Pjesa e Katërt
Rexhep Ferri: Demostratat na i kanë pru, na i kanë sjellë. Por edhe ne profesorët kemi ndihmu aty, për arsye se brezi im e ka pasë kompleks me hy n’luftë me serbin, me hy n’luftë me një armik të fortë, e kishim kompleks. Ishim të vetëdijshëm sa lufta i kemi humbë dhe studentët tanë t’u na u dhonë neve në Kosovë një liri për hapjen e shkollave, për zhvillimet kulturore. Në të vërtet ishim lidhë, nëse dojmë me fol për artet pamore, t’lidhun me Beogradin, se Shkolla e Mesme e Artit profesorët ishin shumica nga Beogradi, shumica. Dhe ne, ata i kishin kry shkollat, ata i kishin kry shkollat, ishin fëmijët e aristokratëve që i kishin kry shkollat edhe në Paris. Kështu që, nuk e patëm edhe aq të vështirë me përjetu shkuarjen nga një provincë në një kryeqytet, se për ne atëherë në Ballkan, i vetmi që ne aty nuk e njifshim, por që ishte si kryeqytet evropian ishte Beogradi dhe Zagrebi.
Noshta e kemi pasë por jo edhe aq të adaptohemi. Kemi qenë ma të varfun se sa që kanë qenë të tjerët, por në shoqni ajo edhe nuk vrehej për arsye se të rinjtë janë edhe shumë solidar. Kështu që, kurrë nuk e kom ndi vetën mes të tjerëve që ishin të kombeve tjera, që unë jam i një kombësie, por krejt ishim bashkë sikur të ishim rritë bashkë në një lagje. Mu tetë vjet që kom studiu e specializu e krejt në Beograd, se Akademia ishte pesë vjeçare, një semestër me mbrojt diplomën, shkalla e tretë apet dy vjeçare edhe një semestër me mbrojt, ato u bonë shtatë vjet, tetë vjet u bonë. Kështu që, mu gjatë tetë vjete kush s’ma ka thonë një fjalë të keqe në pikëpamje kombëtare, nuk m’ka ofendu në pikëpamje kombëtare. Noshta edhe ka qenë një kohë e atyne profesorëve edhe atyne kolegëve të mi, shoqeve të klasës që nuk i kanë pasë paragjykimet, për arsye se edhe shkolla e pasluftës në Jugosllavi ka qenë një shkollë e orientume ka evropianizmi, jo nga nga kishat e nga bizantizmi. Kështu që, e ndijshim veten si unë si ata e andrrojshim Parisin.
M’kujtohet një rast kur djali i atij shtëpiakut të Akademisë, se Akademia e ka pasë edhe shtëpiakun e vet, banesën menjëherë ngjit me Akademinë, aty ata edhe fshijshin edhe pastrojshin, e majshin një kafe, pijshin kafe dhe djali i tyne shkoj një herë, ishte shofer në njëfar Ambasade, shkoj në Paris edhe krejt na u mbledhem për me na tregu se si osht’ Parisi. Kond po e pyesim, një shofer që nuk dinte, ishte me një shkollë te mesme, nuk e di se çfarë shkolle e ka pasë.
Por, e mbaj mend një fjalë prej tij që mandej e kom pa që ka qenë shumë e vërtetë, tha, “Në Paris bre vlla gjithkush punon, jo punën e vet, punon në një punë tjetër. E ka kry gjeografinë punon si portier”. S’di a po më kupton? Osht’, ka qenë shofer ka met me fshi rrugët knej e anej. Kështu që, kërkush nuk e bon punën e vet. Kjo ishte ajo që ai e kishte pa edhe ish’ shku e kish pa për me na tregu neve, ish’ shku edhe e kishte pa edhe Luvrin. Por tash, masi po e përmendi Luvrin edhe unë edhe të gjithë ne e andrrojshim. Unë nuk mujsha me shku gjatë kohës kur kam qenë student për dy arsye, se nuk kisha pasaportë dhe unë kom studiu tetë vjet pa bursë, shkaku i familjes sime që nuk ishte në krahun e partizanëve për arsye të vjetra familjare, historike.
Erëmirë Krasniqi: A ishte kjo njo prej arsyeve që nuk kishit pasaportë?
Rexhep Ferri: Hë?
Erëmirë Krasniqi: A ishte edhe kjo arsyeja pse nuk keni pasë paraportë?
Rexhep Ferri: Po, unë isha i regjistrum në Shqipëri atëherë, se kom lind në Shqipëri. Kështu që, unë edhe nana ishim shtetas të Shqipërisë. Kështu që, mandej kur unë, po nalem te Beogradi ma mirë. Në Beograd në fillim e kom pasë pak vështirë me u gjetë. Ka qenë një profesor që m’ka ndihmu në fillim, i cili ka qenë profesor në Pejë edhe ai shkoi në Beograd.
Erëmirë Krasniqi: Cili ka qenë?
Rexhep Ferri: Miša Đorđević. Dhe ai filloi me punu në televizion të Beogradit dhe atëherë nuk ka pasë, televizioni ka pasë nevojë për reklama dhe t’gjitha reklamat në televizor atëherë u bojshin me dorë, i vizatojshin. Prej shkonjave deri te çdo mesazh tjetër që osht’ figurativ dhe Miša më merrte me i ndihmu unë, me i bo tellopat, ato shenjat, me ja zmadhu skicat, me ja ekzekutu skicat me ja bo. Kështu që, unë fillova atë që e bojsha në Pejë dyqaneve që ja u bojsha firmave, fillova në Beograd nga puna ime bukur e vështirë, por duke e sakrifiku kohën time të lirë të jetoj.
Unë gjithmonë kam qenë modest, nuk kom çu një jetë, i plotësojsha kushtet me pagu një konvikt ose një banes t’vogël. E kom pasë një dhomë njëherë, e kom mbajt nja tri vjet a katër dy me tri edhe për mu ka qenë dhoma e rinisë sime, dhoma ma e mirë e jetës sime (buzëqesh). Qaq e ka edhe Jakupi, po e ka lonë tash atë dhomë, tash e ka marrë krejt të naltën. Në Beograd, unë meqenëse isha i dhonun mas letërsisë edhe e disha serbishten fillova të lexoj por jo të shkruj.
Erëmirë Krasniqi: Qysh e keni msu serbishten? Nëse kishim mujt me përfshi.
Rexhep Ferri: Shkolla e mesme ka qenë serbisht pesë vjet.
Erëmirë Krasniqi: A e keni pasë problem?
Rexhep Ferri: Po, osht’ deshtë me msu. Edhe unë aty kom fillu t’i lexoj shkrimtarët e mëdhaj botëror që ishin, ne ktu s’i njihshim edhe s’i kishim. Unë kom, ishte dallimi shumë i madh, por i riu i kap gjanat ma shpejt sesa mund të jetë ndoshta, nuk e a është ma i shpejt zëri apo shiqimi, por unë mendoj se shiqimi është ma i shpejt. Shiqimi i të riut i kap gjanat shumë ma shpejt sesa ndoshta mund t’i kap zëri. Unë në Beograd i kom pa dramat e Becket-it, kur në Prishtinë luhej “Kryet e hudrës”, një dramë e një muhalife, ose e Kristo Floqit, “Kushërini nga Amerika”, qysh osht’ ardh kusherini nga Amerika edhe tash krejt po ngojn çka ju ka pru. Kështu që, mirëpo edhe Kosova filloi shumë shpejt, çdo ardhje e ime nga studimet e shihsha një…
Erëmirë Krasniqi: Zhvillim?
Rexhep Ferri: Një zhvillim. Mu m’ka ndodhë për shembull në Prishtinë, se i kisha shok shkrimtarët, me shku me një kafe që ka qenë kafe e ushtirsë te Grandi te ajo shpia që…
Kaltrina Krasniqi: Kino Armata?
Rexhep Ferri: Në Armata, po aty ka qenë një kafe edhe mu s’më lan me hi, s’më lan me hi isha me dy gazetarë të “Rilindjes”, s’më lan me hi se unë i kisha flokët e gjata (qesh). U bo ajo punë shumë e madhe, kur vjen nesër me më thirrë ai oficeri me më lyp falje, knej anej, (qesh) pak një humor a di. Kështu që, shumë shpejt mrrinin, fryma i sjell gjanat ma shpejt se sa që mendon njeriu. Dhe në Beograd pos që e kom përcjell artin botëror…
Erëmirë Krasniqi: Çfarë ekspozita vishin? A kishe mujt me na…
Rexhep Ferri: Po unë në Beograd, para meje ka qenë në Beograd ekspozita e Henry Moore-it. Më 1951 ka qenë ekspozita e Henry Moore në Beograd. Unë e kom pa në Beograd ekspozitën e artit modern të Amerikës, një koleksion të Amerikës. Kur ishte pop arti atëherë në modë dhe për mu ishte një risi me pa pop artin dhe ishte një xhup i një ushtarit amerikan të Vietnamit edhe ai xhepin sesi e ka pasë ktu. Një qytetar i Beogradit e ka pasë gazetën “Politika” në dorë, ja fut në xhep. Por unë shkojsha dy herë, tri herë me i pa ekspozitat e tilla dhe gjithmonë isha sikur se ju [i drejtohet intervistuesës] me një laps e fletore në dorë, e merrsha naj shënim a naj send. Kur shkoj të nesërmit, unë e shoh ajo “Politika”…
Erëmirë Krasniqi: Kish intervenu dikush (qesh).
Rexhep Ferri: Kishte intervenu. Kështu që, kishte pak reagime në atë kohë nga ata që ishin në ombrellën e realizmit socialist, se kishin ra ata edhe… Mirëpo, politika e Titos artin e ndau nga realizmi socialist, nuk ishte edhe e lehtë atëherë. Ka pasë reagime, nuk ka në art ndalesa por unë ju përkushtova shumë pikturës e jo letërsisë atëherë.
Erëmirë Krasniqi: A keni studiu për pikturë apo grafikë?
Rexhep Ferri: Jo, jo, pikturë. Jo, letërsisë sepse fjala lexohej edhe fjala mund të keqkuptojhej, fjala të rrshet e lexohet, e kuptohet, e t’kushton nëse politikisht e ke një pikëpytje dikund. Por, unë edhe si student kom fillu të prezentohem në ekspozitat, qofshin ato që kanë qenë në Beograd edhe përjashta. Jo vetëm unë, por me ta thanë të drejtën para meje ka qenë student atje Muslim Mulliqi, Gjelosh Gjokaj, Matej Rodiqi, Shemsedin Kasapolli.
Erëmirë Krasniqi: Ai ka jep tani msim në Shkollë të Artit të Mesmen.
Rexhep Ferri: Po, ai ka qenë tani profesor i imi në Pejë. Këta kanë qenë gjenerata e parë e shqiptarëve që kanë studiu edhe disa të tjerë që s’po më kujtohen, kanë qenë edhe njo dy të tjerë. Gjenerata e dytë tani vijmë ne, unë, Tahir Emra, Xhevdet Xhafa, vjen Daut Berisha, Fatmir Krypa e shumë e shumë tjerë. derisa u krijun kushtet që ne ta hapim në Prishtinë. Ndërtesa e parë ose shkalla e parë e Universitetit të Prishtinës ka qenë Shkolla e Lartë Pedagogjike, dhe aty ka qenë seksioni i arteve dhe aty tu ju falenderu Muslim Mulliqit, ka qenë një shkollë e artit jashtëzakonisht e mirë. Dhe ende kishte nga Shkolla e Mesme e Artit e Pejës që na vishin me një kulturë figurative mjaft të mirë, saqë gjatë kohës që unë kom nejt si profesor e kom mrri që ma përpara me pranu njo me gjimnaz sesa me shkollë të mesme të artit. Shkolla e Mesme e Artit kishte shku nga një skaj në skajin tjetër. Nuk osht’ aty noshta edhe i profesorëve ose faji i studentëve, nxanësve, por faji i atyne që e bojnë orientimin sesi të profilizojmë një shkollë. E bonë si një shkollë të zanatit edhe deri ku ka mrri nuk e di, por në atë kohë e kom pa që kishte hyp në skija edhe nuk e di se ku ka mrri me shku.
Erëmirë Krasniqi: Ma shumë për Shkollën e Lartë a mundeni me na tregu? Qysh erdh deri te themelimi?
Rexhep Ferri: Por, mos me pasë qenë qajo Shkollë e Artit e viteve, se ajo osht’, Shkolla e Mesme e Artit osht’ hap me 1949, unë kom qenë me ‘54, gjenerata e pestë. Mos me pasë qenë ajo Shkollë e Artit në atë nivel që ka qenë, me ata profesora që ka qenë, asnjoni prej nesh, prej Muslim Mulliqit e deri te unë ktu nuk do të ishim këta që jemi.
Erëmirë Krasniqi: As me vazhdu tutje me arsimim s’kishit mujt, masi qajo…
Rexhep Ferri: Ne ishim shku dika tjetër, ishim shku për kimi e fizikë, na kish hangër, diçka na kish hangër dikund. Dhe unë jam shumë mirënjohës atyne profesorëve që e kanë pasë atë kulturë dhe nuk ka qenë, nuk e kanë pasë egoizmin mu rujt për veti, por na kanë dasht’ si vetveten edhe ne nxanësve edhe pse ishin shumica serb e malazez edhe ne shqiptarëve njësoj na kanë dasht’. Gjatë studimeve, se unë studimet figurative i marrë nga Peja, i nisi edhe deri te ky moment ktu që jom. Unë edhe tashti jom student edhe tash msoj. Deri sa jom në gjendje edhe jom i fortë për me çelë një libër me pa ose me një katallog një i ri si po pikturon, çka po pikturon, domethonë edhe prapë jom nifarë studenti që po mësoj diçka. Edhe do të doja që të ketë ma shumë provokime tek brezi i ri, për arsye se do të rinohesha edhe unë. Por brezi i ri, nuk e di si ta spjegoj tash punën e brezit të ri.
Gjatë kohës kur isha në Beograd, e merrsha një revistë të Ambasadës Amerikane “Pregljed” ka qenë, botohej në gjuhën serbo-kroate, një herë në muj dilte, ishte për kulturë dhe aty në atë gazetë ishte një intervistë me një piktor amerikan, një piktor i ri i cili tekstualisht thotë, “Picasso i ka bo për 60 vjet, 70 vjet i ka bo 50 kryevepra ose 30 kryevepra, por unë jom duke mendu si me i bo për tri vjet 30 kryevepra”. Shikoje, nuk e di se sa e han pazari këtë muhabet, por me çfarë motori ti mundesh, as në Hanë as kërkund nuk mundesh me shku për tri vjet mi bo 30 kryevepra, dhe ai seriozisht e kishte, ishte brezi i juj i ri.
Më duket si diçka e ngjajshme te brezi i tashëm ekziston. Ndoshta, ndoshta nga ajo se e keni kuptu jetën shumë ma shpejt, si diçka e mrekullushme, me një mijë shije edhe e kalushme, e meqenëse qenka e tillë duhet sa ma shpejt me shfrytzu në të gjitha mënyrat, në çdo pore. Nuk e di sa, na kemi qenë një brez shumë i përkushtum në profesionin tonë, pa frymën e materializmit, pa frymën e mashtrimit, por shumë të besushëm në atë që punojmë, por njeriu besimin në atë që punon e ka edhe nëse ka besim në vetveten. Pa pasë besim në vetveten ti s’mundesh me pasë besim edhe në punën tone. Kjo ishte ajo gjenerata e cila nuk do të doja të thom që ky mit të mbyllet me ne.
Erëmirë Krasniqi: Kur u kthyt prej Beogradit?
Rexhep Ferri: Urno?
Erëmirë Krasniqi: Kur u kthyt prej Beogradit? Në cilin vit definitivisht?
Rexhep Ferri: Jom kthy, jom kthy niherë nga Beogradi mas Parisit në ‘67-tën, më 1967 kom kry Akademinë, kom shku në Paris, jom kthy nga Parisi në Prishtinë, kom punu në “Rilindje” si redaktor artistik dy vjet. Merrsha pjesë edhe në Beograd se isha i pranum në Beograd në “Shoqatën e Artistëve Figurativ të Jugosllavisë”, merrsha pjesë nëpër ekspozita. Jo vetëm unë edhe shokë tjerë, Muslimi e kta që ishin ktu. Mandej, kom shku në shkallën e tretë. Ata dy vjet që isha në “Rilindje”, unë ende isha i padefinum, a me nejt në Prishtinë? A me shku në Paris? Por e gjeta një mesatare, shkova në shkallën e tretë në Beograd dhe u ktheva përsëri në Beograd dhe mrenda atyne dy vjetve që unë isha në Beograd por nuk isha qytetar i Beogradit, shkojsha për shembull një ditë, dy ditë andej por nuk isha tonë kohën.
U bo një ndryshim shumë i madh edhe në Beograd, u bë një ndryshim shumë i madh dhe shof se nuk jonë mo ato sjelljet e shoqeve dhe shokëve të mi, ku bie fjala një shoqe që, femrat janë shumë ma të kujdesshme, gjithmonë na bishin diçka. Bile një vjet kemi pasë kalu mrekullueshëm. Gruaja e një Ambasadorit të Irakut, a Iranit a nuk di të kthynë shteteve e bijshin me veturë. Vetura e parë që u nalte para Akademisë ishte ajo dhe ajo na binte një tegëll me xhem a diçka. Shpejt shkojshim në furrë aty e blejshim ka një cop bukë e hajshim qaty, mëngjesin na heke ajo. Kështu që…
Erëmirë Krasniqi: Qysh ndryshoi sjellja?
Rexhep Ferri: Dhe… po ta ilustroj një ndryshim. Ka qenë një beogradase një vajzë, një shoqe e klasës e qujshim Pegi, se e ka pasë fytyrën me pika (qesh) edhe “Hajde”, thojke, “Ferri shkojmë ta pijmë nga një raki të nxehtë në kafe” dhe para se me hi në kafe ajo mi jepte paret mu se dojke me i tregu atij se jom t’u hi me një gjentëlleman, s’jom t’u hi me një fakir që s’ka pare dhe nuk hike vetëm ajo. Ajo dojke me shku, por nuk dojke me shku vetëm. Mas dy vjete, për dy vjet u bo një ndryshim, me thonë një emancipim, nuk ishte emancipim, osht’ diçka përtej emancipimit. E çka ka përtej emancipimit? Ndoshta osht’ një pikë e një vizë e prapë një pikë.
E gjeta një Akademi me një liri, hike kush dojke, shkojke kush dojke, bojke kush dojke. Por edhe nuk ishte ai përkushtimi i përparshëm. Nuk ishte ai përkushtimi i përparshëm për arsye se, këtë ma ka thonë profesori im kur kom shku në shkallën e tretë, tha, “A po kujton që jonë ata?” Jo masi që e kom kry shkallën e tretë, u takova me ato se u bona profesor këtu, “Si p’e çon me studenta?” Po më pyt. Tha, “A po mendon që edhe unë i kom studentat qysh keni qenë ju? Ka ndryshu puna”.
Kështu që, me ndryshu puna për t’mirë osht’ mirë, por dy herë osht’ ma keq për ata popuj që vonë e kanë kap hapin e formimit të personalitetit kombëtar, ngritjes kulturore, prezentimit kulturor. Se ka popuj qe historinë e vet e kanë fut në sirtar edhe në muze dhe ne kishim nevojë me thonë se e kishim kry shkollën, ne kishim nevojë të prezentoheshim.
Erëmirë Krasniqi: E qysh ju afektojshin juve këto hapat e shpejtë?
Rexhep Ferri: Te ne kanë ardhë ma ngadale dhe në atë kohë sinqerisht me thonë, e thom jo me naj kështu qëllim kritik, por Kosova ka qenë e njohur në arenën krejt Jugosllave, shtetin Jugosllav që i ka pasë 22 milion deri në Lublanë edhe në ekspozitat Jugosllave përjashta që prezentohej Jugosllavia, artet pamore kanë qenë arti i vetëm i njohur në Jugosllavi, ma përpara se letërsia, se muzika, filmi…
Erëmirë Krasniqi: Vonë ja ka nisë.
Rexhep Ferri: Vonë, megjithëse kishte edhe në këto lami, kishte disa prurje të mira. Bjen fjala në muzikë ishte në atë kohë Rexho Mulliqi, burri i Nexhmije Pagarushës, që ai e ngriti Nexhmije Pagarushën, ai ka qenë një gjeni, një kompozitor fatkeq që nuk e realizoi veten sa duhet, por ka qenë një njeri gjenial. Ka qenë Muharrem Qena për dramë. “Erveheja” e tij që, ajo i murr të gjitha shpërblimet në Beograd. Fillun edhe kto, jo vetëm artet pamore, por fillun edhe…
Erëmirë Krasniqi: Artet dramatike.
Rexhep Ferri: Unë kom qenë në një koncert kur Nexhmija në Beograd, unë isha student, ka qenë plot salla, plot salla ka qenë. Unë kom shku se kisha miqësi me të, por edhe për, puna e gjakut është diçka e çuditshme, diçka që edhe e mirë është. Shkojsha edhe për hir që është shqiptare edhe u mburrsha me të. Bekim Fehmiun me pa tu lujt, dhe ne Bekim Fehmiun shqiparët e Kosovës dhe shqiptarët në përgjithësi i kemi shumë borxh. I kemi borxh për arsye se me profesionalizmin tonë dhe me egon tonë që unë po bona, nuk po i ndihmoj se po du unë nuk e kemi kërkund në asnjë film tonin, në asnjë fjali në filmin shqiptar nuk ekziston Bekim Fehmiu, me fajin tonë edhe pse ai nuk ka qenë njeri i kalkulimeve, nuk lshojke pe. Por njerëz që jonë jo të dashurum në personalitetin e vet, por janë të përkushtum në personalitetin e vet, ata nuk dorëzohen, ata nuk t’lutin, për asgjë nuk lusin. Ata duhet me i marrë me t’mirë si nana që e merr fmiun edhe osht’ një minus shumë i madh.
Mu m’kujtohet me një ekspozitë timen në Beograd, me qenë se jemi t’u fol për Bekim Fehmiun, në një ekspozitë timen në Beograd unë shkova në hapje dhe kur shkova në hapje të nesrit po kalon Ali Shukriu edhe p’e sheh, se ishte në “Pallat Albania” ka qenë aty Galeria e Qendrës Kulturore edhe ishte ajo përjashta reklama. Po hyn një funksionar i lartë, mos t’ja përmendi emrin se s’vlen edhe me permend edhe po më thotë pse nuk i kom çu thirrje në hapje. Unë po i kërkoj falje se unë kom ardh me tren edhe ku i kanë çu kta thirrjet nuk e di. Ishin msu me këta piktorët tjerë që ju çojshin, por unë nuk i kisha ato raporte me ta fort t’lidhuna, por as të prishtuna. Ishte edhe Bekimi e me Bekimin po rrijmë.
Tash po na thërret ai të nesrit n’shpi me shku me pi wisky me to. Bekimi po i kërkon falje, tha, “Kërkoj falje por,” se nuk e kishte n’qef as Bekimi, s’du me përmend se pos nja dy vetë tjerë kanë qenë, nuk muj me thonë që kanë bo naj punë t’poshtër kombëtare, kanë bo naj dredhi kombëtare për kta tjerët, por për nja dy, njani prej tyne ishte qiky. Bekimi po i lyp falje dhe tha, “Unë kom me shku në Itali”, lunte Odiseun, Uliksin. Nejse edhe ai shkoi, “Hajde”, tha, “Rexhep, hiqju atij çenefi” (buzëqesh) tha, “Ta qet Bekimi nji wisky. Tash dalim e pijmë një wisky, çka kena me shku te ai, hiçju tij”. Edhe ishte e vërtetë edhe përfundoi qashtu ai.
Shumica atëherë e njerëzve që kanë qenë në funksion jonë mundu, ka qenë kohë shumë e vështirë, jonë mundu me rujt këtë popullin e vet, popullin shqiptar, jonë mundu me rujt edhe personalitetin e vet, mos me rrshit. S’du me përmend emra, por kanë qenë nja dy, dy a tre të cilët nga egoja e vet për karierë u bonë ma katolik se Papa.
Erëmirë Krasniqi: A ka pasë interferime të politikës në art? Ju i përmendët pak për letërsi.
Rexhep Ferri: Në pikturë nuk ka pasë, në muzikë [nuk ka pasë], se muzika për nga natyra vet osht’ abstrakte. Edhe ata që e studiojshin albanologjinë edhe qe u merrshin me letërsi, prind ju thojshin, “A po don Fakultetin e Burgut me shku me studiu?” Kështu ka qenë në popull e përhapun ajo kohë, ashtu.
Erëmirë Krasniqi: E skanojshin gjithçka që u prodhojke, u publikojke? Po mendoj a ka pasë njerëz specialist që i kanë lexu mos ka naj subtekst. Çka ka ndodhë?
Rexhep Ferri: Po shife, njeriu i dishëm, që din, ai nuk gabon. Unë e kom pasë një punëtor kur bojsha shpi edhe po i thotë ai mjeshtri atij punëtorit, “O Halim, he dinamit”, ai po e çel temelin me tetarrkom, e bam e bam {i çon duart poshtë dhe lart}. Unë e kom pasë futë këtë figurë në poezi ma kanë hek.
Erëmirë Krasniqi: Qysh u interpretu?
Rexhep Ferri: Se nuk e kanë interpretu njerëzit e dijshëm por njerëzit e padijshëm edhe “Dinamitin po e lyp Rexhepi”, sikurse te kjo kanga e Ilir Shaqirit që dheun, atëdheun, çka lyp ai diçka.
Erëmirë Krasniqi: A kthema borxhin (qesh).
Rexhep Ferri: Kthema borxhin diçka, a diçka qashtu, në Shqipëri kanë thonë, “Po çfarë borxhi more i kemi ne atij”.
Erëmirë Krasniqi: Po. (qesh)
Rexhep Ferri: Kështu që, ishte një kohë kur… tash po e lomë Beogradin edhe pse unë si të gjithë ne që rininë, pjesën ma të mirë të moshës sonë, vitet ma t’mira i kemi kalu atje, me gjithë ato vështirësi që i kemi pasë, e që mund t’i ketë një student i përkushtum. Ne jemi dashtë me qenë të përkushtum se ndryshe s’e hante pazari. Prapë se prapë ato janë vitet më të mira, sado që ti kesh të vështira {bën me dorë nga intervistuesja}, këto janë vitet e tua ma të mira.
Erëmirë Krasniqi: (qesh)
Rexhep Ferri: Në Prishtinë, sa fillum ne me marrë kamtë, me ecë në kamtë tona edhe tu ju falenderu qatyne udhëheqsave tanë komunista, jo neo-komunista se ata jane ma t’kqi, që i kemi edhe tash edhe në Tiranë edhe në Prishtinë neo-komunistat, që bojnë be në kry në Leninit, e Stalinit, e të Enver Hoxhës. Po e lamë politikën se, s’ja kemi pa kurrë hajrin për qato edhe po e lojmë.
Erëmirë Krasniqi: Por ka pasë ndihmes prej sistemit socialist për me kriju infrastrukturë kulturore a po?
Rexhep Ferri: Por, ndjenja e udhëheqve tanë që të jemi të barabartë me Republikat tjera Jugosllave i ndihmoj kulturës shqiptare. Në zyre kur shkojshe nëpër këto qendrat tjera i shihshe piktorët ma t’mirë të atyne, në Beograd të serbve, në Kroaci të kroatve, në Slloveni të sllovenëve dhe fillun edhe kta mos t’i marrin pikturat e çobanve t’vet, e djemve t’vet, e tezeve t’veta, por t’i marrin pikturat e… sot në asnjë zyre nuk e ke dikund një pikturë të Muslim Mulliqit. Po e marrë si shembull vetëm Muslimin, fillun të blejnë piktura, fillun të blehen piktura për Muzeun e Artit Modern, se t’gjitha Republikat kishin Muze të Artit Modern e ne s’kishim Muze Modern.
