osht’ pak a shumë e pa mbyllne, veç n’pullaz naltë; osht’ e hapun, si me thanë, ku kryesisht lehet detelina ose tërfoja dhe kashta. Le të m’lejohet t’i përdori këto shprehje që i kem përdorë atëherë sepse pak a shumë jonë për ilustrim edhe i tregoj saktë çka jonë dhe krejt kjo ka qenë infrastrukturë e nevojshme për t’mirat, domethanë, pytja juj, çka ka punu babgjyshi që ka qenë kaq i pasun? Ajo pasuni nuk ka qenë pasuni unike, ka pasë edhe tjerë t’pasun por mënyra për me ardhë deri te… se pasuni osht’ qujtun, me pasë tokë, me mjell… me punu tokën, atëherë, domethanë, edhe eventualisht naj zanatë.
Nuk ka pasë ndoni mënyrë tjetër ti me bo pasuni. Por, devotshmënia n’punë, toka e plleshme, puna. Për shembull, atë që e mbaj n’mend osht’ që babgjyshi, siç i kanë thanë atëherë i ka rrëzu shtatë mexha. E ka pasë ni tokë dikun, e ka punu, e ka ble edhe t’kojshisë, se tash edhe atëherë qashtja e globalizimit në ni mnyrë ka ec. Ai s’ka mujt me punu, ky ka mujt… u integru me to, nihere tokën me ia dhanë, e dikur e ka ble. E tjetrën, e tjetrën, shtatë mexha babgjyshi, domethanë, që e mbaj n’mend që në ni pjesë veç… edhe sot kur po flasum ni vëlla i jemi e trashëgon, fjala vjen, edhe te mixha tokë të asaj kohe dhe pasunia ka qenë ajo, me pasë tokë, me punu, me gjallnu dhe kjo osht’ qujt si me thanë, pak a shumë pasuni.
Aurela Kadriu: E shkollën fillore qysh e mbani n’mend?
Adnan Merovci: Shkolla fillore ka qenë shkolla e “Bashkim Vllaznimit” atëhershit u konë ni dogmë, t’themi edhe komuniste por ka pasë pedantëri. I mbaj në mend mësuestë e shkollës edhe shoktë… edhe sot jom shokë me ta. Ka pasë pedantëri, ka pasë seriozitet. E mbaj n’mend që në shkollë, për shembull e kom pasë ni rast kur… në këto vitet pak ma t’vonshme niherë kam shku me pantollë t’shkurtë n’shkollë dhe m’ka kthy kuriri. Më ka thanë, “Nuk bon me pantolla t’shkurtë”, osht’ ni detaj që flet edhe për kodin e etikës edhe pse, domethanë, edhe si fëmi ka qenë si periudhë, domethanë, jo e pantollave t’shkurtë.
Se ni kohë edhe osht’ leju, edhe preferu, por e mbaj n’mend si detaj. Dhe me këtë du t’them që ka pasë nifarë sistemi të vlerave, të funksionimit. Pa hy tash në aspektin politik të përmbajtjes, e çka u msu, e tek u msu se ato i dijmë. Por, megjithatë kur familjen e ke pasë mirë, të ka funksionu mirë, ti gjithëherë e ke pasë, n’thojza, ni tutor që ty t’ka informu. Për shembull, n’atë kohë për çashtje të, le t’themi, historike, letërsisë, romaneve, librave, ka mjaftu ni profesor, ni mësues, dy, dhe ka mjaftu që ai me t’mbajtë si me thanë, pak n’atë vetëdijën edhe kombëtare. Po, t’u pasë parasysh se edhe babgjyshin e kom pasë me emën në Vushtrri, atëherë ai m’i ka transmetu, si me thanë, historinat. Dhe unë historinë e parë t’popullit shqiptar e kom msu… bile edhe… pse jo edhe botënor.
Mbaj n’mend që babgjyshi mu m’thojke, m’folke për Kilin, si ni shtet në Amerikën Latine dhe ma bojke… kurrë nuk e harroj, domethanë edhe n’këtë kohë. “Osht’ si rryp”, thojke, “qishtuqe” {shpjegon me duar} kurrë nuk e kam ditë çka është kjo fjalë, si rryp. Kur jom vetëdisu, e pa, e gjeografi e kom kuptu që po flet për gjeografi edhe për harta. Tani, ai e ka pa dikun atë, po mu si fmi, fjala vjen këtë detaj ma ka thanë dhe kjo ka funksionu në atë kohë. Shkolla fillore ka qenë goxha e pasun, e mbaj n’mend që kem pasë, kom pasë probleme pak me gjuhën serbe sepse ka pasë serbisht landë, serbisht n’klasën e dytë për shembull dhe ka qenë ni problem… unë personalisht, sepse, domethanë, s’jom gjindë mirë në atë landë edhe e kom pasë ni ngatërresë me mësusen e serbishtës që u kanë shumë e, e, e vështirë se mbahet mend.
Prej klasës t’pestë ka fillu me u msu edhe anglishtja dhe e mbaj n’mend fjalën e parë që e kom mësu anglisht, chalk, chalk është shkumësi edhe blackboard është tabela e zezë, window e tjerë. Domethanë, këto kanë qenë ato pikantëritë që une i mbaj n’mend. Ka pasë edhe edukatë fizike, tani me edukatë fizike pak kom pasë problem edhe pse në natyrë kom qenë sportiv, po si tip për sportiv ma tepër i, mos t’them, jo i elistacitetit shumë edhe i mbaj n’mend ushtrimet që i kom bo edhe s’i kom bo. Edhe pse ma vonë mandej m’ka përcjell ni periudhe edhe ni sportisti goxha aktiv po ajo ka qenë n’shkollën e mesme pastaj.
Aurela Kadriu: Ku e mësojshit?
Adnan Merovci: Po ka pasë, domethanë, sallë të fiskulturës i thojshim na, edukatës fizike. Ka pasë në paralele, ka pasë unaza, ke pasë n’do farë dyshekë me bo sallta. Une do i bojsha përfekt e do që s’m’i dojke loçka s’i bojsha. E tash kom pasë gjithëherë problem me profesorët e eukatës fizike. E mbaj n’mend ni detaj t’vogël, ni mësues që… arsimtar, se tash po flasim për klastë… se mësus i kem thanë deri n’klasë të katërt, mandej arsimtar që… edhe ai ka ndrru jetë pastë ndjesë, ka qenë Xhevat Gjyshinca, Xhevat Cecelia, i cili m’ka dhanë BAT [Bazat e Arsimit Teknik]. Une kom pasë prirje për rrymë elektrike, e kom dashtë rrymën elektrike edhe si fëmi.
Si fëmi, për shembull n’atë kohë une kom bo instalime, kom bo atraksione t’ndryshme. Ka pasë raste kur kom bo edhe gabime se, edhe prej shpisë ma s’mirti e di qysh osht’ me t’nxan rryma se m’ka nxan njo 50 herë po fati që tensioni ka qenë i dobtë edhe nuk… se thuhet kështu me shkencë që mbi 50W është ma e rrezikshme nën 50W rryma nën tension 50W nuk osht’ e rrezikshme për jetë.
Por, m’kujtohet që n’orën e BAT-it t’u fol për do instalime elektrike diçka, po e shkrun arsimtari “Seksionin e tërthortë përçuesit”. Ni përçues që përçonë energjinë elektrike m’varet prej seksionit të tërthortë, prej trashësisë t’tij dhe kjo trashësi me gjuhën konvencionale të teknikës po u shkrujka me “Fi” me simbolin φ ose germën F. Dhe ai e ka thanë këtë, e ka shkru n’tabelë e ka fshi edhe… në orën tjetër kur kemi folë, se zakonisht janë përsëritë, kur u ardhë puna te rryma une kam qenë shumë aktiv edhe i kom thanë, “Kjo n’varet edhe prej seksionit të tërthortë…”, “Çka është tensioni tërthortë?” “Po…”, kom thanë, “Osht’ trashësia, osht’ diametri i telit”.
Diametri osht’ dy rreze, se edhe prirje për matematikë kom pasë dhe thashë, “Kjo në shkrim shkruhet me germën F”, “E çka osht’ ajo F-ja?” Jom dalë n’tabelë veç e kom shkru, po se kom bo F të drejtë po F anash qysh ai e ka bo edhe u mahnitë. Ai u mahnitë edhe ka thanë, “Shko n’vend une s’mundem me vazhdu orën ma tutje, m’ke çmend”, kjo, domethanë u… tepër u entuziazmu dhe për shpërblim ma mbylli pesëshe në orën e dytë a të tretë. Dhe në BAT e kom pasë t’mbyllun pesë, domethanë dhe kom shku në…
Tani këto janë gjana që, domethanë pikanteri që kanë ndodhë, se s’osht’ nomi ni gja t’tillë me ditë. Por, du t’them që ka pasë edhe atëherë sistem t’vlerësimit që nëse arsimtari është… dhe e ka paraqit mandej në këshill sepse ka qenë pak nifarë, jo thymje e kodit t’notimit por nifarë gjaje e pa parapame a din, “Qysh mundesh ti me ia mbyll notën n’orën e dytë?” Ai ka thanë, “Nuk kom tekst, une muj me ia mbyll në kokë edhe kur t’vjen koha, por s’kom mujt pa e demostru qat’ shpërblim që ka qenë”. Osht’ ni detaj goxha interesant.
Edhe m’kujtohet në gjuhën shqipe ni gabim shumë t’madh që e kom bo, u kanë fjala popull, edhe une kom mungu, ka qenë ndarje n’rrokje. Edhe sot me m’vetë e di çka është ndarja n’rrokje, veç ti kqyre qysh t’shkon rrjedhshmënia. Edhe kom dalë n’tabelë (qeshë) edhe arsimtari i gjuhës shqipe, se edhe shumë prirje s’kom pasë për letërsi e kështu n’fillim, thotë, “Qe për këta iu tregon Adnani”, se kam qenë i dallum pak n’klasë e t’u mendu ai që une p’e di. Jom dalë kom gabu e kom shkru pop-ull edhe desh u çmend ai, po tash e kundërta ke (qeshë) tha, “Ty t’u ka mbyll pesëshe në BAT…” tha, “po duhet me ta mbyll nish në gjuhë shqipe”. My God [Oh Zot]. Kanë qenë, domethanë këto dy raste kundërthanëse pak a shumë.
Aurela Kadriu: A keni fol turqisht n’shpi, a folshit?
Adnan Merovci: Jo, jo. Gjuha turke n’shpi nuk ka qenë gjuhë e folme e jona, por nuk ka qenë gjuhë e paditun. Pse? Dhe këta nuk po e thom për naj fanatizëm po realisht kështu. Nana ime, në familje t’vet e kanë fol turqishten, dhe kur them e kanë fol, ajo ndoshta edhe si fëmi… tash për gjuhë amëtare se po flasim për kohë.
Aurela Kadriu: Po de. Po, po…
Adnan Merovci: Gjuha amëtare quhet gjuha me t’cilën lindë dhe ajo rrjedh edhe kah trashëgu gjuhën turke, por ajo ka qenë shumë n’fillim dhe mandej kanë dalë shkollat, edhe nëpër shkolla edhe iu ka mbetë. Po kur une jom vetëdijësue në shtëpinë time mënyrën ma kategorike është fol gjuha shqipe, ajo dihet. Por, çka kom kuptu une në ndërkohë kur ka ardhë daja im ndonjihere dhe kur ka dashtë mos me e marr vesh na fëmitë ka fol me nanën turqisht ndonjë fjalë. Por turiqshtja mandej u ardhë, u afru n’shtëpinë tonë sepse hallat, dy halla që janë kanë t’martume mandej, ato kanë emigrue në Turqi. Dhe në Turqi kanë emigrue dikund n’vitin ‘59…
Aurela Kadriu: Po, në ‘57, në ‘58…
Adnan Merovci: ‘59, ‘59-‘60, unë kur kam qenë fëmi krejt dhe t’u qenë atje edhe fëmitë e hallave që kanë qenë edhe moshatare t’mija, mandej kur ka fillu mas gjashtë mujve kanë ardhë hallat që janë… se ka qenë ajo koha e shpërnguljes, e ku ta di. Edhe familja jonë ka qenë e pregaditme, po falë kambnguljes të babgjyshit ne nuk kemi dalë atje.
Përndryshe, mbaj në mend visikat i kanë thanë do dokumenteve ku jemi fotografu për pasaporta dhe me u depërtu, gjegjësisht me u shpërngul. Kjo ka qenë ni projekt që tashma dihet, i shpërnguljes, pak a shumë nifarë marrveshje. Por, këto moshataret, çikat e hallave që i mbaj n’mend, ne kemi komuniku mandej, ato kanë shku si fëmi disa, disa kanë lindë atje dhe gjuha turke mandej ka ardhë osht’ bo… une mandej n’fillore, hajde de në t’mesmën… ka qenë edhe çashtja e muzikës, mandej t’u këmby me to edhe muzika, disqeve t’ndryshme, t’u mos pasë edhe shqip shumë me Shqipni t’mbyllun, nuk i kom preferu këto serbe gjithaq edhe pse ka pasë kangëtare, hite që i kem ndëgju. Kjo turke m’u ka dokë pak ma, si me thanë, ndoshta ma e afërt.
Edhe gjuha turke ka fillu me m’u bo si objekt për me e mësu, tash kur po flasim, une në CV-në tem e shkruj gjuhën turke si njohje, bile krejt notat, në të folun, në të shkrun, në të kuptun i qes pesëshe dhe ata do që janë turq në Vushtrri që tradicionalisht nuk guxojnë mo m’u ni n’gjuhën turke. Sepse e kom mësu me rroj, sikur anglishten në mënyrë, domethonë dhe n’kta m’ka ndihmu t’thashë çikat e hallës. Komunikim me letra, me tekste t’kangëve. Mandej kom shku disa here në Turqi, në Stamboll. Kom vizitu edhe hallat dhe definitivisht gjuha shqipe n’vesh m’flen mirë edhe e zotnoj qaq sa edhe kom dashtë me u avancu, por tani nuk jam najfarë, najfarë eksperti i gjuhës turke, po nuk jam, nuk i frikohna as komunikimit, as shkrimit.
Çka di me folë, di edhe me shkru. Dhe n’familje thashë edhe nihere jo, ka dominu edhe gjuha shqipe por gjuha turke nuk ka qenë gjuhë jabanxhi, siç me thonë, osht’ ndi tek-tuk, kur kanë ardhë çikat e hallës kanë folë turqisht me prindët e tyne edhe pse ato sot janë moshatare t’mijat po e flasin gjuhën shqipe perfekt, bile shpesh herë… se une jom kanë nifarë disidenti kështu, s’guxojshin me m’shkru edhe me m’folë ni kohë mandej turqisht se i thojsha, “Turqishtja u kry, une e kom mësu, e di. Hajdeni ju tash mos e harroni shqipen”, e domethanë kanë qenë disa situata t’tilla.
Aurela Kadriu: As në qytet s’u folke turqishtja a? Po m’intereson qikjo…
Adnan Merovci: Në Vushtrri, po…
Aurela Kadriu: A din, nëpër hapësira publike.
Adnan Merovci: Në Vushtrri… Vushtrria njihet si vend që… shife tash, me hi çashtjes të historisë edhe të vet, le t’themi tash, edhe aspektit etimologjik t’familjeve t’ndryshme prej kah e kanë qysh tek. Ne nuk mujm mos me e pranu që Perandoria Osmane në shekullin e XIX, domethanë n’fund ka shku edhe ajo tragjet e veta, gjurmtë e veta i ka lanë sido që të jetë. Dhe kjo nuk osht’ veç në Kosovë, po n’krejt Ballkanin sepse kanë dominu. Por, si familje, domethanë, ne… në Vushtrri dallohen dy ose tri por është shumë interesant që prej atyne familjeve lindin edhe patriotë ma t’mdhaj, sepse kjo e ka edhe me këtë aspektin pak të statusit të pasunit që i kanë qujt beglerë. Edhe beglerët gjithkush i lidh thu që kanë qenë turk, jo s’osht’ e thanun, beg ke mujt me kanë ni shqiptar i mirëfilltë po pasunia t’ka bo beg edhe t’ka bo elitë dhe si i tillë ti e ke ditë turqishten.
Kemi Hasan Prishtinën që osht’ i Vushtrrisë, bile shtëpinë e ka pasë afër shtëpisë tonë dhe ajo ka qenë ni shpi e vjetër për fatkeqësi para lufte ni pronar aty e ka rrënu edhe e ka bo krim me atë punë. Por ai ka qenë… e ka ditë turqishten fantazi, por ka qenë ni jurist me fakultet t’krym dhe me… i shkollum në Stamboll. Kemi Ismail Qemailin që nuk ka ditë me shkru shqip e djemtë e tij s’kanë ditë edhe me folë shqip. Pra, kjo osht’ ni barametër, osht’ ni tregus por e ka shpjegimin e vet. Sido që të jetë dhe komuna e Vushtrrisë, e Gjilanit, e Prizrenit njihen edhe ni pjesë e Prishtinës që gjuha turke osht’ folë nëpër vende. Domethanë, n’qytet une kom pasë raste që kom dëgju si fëmi që osht’ fol tek-tuk, por n’kohën kur po flasim tash për shembull, s’e di, mund t’jetë ndonjë gjeneratë e vjetër ose mujn me folë por në fakt nuk osht’ ni gjuhë e komunikimit.
Mund t’jetë gjuhë e njoftun për dikond dikond, për shembull askush nuk befasohet që une e di turqishten se e lidhin me Vushtrri edhe ajo osht’ domethanë në ndërdije që ky vend ka pasë trashëgimi edhe të njerëzve. Se Vushtrria ka qenë si vend, domethanë mas Novobërdës në Kosovë vendi ma i vjetër, ma i lashtë. E ka pasë, domethanë, qysh ka qenë rregullimi në perandorinë prej Sanxhakut e nëpër Kaza… e ka qenë, si bashkimi dhe kanë qenë institucionet e vendosuna në Vushtrri. Edhe sot ka ndërtesa që identifikojnë këto në kohën e Perandorisë Osmane.
Aurela Kadriu: A shkojshit m’i vizitu hallat si fëmi? A u hap ajo rrugë?
Adnan Merovci: Po, veç une për herë t’parë kom shku kur kom qenë në vitin e dytë, të tretë të shkollës të mesme, dikun n’vitet e ‘70-ta kom shku. Domethanë, si 17-18 vjeçar kom shku për herë t’parë në Stamboll. Dhe po, kom shku, i kom vizitu hallat. Sepse, tani, kjo është periudhë mas ndrrim jetës të babgjyshit. Babgjyshi ma ka lonë ni amanet që për hallat t’kujdesem, t’kem kujdes sepse ai si thojnë, ka shku me marak edhe me zhig t’tyne. Edhe ai ka luftu për me i kthy edhe pse fillimisht nuk i ka pengu me shku për shkak t’lidhjes bashkëshortore, sepse ato kanë qenë t’martume hallat. Hallat kanë dashtë mos me shku dhe kanë dashtë me u nda prej burrave për shkak të vendimit të babgjyshit, mos me nejt…
Po babgjyshi e ka lu ni rol, ni strategji, iu ka thonë, “Shkoni ju, se vijmë edhe na” dhe kjo ka qenë marrëveshje e thyme prej babgjyshit dhe sot kur po flas. Këtë emision me e pa hallat e mia që janë n’jetë ato mbushen n’vaj sepse iu kujtohet kjo. Dhe ky është ni rrëfim edhe i tyne, që domethanë baba i tyne në thojza “i ka tradhëtu”, por babgjyshi e ka bo me qëllim që mos t’i ndaj prej jetës bashkëshortore. Dhe kur kanë shkue, mandej le që s’ka shku babgjyshi… dhe ka pasë aty edhe mospajtime edhe me babën e mixhën se tash edhe vëllau për motër… dhe babgjyshi si kupollë e familjes i ka lu do strategji, do frekuenca t’nalta që edhe djemve t’vet s’iu ka tregu.
Dhe kur ka ardhë çashtja për me u fol kjo punë dhe e ka nxanë ai pozicionin e shtangët që, “Jo, na nuk shkojmë”. Atëherë ka pasë pyetje prej mixhës e prej babës, “E qysh i lamë motrat me shkue?” Babgjyshi tanë kohën ka luftue për me u kthye dhe ai babgjyshi e ka ditë gjuhën dhe shkrimin osman. Nuk ka ditë gjuhën shqipe, latine, me shkru. Dhe letrat, hallave, çikave t’veta që ua ka çu, se atëherë komunikimi ka qenë me letra s’ka pasë telefona, ato letra ia kom shkru une gjithë, si fëmi domethanë, dhe e mbaj n’mend titullin e çdo… tre rreshtat e parë çka u kanë.
Gjithëherë kom fillu me shkru pa m’fol ai hiç, se ai ka folë une kom shkru, po qaq shumë ka shkru letra, e kom shkru letra, saqë filloi me kuptu çka po shkruj edhe kanihere m’thojke, “Shkruje, shkruje qishtu se e thashë qishtu” une i thojsha, “Po, po pres se e di që ki me thonë edhe qito.” “Shkruje…” thojke, “ti qita”, a e kupton, domethanë, si fëmi.
Aurela Kadriu: Çka ishin qata tre rreshtat e parë?
Adnan Merovci: Muj edhe me i citue sepse osht’ diçka që n’memorie e kom. Thotë, “Ej, evladë të mi. Nazmie, Nexhmije e Halide dhe Nexhmije dhe Halide…” dhe dhondurve iu ka përmend mandej emrat, Rasimit edhe këtij çaushit[2] tjetër që janë, për momentin nuk po m’kujtohet emri, “po e nisi kët’ letër me e shkru, ishalla osht’ e fundit dhe po kthehni në Kosovë sa ma shpejtë”. U kon refren, domethonë, i pa kontestushëm. Gjithëherë kështu ka fillue letra dhe une kom fillue me shkrue edhe hajt m’thojke, “Tash lexoma”, domethanë, “Hajt, lexoma” dhe refreni ka qenë, “Ej evladë e mi, Nexhmije, Halide, e Shyqiri, e Rasim…” Shyqa u konë dhondrri i madh Rasimi dhondrri i vogël.
Gjithëherë dy vajzat e para mandej ka fillue teksti, kryesisht spjegim i gjendjes, pytje, kryesisht pytje. Letrat kur janë këmby, gjysa e letrave kanë qenë pytje, “E kështu, e tregona kështu, e jo kështu” dhe ato letra kur janë ardhë, ato kryesisht kanë qenë… se ato hallat kanë ditë me shkru dhe gjithëherë kur kanë ardhë babgjyshi mu m’ka thirrë me i lexu ato, une ia kom lexu babgjyshit. Dhe kjo osht’, si me thanë, ni marrëdhanie si e ndërtume me të që definitivisht mu m’emocionin edhe m’kthen, nifarë nostalgjie të atyne kohnave.
Aurela Kadriu: Qysh… kur keni shku n’shkollë t’mesme?
Adnan Merovci: Une shkollën e mesme, t’u pasë këto prirjet për rrymën elektrike, për qarqe elektrike këto, babgjyshi, baba më pat’ propozu që t’shkoj n’shkollë teknike në Mitrovicë, për herë t’parë n’atë vit. Domethanë, kur unë e kryva klasën e tetë, filloren, n’atë kohë u hap seksioni elektro në shkollën e mesme teknike. Ka qenë shkolla e mesme teknike por jo elektroja. Ka qenë, maqineri, teknologji që lidhet me Mitrovicë.
Për herë t’parë u hap edhe seksioni elektro edhe m’tha baba, kurrë n’jetë nuk e harroj atë moment, kom qenë në ni tavolinë me ni tranzistor t’vogël t’u dashtë me ndreqë, se gjithëherë jom marrë me diçka, edhe m’ka thonë, “Adnan…” m’ka thonë, “ty po t’shkon kjo e energjisë elektrike, rrymës elektrike shumë…” edhe m’ka thonë, “po hapet atje në Mitrovicë…” se baba mu m’ka punue, babën e kom pasë të shkollum për atë kohë. I ka pasë katër vjet shkollë, po katër vjet kanë qenë për kohën të atilla që ai ka punu n’bankë. Ka qenë, kontabilitet ka punu. Mandej, ka punu si drejtor financiar në ni çerdhe të fëmive n’kohën kur une kom shku n’shkollë të mesme dhe i ka pasë njohuritë me Mitrovicë.
Dhe atje kom shku dhe jom regjistru n’shkollën, aso kohë është qujtë “Boris Kidrič”, bile osht’ ni etimo… ni monografi e shkollës që ka bo ni autor, Hajriz Fazliu nëse s’gaboj, i Mitrovicës. Ku ni kapitull ose njo dy-tri fletë m’i kushton edhe mu, se tash ai ka bo por i ka nxjerr do njerëz pak publik që janë t’njoftun dhe ekziston ai fakt. Në shkollën e mesme teknike në Mitrovicë une kom fillu edhe kom banu mandej në Mitrovicë dhe këtu ka fillu nifarë shkputje me Vushtrri dhe me shokë. Kështu që, edhe sot kur po flasim une i njoh t’gjithë, po pak ajo periudhë, se qatëherë formohet njeriu kryesisht jom kanë në ambient tjetër edhe kom banue në Mitrovicë. Sepse ni vëlla i imi punonte n’gjimnaz jepte mësim dhe ne bashkë banonim në ni dhomë dhe vikendeve kuptohet që vishim. Por, kjo jep me, domethanë m’ka dhanë rastin që, domethanë me qarqet e moshatarve t’mi të Mitrovicës kryesisht që kom ndejt…
Por këtu s’muj pa e shkëputë edhe ni detaj t’vogël, që osht’ detaj si i vogël po shumë domethanës dhe mandej që ka ndikue n’përgjithësi n’jetën time edhe që pak e kom të konsumun n’publik osht’ që në këtë kohë une n’vitin e parë kur kom shku meniherë kom fillu m’u marr me ni sport aktiv edhe ky osht’ sporti i karatesë që une nuk kom fol shumë n’publik me këtë, për këtë send. As s’jom identifiku edhe pse n’kohën kur po flasim i kom kalu disa shkallë edhe e kom thirrjen “Mjeshtër i shkallës t’dytë dhe refer ndërkombëtar” i këtij sporti. Por fillet i kom në Mitrovicë dhe kom qenë… me u marr me ni sport luftarak n’atë kohë ke qenë diqysh i adhurum prej rrethit.
Une kom pasë ndoshta prirje për energji, me, me dhanë dikund energjinë. Po t’u qenë me këtë, kom pasë rast me taku, hiç ma pak as ma shumë, se komandantin legjendar Adem Jasharin. Po flasim për vite të ‘70-ta. T’u qenë në shkollën teknike ai ka pasë ardhë, tani detajet sakt mund edhe t’i artikuloj, por ai ka ardhë… se ka qenë ni gjeneratë para meje, n’shkollë teknike përkohësisht diçka, po t’u u marr une me karate… ai e ka dashtë shumë futbollin, neve si sporti na ka lidhë. Tani nuk osht’ dashtë ti me ni shok t’ulesh n’bankë që me pasë shok, ke mujt… dhe kjo, po flasim për vite të ‘70-ta kur une s’e kam ditë kush ka me u bo Adem Jashari, as ai s’e ka ditë kush osht’ Adnan Merovci mas 30 a 40 vjetve a sa po flasim…
Por, sido që të jetë osht’ pikënisje e njohjes time dhe kjo njohje për çudi na ka përcjellë deri me 5 mars 1998 kur ai ka ra në Betejën e Prekazit. Dhe tash, këtë pse po e përmendi? Po e përmendi se osht’ si ni pikënisje dhe kjo ka ecë mandej. Prej atyhit ka ekzistu ni periudhë e heshtun, mandej kanë fillu vitet e ‘90-ta ku une jom ritaku me të edhe kështu. Po historia jeme me komandatin legjendar, si njohje dhe si miqësi, bile jo e mangët në atë kohë, kam detaje po, po pa modesti me i thonë edhe spektakulare, detaje spektakulare me komandatin në atë kohë që, domethanë nuk i harroj kurrë dhe disa i kom rrëfy, disa pres me i rrëfy në ni rrëfim të ribotim të librit tim që e kom pasë të botume para gjashtë vjetve, dhe ky është ni detaj që m’ka përcjell si me thonë, rreth kësaj.
Në kohën e shkollës t’mesme, fjala vjen, në Mitrovicë ne kemi mësu edhe ka qenë ni nivel i jashtëzakonshëm. Shkolla e mesme teknike në Mitrovicë ka qenë shkollë e njoftun në Evropë, pse? Sepse osht’ e themelume t’u marr parasysh Mitrovicën si vend industrial shumë i zhvillum, t’u pasë Trepçën, t’u pasë shkritoren e zinkut, t’u pasë fabrikën e akumulatorëve, t’u pasë minierat e Stantërgut. Domethanë, ni vend i njoftun në Evropë për teknologji dhe miniera, dhe energji në Mitrovicë. Dhe shkolla e mesme teknike ka qenë bazë për kuadrot e ardhshme dhe kryesisht kuadrot e më vonshme që janë marrë me këtë lami. Shkollën e kanë kry të mesmen në Mitrovicë. Definitivisht, pa kurfarë hezitimi e them se ka qenë ni institucion për dije, për drejtimet, lamitë e teknikës dhe aty kam diplomue.
Mandej, kam qenë nxanës i mirë, hiç problematik s’kam qenë, pak hipik. Kom qenë edhe nxanës i mirë edhe i urtë po edhe pak hipik modern. Kom mbajt flokë t’gjata, e kom pasë gjana nëpër trup, pak nifarë proteste. Shqetësimet kombëtare, siç thashë, fillet i kom prej babgjyshit dhe janë manifestu mandej sepse shumë shpejt i kom pa që, ajo krijesë që osht’ ish Jugosllavi për ni aspekt osht’ e mirë se neve po vjelim diçka nga ajo, por kjo herdokur ka me i ardhë koha. Dhe mandej i kom taku këtij brezit të gjeneratës të, le t’themi si student i vitit ‘81 dhe protestave e kështu me radhë.
Aurela Kadriu: E qysh ke qajo shkputja prej qasaj familjes shumë t’madhe tash me shku me jetu veç me vëllaun në Mitrovicë?
Adnan Merovci: Po, ajo… pyetja është shumë e drejtë sepse shkolla e mesme ka qenë ni periudhë kur ti i ki 15 vjet me thanë, dhe në kohën kur po flasim, tani pak para se me shku une në shkollë t’mesme, baba me babgjyshin, baba me mixhën janë nda, domethanë, janë nda, do t’thotë ai… se ka ndërtu shtëpi tjetër dhe aty ka fillu mandej ndamja. Në kuptim edhe t’reduktimit dhe ne kemi mbetë me babën, me anëtarët e familjes baba me motrat e mia, me fëmitë… tash, se gjithëherë…. Edhe niherë për saktësi ta them, numri i anëtarëve… nuk flas për numër t’anëtarëve t’qasaj shpije që kanë lindë por familje që ka pasë rast me bija, me mesa krejt që kemi ndejtë domethanë, kallabllak ni vikend, a ni javë… përpara bijat kur janë ardhë kanë nejt me javë dhe kjo ka qenë periudhë, si me thanë, e tillë dhe…
Edhe babgjyshi me gjyshen kanë qenë me babën tim, gjegjësisht me neve n’atë shtëpi, se shtëpia e vjetër. Mixha pat’ dalë, po mas ni kohe edhe babgjyshi pat’ shku me gjyshen te mixha sepse u kanë… tash ni shtëpi e ndërtume në kohë tjetër ku osht’ bo ma funksionale për ta dhe ata kanë kalu atje me banu dhe vllaznit e mdhaj kanë fillu… ni vëlla ka qenë ma tepër me punë t’zejeve, vllaznit tjetër t’gjithë kanë qenë t’shkollum, t’gjithë me fakultet. Po flas për ni kohë kur shumë lehtë kanë mujt, pos meje nashta, me qenë t’gjithë bujqi sepse kanë pasë me çka me u marr, por babën e kom pasë… okej, trashëgim shkollimi prej babgjyshit po edhe baba ka qenë n’sistemin e, i zhiglun për çashtje t’arsimit, domethanë.
Fjala vjen, une, motra ime osht’ tri vjet ma e madhe se unë dhe osht’ ni, tani motër medicionale n’penzion, por ajo e ka kry shkollën e mesme në Mitrovicë dhe në fillim ka pasë probleme me u regjistru për shkak të ambientit dhe rrethit, “Qysh me shku vajza, çika n’shkollë t’mesme edhe plus doktorricë me u bo se ka punë me tulifarë…” dhe çka ka ndodhë, baba shumë i meçëm, dhe ka pasë ni protestë për këtë punë prej një fqiu aty për motrën time. Dhe baba për mos me u prish me fqiun, çka ka bo, ka shku te ni dijetar në Vushtrri që… se Vushtrria e ka pasë atë parinë e dijetarëve, elita e dijetarëve… tash, pa modesti e them që aty ka qenë edhe babgjyshi im, pse jo edhe baba im, po tash për çashtjen tande ti mendimin e ke lypë prej tjerëve.
Dhe ka shku baba e ka kërku mendimin prej, që e mbaj n’mend edhe unë sot ni dijetarit shumë t’madh edhe bashkëkohor, Haxhi Sabiti i kanë thanë, ai u konë Haxhi po ni njeri shumë i mrrimë dhe dijetar dhe i ka thonë, “Haxhi Sabit, erdha me t’vet kështu, kështu për çikë, çka po m’thu? A te çoj n’mjeksi kështu?” Ai e shiqon niherë n’sy edhe i thotë, “A kem na motra? A kem gra? A na smuhen ato neve? A ma mirë është kur t’shkojnë motrat tona e gratë tona te mjeku e te motrat m’i vizitu e m’i pasë aty çikat tona, e motrat tona t’u kqyrë a m’i pasë veç tjertë?” E kush tjertë janë? Janë serbtë se s’ka pasë tjetër aty tash.
Dhe me këtë fjalë osht’ rahatu dhe osht’ kthy baba e ka çu në regjistrim motrën por edhe përgjegjën ia ka dhanë kojshiut që ka qenë kundër. Domethanë, dhe kjo ka qenë ajo… tash fillimi i shthurjes, n’thojza, i familjes. Prej ni industrie familjare në ni, tash në ni repart ma t’vogël. Njani vëlla në Beograd në fakultet, ni tjetër në fakultet të mjeksisë gjenerata e parë mjekë, tjetri n’gjuhë dhe letërsi, mu ku tjetër pos mas shkollës t’mesme në Fakultet të Eletroteknikë, s’bon tjetër me shku, ku kom diplomu në vitin ‘81.
Aurela Kadriu: E qysh ka qenë… çfarë qyteti ka qenë Mitrovica qatëherë kur ke shku?
Adnan Merovci: Mitrovica ka qenë, domethanë, une e mbaj n’mend veç nëse flasim… se tash kur thuhet Mitrovica gjithëherë mendtë shkojnë te aktualiteti edhe te qajo ura e Ibrit që i thojmë. Une e mbaj n’mend qat’ urën e parë, une që e mbaj n’mend, domethanë, që n’shkollë kom shku, ka qenë mbas saj, dikun… a t’përfundoj me këta që osht’ sot, në njohje? Ni, dy, tre, katër, pesë, gjashtë. Gjashtë ndërtime kanë qenë t’urës. Kjo që është sot është e gjashta.
Domethanë, si gjeneratë une kur kom shku në vitet e ‘70-ta pesë here, plus qikjo e fundit. Gjashtë here qikjo urë osht’ rindërtu. Sepse fillimisht une e mbaj n’mend kur ka qenë ma primitivja dhe mu m’duket që po eci qanej nëpër urë edhe diçka ka qenë knej, ni fotograf aty, ni xhami u konë n’atanë, knej u konë ni park… Domethanë, e di dhe ka qenë urë, le t’themi, primitive. Osht’ ndërtu mandej osht’ bo si e hekrit e me anësore e tjera e tjera.
Qyteti i Mitrovicës shquhet edhe për ni aspekt që… me ni rini moderne, bashkëkohore sepse ka qenë vend industrial. Aty në Mitrovicë ka pasë edhe t’huj se industria ka pasë edhe ekspertë t’hujë. Ka qenë i pranishëm edhe elementi serb, por ka funksionu sepse pjesa shqiptare në Mitrovicë që nuk ka pasë veri edhe jug, korza edhe nejat kanë qenë, tash gjeografikisht, po duhet me i thonë n’veri, shkolla e mesme ku une kam qenë n’veri. Në Zveçan, une kom dhanë mësim mas diplomimit. Në Zveçan shqip kanë qenë shkollat. Varrezat janë n’veri të shqiptarve, domethanë po flas për kohën kur kanë qenë. Dhe ka qenë ni elitë edhe në përmasa kombëtare për mos me thanë ndërkombëtare, n’aspekt edhe të kulturës edhe të rinisë e sportit në Mitrovicë dhe ka edhe historina t’tilla.
Në kohën kur po flasim dhe unë si i ri në shkollë t’mesme, për shembull shquhen kangtarët, shquhen artistët, shquhen eksponentë t’jashtëzakonshëm të kulturës edhe artit. Domethanë, kisha… fjala vjen për kohën, se po lidhemi për kohën, për shembull ni prej kangtarëve edhe prej grupeve që kanë qenë, tash nuk them a është e para a e dyta se këto gjana janë tash detaje edhe nuk du me i cikrrue, po osht’ historia e rock-ut që buron në Mitrovicë dhe osht’ ndër grupet e para grupi “MAK” që ka pasë anëtarët prej Mitrovicës dhe une jom rritë me kangtë e tyne. Ata kanë pasë frymëzime, se ne i kem njoftë edhe grupet botnore Beatles, Rolling Stones-at, Deep Purple, Jimi Hendrix, e tjerë e tjerë. Po fjala vjen ne prej Deep Purple e kemi pa ni grup, grupin “MAK” të udhëhequn prej ni mikut tim, Xhevdet Gashi me kangtarë t’njoftun dhe tash të ndjerë Haki Misinin dhe të gjithë grupet tjera.
Dhe tash meqenëse e përmenda, duhna me përmend se tjertë nuk janë në jetë, është, Bulli si baterist me Mehmet Tupellin që konsiderohet i zhdukun dhe ende i pagjetur, dhe osht’ Sejdi ni solo gitarist, Isufi nëse nuk gaboj mbiemrin edhe ai ka ndrru jetë dhe osht’ Halil Bajraktari që në bas gitarë ka qenë në grup dhe tash është në Amerikë edhe jeton në New York. Bile vjet kom qenë edhe e kom taku atje. Dhe sot prej qatij grupi janë dy, osht’ udhëheqësi i grupit, edhe udhëheqës artistik ka qenë Xhevdeti, dhe Xhevdeti ka qenë rogula atëherë si me thanë sot n’atë ritmin ose n’piano, rogula kanë qenë, dhe Halili janë n’jetë dhe t’gjallë.
Dhe fjala vjen, kanga e parë, Xhevdeti ka qenë n’shkollë t’mesme kur e ka komponu “Plakut” dhe osht’ ni video bile që qitet në Radio Prishtinë edhe n’televizionin që e ka bo, “Po na shkon te plaku me ni mal të madh” edhe domethanë, edhe sot m’kujtohen ata tinguj edhe në pjesët, n’vendet ku kanë ushtru ata me do farë instrumente halla-halla, do farë bateria, do teneqe, do tang-dung-dan, por gjithëherë t’frymëzum prej… n’këtë rast kangën folklorike, kangën burimore, t’u e përfshi edhe “Pojatën” këtu, “Moj e mira te pojata” të bam dhe me ritëm dhe me vijë melodike dhe me trend…
[1] Serb.: pojata është një lloj shtëpize pjesë e shtëpitë fshatare, e cila shërben për llojlloj qëllime: depo për alete, shpajz apo shtallë.
[2] Turk.: çavuş, rreshter, në shqip përdoret për t’iu referuar njerëzit ngritun.