Pjesa e Parë
Aurela Kadriu: A mundesh me e prezantu veten edhe me na tregu disa prej kujtimeve të hershme të fëmijërisë t’juaj, domethënë prapavijën familjare edhe çkado që kujtoni ju prej fëmijërisë?
Edita Tahiri: Unë jam Edita Tahiri. Vij nga Prizreni. E njohur për veprimtarinë time si politikane, diplomate, negociatore, si dhe si një prej liderëve kryesor të Lëvizjes për Pavarësi. Në atë kohë Lidhja Demokratike e Kosovës si Lëvizja Paqësore për Pavarësi dhe gjithë rrugëtimi jetësor ka qenë angazhimi për çështje kombëtare, për pavarësinë dhe lirinë e Kosovës. Por kam pasur periudha kur ju kam përkushtuar edhe jetës akademike duke bërë shkollim në “Harvard”, pastaj doktoraturën në “Johns Hopkins” dhe në Universitetin e Prishtinës.
Ma herët kam qenë në magjistraturë në Universitetin e Essex-it poashtu, si dhe në Universitetin e Prishtinës kam bërë fakultetin e elektronikës. Ndërsa pjesën tjetër prej “Harvard” dhe të tjerat ka qenë e lidhur me magjistraturë dhe doktoraturë në shkenca politike. Jetoj në Prishtinë prej kohës kur jam zgjedhur në kryesinë e Lidhjes Demokratike, në vitin 1991. Para kësaj periudhe kam jetuar në Prizren, përveç periudhës së studimeve në Prishtinë dhe në Britani, Essex.
Aurela Kadriu: Qysh ka qenë fëmijëria në Prizren edhe prapavija familjare, prej çfarë familje vini?
Edita Tahiri: Fëmijëria ime ka qenë mjaft e rëndë si edhe e gjithë familjes, për arsye se unë vij nga një familje patriotike. Babai im ka qenë njëri prej veprimtarëve kryesor të lëvizjes ilegale të njohur si Lëvizja Nacional-Demokrate, e cila ka pasur për qëllim bashkimin e Kosovës me Shqipërinë. Dhe për veprimtarinë e tij kombëtare ka qenë i burgosur në periudhën e Rankoviqit, ka qenë një periudhë shumë e randë, ku shqiptarët janë shtypur e persekutuar në forma ma të randa për shkak të angazhimeve për të drejtat e shqiptarëve dhe për angazhimet e bashkimit kombëtar.
Qëndrimi i tij në burg pesë vite, i dënuar nëntë, ishte një kohë që unë sapo kisha lindur, kur ai shkoi në burg unë isha njëmbëdhjetë muajsh, kur u kthye unë veç isha gjashtë vjeçe. Dhe ajo gjendje familjare ku nana s’kishte mundësi të merrej me neve, duhej të punonte për ekzistencën e familjes, por edhe të kujdesej për babain në burg. Për mua, e kam definu si fëmijëri e burgosun, sepse praktikisht e gjithë koha ka qenë me tragjedinë që kishim por edhe me krenarinë që kishim, sepse nana vazhdimisht na edukonte që të jemi krenarë kur të shkojmë në shkollë apo kur të jemi në shoqëri.
Sepse, “Babai është në burg për gjëra të mira, për gjëra të kombit dhe duhet të jeni krenarë dhe mos të ndiheni keq”. Pavarësisht se konteksti politiko-shoqëror në atë kohë ka qenë që shumica nuk janë angazhuar për çështje kombëtare, pak ka pasë familje patriotike apo individ patriot. Kështu që, ne i takonim kësaj pakice patriotike dhe të tjerët në një mënyrë ishin akomoduar me sistemin komunist edhe me faktin e ndarjes së kombit shqiptar. Kjo nuk ishte diçka e pranuar nga prindërit e mi, por pastaj u bë edhe kauzë e jona si fëmijë të kësaj familje.
Pra, që e kuptuam thellë ndarjen e kombit shqiptar, e kuptuam thellë padrejtësinë dhe nga vinte kjo padrejtësi që kishte ndodhur që shqipëtarët të jetonin në katër – pesë shtete për shkak të vendimeve të asaj kohe të disa fuqive të mëdha e që pastaj u shfrytëzua nga Serbia e Jugosllavia për të shtypur dhe për t’i lënë shqiptarët sa më të prapambetur. Mirëpo, është me randësi kur jeton në familje me një frymë patrotike, krijon një ideal për jetën, krijon një qëllim jetësor. Jo pse unë menjëherë jam marrë me politikë, por ai frymëzim patrotik ka jetu bashkë me mua.
Po ashtu edhe Prizreni si kryeqytet i shqiptarisë na ka dhanë nji frymëzim shtesë, sepse si fëmijë shpesh e vizitonim [Lidhjen e Prizrenit]. Pra ky është konteksti me të cilin unë jam rritur si fëmijë kam qenë nxanëse e shkëlqyeshme, në të gjitha fazat, edhe shkolla fillore edhe shkolla e mesme. Për nga ato përshkrimet që i bën familja thonë që kam qenë e urtë, e sjellshme. Dhe pastaj kur unë u angazhova si një prej themeluesve të Lidhjes Demokratike në Prizren, në kundërshtim të okupimit serb edhe për familjen dukej disi si nji energji apo nji forcë e brendshme që u zhvillu te unë dhe pastaj shpërtheu në kuptimin e angazhimit të drejtëpërdrejtë për themelimin. Dhe pastaj shpejt u zgjodha edhe në udhëheqjen e Lidhjes Demokratike.
Kam qenë dhjetë vjet Ministre e Jashtme e Republikës së Kosovës prej ‘91 deri në vitin 2000. Pasi që u çliru Kosova, pastaj erdhën institucionet e UNMIK-ut, por deri atëherë unë kam vepruar pra si Ministre e Punëve të Jashtme. Arsyeja pse jam zgjedhur në këtë detyrë nuk ka qenë se kam pasur ndonjë përvojë politike apo diplomatike, por për aq sa shpjeguan nga kryesia e Lidhjes Demokratike ka qenë sepse e para vija nga një familje kombëtare, kombëtarisht e formume, patrotike. E dyta, ishte se unë isha shkolluar në perëndim dhe flisja gjuhën angleze rrjedhshëm, sepse siç ju thashë pas universitetit në Prishtinë, unë bëra një magjistraturë në fushën e elektronikës dhe telekomunikacionit në Britaninë e Madhe në Universitetin e Essex-it.
Pra kisha nji {hap duart}, një background [ang.: prapavijë] që më jipte mundësi të angazhohem në diplomacinë e Kosovës. Ka qenë periudhë tepër e randësishme sepse veprimtaria zhvillohej në Kosovë dhe unë kisha një veprimtari të ndarë në dy pjesë. Një pjesë isha në Kosovë dhe angazhohemi së bashku më gjithë kryesinë dhe kryetarin e LDK-së doktor Ibrahim Rugovën për ta ruajtur rezistencën, frymën, qëndresën e popullit përmes organizimeve që i bëmë. Praktikisht Lidhja Demokratike e Kosovës si lëvizje për pavarësi ka qenë e suksesshme në kuptimin që i organizoj edhe institucionet shtetërore në rrethana okupimi. Si dhe një drejtim tjetër strategjik kishim ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës dhe çështjes shqiptare dhe në këtë detyrë unë isha bartësja kryesore si Ministre e Punëve të Jashtme.
Po ashtu mund të them që angazhimet politiko-diplomatike praktikisht më dhanë mundësi që diçka që unë fare nuk e kisha projektuar si mision jetësor, pra që të jem në shërbim të kombit, çlirimit, pavarësimit, këto u bënë tek unë angazhim primar dhe sot e kësaj dite. Pra, këto 30 vjet gjithë angazhimi im dhe përkushtimi lidhet me kombin shqiptar, me shtetin e Kosovës, me angazhimet për ta bërë kombin tonë sa më të fuqishëm, për ta bërë Kosovën një shtet sa më të fuqishëm ndërkombëtarisht, plotësisht të pranuar dhe një shtet euroatlantik pra. Ku vlerat perëndimore, vlerat tona si një komb antik dhe europian të konvergjohen dhe të jemi pra të integruar në këtë komunitet euroatlantik.
Aurela Kadriu: Kisha dashtë m’u kthy edhe njëherë te Prizreni, e përmendët që babi ka qenë i angazhuar politikisht, kisha dashtë me na tregu detaje si e keni përfundu shkollën fillore dhe të mesmen, por edhe me na tregu pak ma shumë se qysh, a është reflektu angazhimi i babit në jetën e juj domethënë në shkollë edhe në përgjithësi?
Edita Tahiri: Shkollën fillore e kam kryer afër shtëpisë, në atë kohë është quajtur shkolla “17 Nëntori”. Ndërsa, shkollën e mesme në gjimnaz. Për sa i takon ndikimeve që familja apo kombi i kanë përjetuar, babai im edhe pse i torturuar në burgjet e Serbisë, në Mitrovicën e Sremit si një prej burgjeve më të rënda, nuk ka dashur që të ndikojë në orientimet tona. Përveçse, ka vënë një vijë të kuqe, nuk na ka lejuar që të bëhemi anëtar të Partisë Komuniste, sepse ai ishte një demokrat, angazhohej për vlera demokratike. Dhe sepse ai mendonte dhe mendoj që e ka pasë mirë që komunizmi ishte në shërbim të interesave sllave dhe ne shqiptarët praktikisht pësonim prej një sistemit të tillë. Kështu që, kjo ka qenë arsyeja pse unë asnjëherë nuk jam angazhuar në Partinë Komuniste.
Në anën tjetër nuk jam angazhu në Lëvizjen Ilegale siç e ka bërë motra ime e madhe për shembull. Sepse jo që babai synonte të na frikësoj nga angazhimet ilegale dhe rreziqet, por vazhdimisht ka kërkuar nga ne që të jemi të vetëdijshëm nëse marrim vendim për angazhim çfarë mund të pësojmë, sepse ai kishte pësuar. Prej një figure të njohur në qytetin e Prizrenit, prej një pozite të liderit, kur erdhi nga burgu erdhi i sëmurë psiqikisht. Dhe unë e të gjithë tjerët jetuam me një baba i cili dhjetë vjet nuk ka pranuar të ulet me neve në tavolinë për drekë. Ka jetuar në një burg shtëpiak pra, për shkak se gjendja e tij psiko-sociale ishte dëmtuar tmerrësisht.
Mos të flasim që rrallë na ka treguar për torturat, por kur u rritëm ne insistonim. Unë insistoja kur u bëra mbi 18 vjet, thashë, “Tash është koha ta kuptoj çfarë kanë qenë torturat”. Mund të them që torturat kanë shkuar deri te kurora elektrike e torturimit. Pra, forma të randa që i ka përdorë Serbia dhe strukturat serbe ndaj, kundër shqipëtarëve. Dhe praktikisht gjithë ai rrëfimi i tij, por edhe qëndrimi i tij për mua ka qenë inspirim sepse ai thoshte që, “Kush është në burgjet e Serbisë nuk duhet të akuzohet nëse tradhëton shokun a bashkëpunëtorin”. Por, thoshte, “Unë s’kam mundur ta bëj, prandaj edhe torturimi ndaj meje ka qenë më i madh”.
Edhe është e vërtetë që në atë kohë kur u burgos babai dhe shokët e tij, pas babait askush nuk u burgos sepse babai e ndali, pra arriti që të mos, mos t’i nxjerr shokët e tij dhe kjo ishte një vlerë e madhe. Por, besoj që ka ndikuar edhe në personalitetin tonë edhe timin, që në një mënyrë, çfarëdo pune që bën por sidomos angazhimin kombëtar ta bësh me parime dhe vlera dhe me një ndershmëri ashtu siç e meriton kombi dhe shoqëria. Sidomos për faktin që ne shqiptarët kemi pasur një fat tragjik. Ky fat tragjik i ndarjes kombëtare ka qenë i reflektuar direkt në shtëpinë time, sepse nana ime ishte e Shqipërisë dhe ajo ishte martuar me babain në kohën e Luftës së Dytë Botërore dhe pastaj menjëherë është mbyllur kufiri.
Ndoshta e dini historinë që ne shqiptarët e Kosovës gjatë Luftës së Dytë Botërore nuk kemi dashur të luftojmë kundër okupimit gjerman e italian, sepse në atë kohë ne praktikisht u bashkuam si komb. U hapën shkollat shqipe, filloi një perspektivë. Mirëpo, në fund, në periudhën e fundit të luftës kishte një ofertë nga popujt e tjerë të ish-Jugosllavisë që të na njihet e drejta për vetëvendosje dhe ne të merrnim pjesë në luftë. Ka qenë kjo ngjarje e njohur si Konferenca e Bujanit, e cila ka miratu rezolutë me të cilën Kosovës i lejohet që pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore të mund të bashkohet me Shqipërinë.
Mirëpo, menjëherë pasi përfundoi lufta fillojnë tradhëtitë e strukturave komuniste dhe Kuvendi i Prizrenit, pra parlamenti i… më falni, Parlamenti i Kosovës, Kuvendi i Kosovës u detyrua ta shpall bashkimin e dhunshëm me atë kohë Jugosllavinë dhe Serbinë në të njejtën pako. Pra ne u detyruam përsëri të mbetemi nën dominimin dhe shtypjen e Jugosllavisë, por kryesisht të ekzekutuar nga politikat serbe. Pra desha t’ju them që babai nuk preferoi të ndikoj në angazhimet tona kombëtare, por vet rrëfimi i tij tragjik, vet vizioni i tij dhe përkushtimi për kombin, besoj se janë bërë inspirim për neve dhe për mua dhe poashtu që unë çdo ditë si fëmijë dhe e rritur përballesha me ndarjen e kombit.
Sepse nana ime dyzet vjet bëri përpjekje që të shkoj në Shqipëri dhe ta takoj familjen. Siç e dini kemi pas një Mur të Berlinit shqiptar mes neve pra. Ajo vdiç pa e pa familjen dhe unë kam jetu në një ambient ku nana gati çdo mëngjes ose është zgjuar me ndonjë andërr që ka shkuar në Shqipëri ose me një andërr që ka takuar nanën, vëllain. Pra, kjo është ajo fëmijëri shumë specifike që kam pasur unë. Me një anë babai në burg për një çështje kombëtare, në anën tjetër nana në një mallëngjim të vazhdueshëm për shkak të ndarjes tragjike të kombit. Dhe kur unë e fillova angazhimin në vitet ‘88-‘89, pra ma vonë e kam analizu që gjithë këto rrethana, pra familjare dhe kombëtare kanë ndikuar që në një moment të caktuar unë të përcaktohem për të punuar për idealet kombëtare.
Aurela Kadriu: M’u duk shumë interesant që e përmendët se motra juaj e madhe ka qenë në Lëvizjen Ilegale, a keni ndonjë tregim që ajo ju ka përcjell, qysh ka qenë për juve me pas motrën…
Edita Tahiri: Motra ime e madhe ishte studente në Shkollën e Lartë Pedagogjike në Prizren, studionte matematikën. Dhe ata studentat e Shkollës së Lartë u bashkuan në një grup ilegal, siç u bashkuan në gjithë Kosovën. Këta janë sudentat e demonstratave të 1968-tës.
Aurela Kadriu: Aha.
Edita Tahiri: Pra, motra ime ka qenë njëra prej figurave kryesore, në gjithë Kosovën janë mbajtur e në Prizren pra kur është ngritur flamuri… Madje… meqë po flasim për këtë ta bëj edhe një rrëfim për veten në atë kohë. Në kohën kur përgaditeshin për ngritjen e flamurit zakonisht mbledhjet e studentëve mbaheshin në shtëpinë tonë dhe ata kishin nevojë që flamuri të rrethohej, e kishin flamurin por nuk ishte i rrethuar. Dhe unë isha diku, sa i bjen rreth dymbëdhjetë vjeçe dhe kërkuan që unë ta çoj te rrobaqepësi. Unë menjëherë pranova, e dija pranova dhe shkova. Rrobaqepëse ishte nana e njërit prej atyre që ishin pjesë e grupit ‘68-tës dhe u kry puna, u ktheva, ia dorzova.
Tani kur u bënë gati që të shkojnë tek Lidhja e Prizrenit për ta ngritur flamurin, unë kërkova që të shkoj me ta edhe më tha motra edhe të tjerët, “Jo, jo, ti je e vogël nuk mund të vish”. Po thashë edhe unë ja ktheva (qesh), “Nuk isha e vogël për ta çu flamurin” {tregon kahjen majtas}, sepse duhej me shku nëpër qytet, “Pra e bëra këtë dhe dua të jem” edhe vërtet më morën. Pra, që nga ajo kohë kam qenë në një mënyrë indirekte në këto ngjarje edhe praktikisht disa nga shokët e motrës, bashkëpunëtorët janë burgosur edhe motra pas asaj kohe ulërinte intenzitetin e angazhimit si rekomandim i shokëve në burg.
Aurela Kadriu: A mbani mend kështu ma detajisht kur jeni mbledh me shku?
Edita Tahiri: Po aty kemi qenë krejt, ka qenë motra e madhe Shyhretja, pastaj motra me të cilën unë jetoj këtu Myfidja, të gjithë kemi qenë. Edhe më kujtohet që para se të shkojmë tek Lidhja e Prizrenit është bërë një defilim me flamurin shqiptar në të gjitha rrugët kryesore të Prizrenit. Pastaj kemi përfunduar tek Lidhja e Prizrenit dhe dy prej studentave pra arrijtën që ta vënë në shtyllë {tregon lartë} pra tek Lidhja e Prizrenit dhe në momentin kur filloi të valojë flamuri erdhi policia pati menjëherë ndërhyrje, rrahje dhe menjëherë u arrestuan disa.
Megjithatë, efekti i asaj ngjarje ka qenë shumë i madh në Prizren. Pra, ishin shkëndijat e para të një lëvizje të re, sepse ne shqiptarët që nga ndarja tragjike kombëtare në Konferencën e Londrës 1913-tën, kemi pasur vazhdimisht lëvizje dhe rezistenca për vetëvendosje, liri e pavarësi. Dhe këtë ngjarje dhe këto angazhime të studentave… ka qenë nji fazë e të gjitha lëvizjeve që i kemi pasur të të gjithë brezave të angazhuar, përfshirë edhe Lidhjen Demorkatike si Lëvizje Paqësore edhe Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës si lëvizje e armatosur e shumë të tjera që i njeh historia jonë.
Aurela Kadriu: Në cilin vit keni ardhur në Prishtinë për studime?
Edita Tahiri: Unë kam filluar studimet në vitin 1974, pas përfundimit të gjimnazit kam studiuar siç ju thashë më herët në Fakultetin Teknik, drejtimi i elektronikës me telekomunikacionin. Një fushë që nuk e kisha si preferencë numër nji. Edhe këtu dëshiroj të ndaj nji, nji ngjarje të randësishme. Unë isha vazhdimisht e interesuar që ta studioj psikologjinë, arsyeja ishte që kisha shumë dëshirë të kuptoj gjendjen shpirtërore të babait tim dhe damtimet që ia kishte pru burgu i Serbisë. Meqenëse, në atë kohë Dega e Psikologjisë nuk ekzistonte në Universitetin e Prishtinës, kishte në Zagreb e qytete tjera. Dhe, meqenëse familja ime nuk kishte fuqi financiare të investojë për studimet e mia, unë u detyrova që të ndërroj pra këtë orientim që e kisha jetësor pra, edhe shpirtëror.
Në atë kohë elektronika dukej sikur ma drejtim modern, Kosova ishte larg ndonjë zhvillimi teknologjik, por ma shumë ka qenë një trend se sa një përcaktim. Dhe, meqenëse mua më mbeti gjithmonë kjo dëshirë e parealizuar e studimit të psikologjisë, pastaj unë paralelisht kam bërë jo studime pra institucionale, por vazhdimisht jam marrë me literaturën e psikologjisë, psikoanalizës. Kam lexuar gati të gjithë psikoanalistët e njohur, veprat e tyre. Madje këto ditë do ta sjell edhe atë bibliotekë nga Prizreni, meqenëse më në fund kam kaluar në banesën time pas 30 vjet pune për Kosovën e për kombin.
Pse kam bërë lexim? Jo shumë studim por lexim me shumë vëmendje për të mund… që të kuptoj pak më shumë botën shpirtërore të babait tim, por edhe gjithë shqiptarëve të tjerë që, jo vetëm që kanë qenë burgjeve por edhe të zhdukur, të vrarë e të torturuar e reflektimet e tragjedisë tonë kombëtare tek shqiptarët. Por, fillimisht edhe motivi kryesor ka qenë fati i babait tim. Megjithëse, ai fare nuk e ka bërë si të them çështje sëmundjen e tij, kishte… edhe pse rrinte i izoluar kishte një qëndrim shumë krenar. Nëse eventualisht vendoste të na takojë… po flas për dhjetë vitet [e para], se pastaj ai është rehabilituar. Nëse vendoste të na takojë në korridor apo vinte në dhomën e nejës, kishte një, do të thosha krenari që reflektonte forcë tek ne, dhe kjo mua më pëlqente.
Për atë, duke e parë gjithë atë mundim… në anën tjetër kishte qëndrim mjaft dinjitoz dhe studimet e mia apo leximet do të thosha aktive në psikoanalizë më kanë ndihmuar që në një mënyrë këtë dëshirë jetësore që pata ta arrij, jo ta shuaj por ta realizoj në një mënyrë individuale. Pra e kam kryer me sukses, shkëlqyeshëm fakultetin e elektronikës dhe telekomunikacionit. Kam qenë studente e mirë, madje ma vonë si mësimdhënëse e këtyre landëve e kam shkruar edhe librin e parë në gjuhën shqipe, librin “Elektronika” për shkollat e mesme. Edhe kjo ka ardhë si një nxitje patriotike, sepse kur fillova të jap mësim në Prizren në shkollën teknike, ishte koha e demonstratave të studentëve të ‘81-shit, se unë ‘80-ën diplomova, ‘81 fillova të jap mësim.
Dhe m’i arrestuan disa nxënës, ishte pra një ballafaqim i ri me atë realitetin e ri që kishim dhe atë vit në shtator duke dhënë literaturën në tabelë nxënësve të mi, aty për aty kisha një reagim, pse gjithmonë janë librat në gjuhën serbo-kroate? Pra s’kisha një libër t’ua rekomandoja shqip, por po ashtu me Shqipërinë marrëdhënjet dhe kufiri ishte i mbyllur, nuk kishim mundësi të merrnim libra nga Shqipëria se atje ka pasur libra të shkruar shqip apo të përkthyera dhe ky ishte momenti kur unë vendosa e kam pasë thanë (qesh) “Ta heq një prej këtyre librave në këtë gjuhë” dhe për disa vjet kam punuar në atë libër, pastaj është botuar nga Enti i teksteve mësimore të Kosovës.
Pra, e zgjodha drejtimin e elektroteknikës dhe telekomunikacionit edhe u angazhova. Po ashtu shkova për studime në Britaninë e Madhe në Universitetin e Essex-it, bëra një master në këtë fushë, në telekomunikacion digjital, i cili ishte po ashtu shumë larg nga realitetet dhe niveli i zhvillimit të Kosovës. Por ishte nji angazhim që në të ardhmen do të mund të kontribuoja në, në fushën e telekomit në Kosovë. Mirëpo, jeta ime ndryshoi që nga ‘88, ‘89 kur unë mora orientimin e angazhimeve politike. Dhe pastaj edhe shkollimi u bë në shkenca politike dhe marrëdhënie ndërkombëtare.
[Video ndërpritet]
Aurela Kadriu: A keni mbërri me e konfrontu qoftë ti si më e rritur, mandej qoftë pas leximeve tuaja, babën personalisht, pse ka ndodh ai izolim, ai largim prej familjes?
Edita Tahiri: Siç ju thash ai ishte i izoluar edhe shumë kohë pas burgut, një pjesë të kohës që vinte në dhomën e ndejës ishte koha kur e dëgjonte “Zërin e Amerikës” në radio, pastaj edhe shpejt në televizion sepse nana u angazhu që të blej televizion që baba të ketë mundësi të, ta ketë nji komunikim qoftë edhe përmes televizionit. Dhe, në atë kohë kur vinte dëgjonte lajmet ne e pyesnim përse është kaq i përkushtum për këto lajme, çfarë po ndodh? Në këtë pjesë ishte më i hapur, pra rrëfehej politikisht se çka duhet të ndodh me shqiptarët, si do të angazhohet perëndimi, sidomos SHBA-ja. Dhe praktikisht shprehte një lloj optimizmi të matur, se një ditë ne do t’i tejkalojmë ndarjet kombëtare, do ta kemi një fuqi që t’i arrijmë idealet kombëtare.
Mirëpo, pyetjet rreth pasojave që kishte përjetuar në burg i mbyllte. Ka pasë disa momente që unë kam arritur pra të nxisë që të rrëfehet, dhe zakonisht kjo ka ndodhur kur kemi shkuar në pushimet verore. Në atë kohë, caku kryesor ka qenë Ulqini, një ambient shqiptar dhe ai i relaksum. Aty kam pasë rast që të hap këto tema. Sidomos kur shkonte që të lahet, ja vrejta një shenjë, një gropë këtu mbrapa {tregon me dorë shpinën} dhe prej aty filloi rrëfimi. I thashë, “Çka është kjo?” “Jo, jo…” e minimizoi. Pastaj filloi të rrëfehet që gjatë torturave e kishte pasë pra {prek shpinën} një lloj damtimi të tillë sa u deshtë të bëhet intervenim kirurgjik {bën sikur qepë me dorë diçka} për ta mbyllur varrën, për shkak të shkelmimeve që kanë ndodhë.
Dhe më kujtohet në atë kohë, jo veç një verë, disa verë unë i shfrytëzoja ku fliste për punën e tij, fliste për lëvizjen në të cilën edhe djali i hallës së tij ka qenë i angazhuar. I cili ka qenë lideri kryesor për zonën Prizren dhe Kukës dhe është zhdukur edhe sot e kësaj dite nuk dihet ku gjendet. Më tregonte angazhimet, pra dhe sidomos lidhjet me një operacion për të sjellë disa parashutista amerikanë (buzëqesh) të cilët në atë kohë kishin për qëllim për të parë gjendjen e shqiptarëve këndej kufirit por edhe në Shqipëri. Pastaj fliste që kanë arritur të krijojnë edhe një radio-lidhje me të cilën ata kanë mbajtur kontakte Kosovë-Shqipëri, në mënyrë që të formohet një rezistencë ushtarake për të çliruar Kosovën nga Jugosllavia dhe për t’ia bashkuar Shqipërisë.
Më tregonte edhe një rast shumë interesant, nji prej shokëve të tij i cili prej malit kishte zbritur për të parë familjen dhe në atë kohë Shërbimet Sekrete Jugosllave e kanë kuptuar dhe kanë shkuar në shtëpi për ta zënë. Ai e paska pasë gjithmonë një strehimore në një dhomë dhe ka hyrë në atë strehimore dhe {mban grushtin afër gjoksit} e ka vrarë veten, ka pasë bombë me vete. Gjithmonë i përmendte këto situata. Po ashtu i përmendte shokët e tij që i ka pasur në burg, të cilët po ashtu kanë qëndruar shumë mirë, sidomos një shok nga Rahoveci. Ku pastaj ne çdo verë derisa baba ishte në burg, ne e kalonim verën te ata. Arsyeja ishte që ata synonin për ta ndihmu nanën që të mbijetojë, meqë të ardhurat ishin shumë të kufizuara. Ka folur edhe për momente torture, më shumë e ka veçuar këtë kurorën elektrike, ku thoshte që dy javë pastaj më nuk ka qenë i vetëdijshëm. Aty ka pasë ndoshta trajtime mjekësore, por tek pas dy jave ju është rikthyer vetëdija.
Aurela Kadriu: Qysh është reflektu te nana kjo mungesë, është dashtë m’u mbajt vetë?
Edita Tahiri: Nana ishte tërësisht e zënë, i bënte dy punë. Para punonte në një fabrikë të konfekcionit që punësimi i saj erdhi pasi që u burgos baba, dhe meqë baba nuk i tradhëtoi shokët e tij të gjithë ata që mbetën në liri pra u angazhuan që t’i gjenin punë nanës dhe nana detyrimisht u bë rrobaqepëse, mori një kurs u bë rrobaqepëse. Kështu që, një pjesë punonte në punë, pra tetë orë, pastaj punonte në shtëpi. Kështu që, ajo ishte tërësisht e zënë me ekzistencën tonë po ajo që nga nana vlerësoj lart është se ka qenë shumë e përkushtuar që ne të arsimohemi. Tepër, domethënë, kur ishte puna për mësim ajo fare nuk na pengonte për angazhimet familjare.
Po ashtu fliste për familjen e saj e cila në Shqipëri ishte po ashtu e persekutuar të gjithë ishin gjashtë dajë dhe dy teze atje. Ndërkohë, gjyshi im ka qenë prefekt i Kukësit dhe meqenëse një prej dajëve ishte angazhuar kundër regjimit të Enver Hoxhës, kishte përfunduar në burg të përjetshëm. Ai doli nga burgu vetëm kur u bënë ndryshimet demokratike në Shqipëri dhe praktikisht ajo fliste që gjithë vëllezërit i kishte të shkolluar dhe kishte dëshirë që edhe ne të shkollohemi, sepse thoshte që, “Kombi nuk mund të ecë përpara pa shkollim”. Nuk na mundonte shumë, por kishte raste kur rrëfehej për andrrat apo kur e kapte malli për familjen, sigurisht nuk mundte t’i përmbante lotët.
E mbaj në mend këndonte gjithmonë kangë të gurbetit (buzëqesh). Pra kjo është nana ime, po ashtu nana njihet si një prej grave shumë të fuqishme të Prizrenit. Sepse… nuk e di sa e keni parasysh, por në atë kohë regjimi serbo-jugosllav jo vetëm që i burgoste shqiptarët patriotë, por kishte tendenca që të abuzonin edhe me bashkëshortet. Kështu që, më kujtohet thoshte, “Gjithmonë kur po shkoj në burg i mbaj gërshontë në çantë”, si rrobaqepëse ato i ka pasur mjete {bën sikur mban gërshërë në duar}. “I mbaj gërshontë në çantë, nëse ka ndonji tentim që t’i përdorë”. Dhe kjo sjellje e saj pra shumë me karakter të fuqishëm, me moral të fuqishëm e ka bërë atë një ikonë në Prizren. Pra, sot kur flitet për gratë e fuqishme të Prizrenit, nana ime hyn në radhën e atyre.
Pra, ka pasë qëndresë me të vërtetë, jo vetëm individuale por edhe kombëtare. Ajo na ka rrëfyer, unë si fëmijë nuk i kam mbajtë në mend, të tjerët vëllezërit dhe motrat besoj i kanë mbajtur në mend bastisjet që janë bërë pasi që babai ka hyrë në burg. Dhe më tregonte që kur ka ardhë si nuse, në pajë e ka pasur flamurin shqiptar dhe thoshte që, “U deshtë të gjejmë mënyrë që ky flamur të mos bie në dorën e policëve sërbë”. Dhe, pastaj e kishte shkepur flamurin se ka qenë i punuar me ari në mënyrë që ata të mos e identifikojnë dhe të mos vjen puna me e marrë dhe me nëpërkambë flamurin kombëtar. Janë edhe shumë rrëfimë tjera pra të jetës që lidhen me rolin e nanës, por edhe rolin e babës në formimin tim.
Aurela Kadriu: A keni pas rast me e vizitu sa ka qenë në burg?
Edita Tahiri: Po, po, ne… nana shkonte çdo muaj në Mitrovicën e Sremit. Shkonin disa gra (buzëqesh) se kishte disa burra kështu patriotë që ishin në burg në atë kohë dhe të gjithë bashkoheshin. Shkonin me tren prej Prizrenit në Beograd e pastaj vazhdohej, më duket me autobus s’e mbaj në mend mirë. Dhe unë kam qenë disa herë edhe fëmijët e tjerë, me rradhë kemi shku. Një që ma shpjegonte baba dhe që ishte prekë është se kur jemi taku ai më ka marr në grykë dhe më ka përqafuar unë jam larguar {lëviz duart kah vetja} i kam thanë, “Kush je ti? Nuk je babai im!” Dhe, ai pastaj vazhdimisht ma përmendte këtë moment dhe ai ishte prekur shumë pasi që është kthy në qeli. E mbaj mend pak por këto ata m’i kanë tregu se unë kam qenë një apo dy vjeçe atëhere.
Edhe e mbaj në mend kur u kthy dolën disa lajme dhe ai dërgoi një letër që ka gjasa ta lirojnë para kohës, pra para dënimit dhe atë mëngjes që erdhi nana u ngrit për të shku në punë dhe na porositi të gjithëve që, “Sot ka mundësi që baba të vjen”. Dhe ne e kishim nji, do të thosha ndjenjë krejt të veçantë pra gëzimi, hidhërimi, u bashkuan. Pra gëzimi që po vjen, hidhërimi pse ishte, pse u deshtë të jetë atje. Dhe më kujtohet unë isha ende para se të shkoj në shkollë e prisja në lagje dhe një familje në lagje vazhdimisht kujdesej për mu, meqë nana ishte në punë, aty jam rritur, ishte familja Nushi, fëmijërinë… Dhe atë ditë më thanë, “Pse nuk po vjen sot?” Nana shkonte në punë, unë shkojsha te ata, i thashë, “Jo, sot po e pres babain”. Ashtu pastaj ata më tregonin, por edhe vet e mbaj në mend. Dhe krejt kohën kam qenë jashtë dhe derisa erdh… (përlotet). Më shumë s’po muj se po prekem {pin ujë}. Edhe s’kam fol kurrë… moti për këto gjëra…
Aurela Kadriu: A doni me pushu pak?
Edita Tahiri: Mos të foli për nanën se do të prekem ma shumë se njëherë kemi pas shku te kufiri. Po e kryj pastaj ndoshta qetësohem. Patëm shku te kufiri, ne këndej {me gisht tregon kah vetja dhe përball} doli nana edhe vëllezërit andej, dy anët e kufirit dhe nana fliste me kufitarin, nana e saj fliste me kufitarin e Shqipërisë për të komunikuar, po them janë gjëra shumë të randa. Pastaj gjyshja pas atij momenti kur ka shku në shtëpi është paralizuar dhe krejt jetën e kaloj e paralizuar. Shumë interesante është jeta, jo vetëm e imja, por jeta me të vërtetë shumë specifike ka qenë. Por shumë shqiptarë i kanë pasë këto tragjedi. Nuk po du me e zmadhu, por e jona ka qenë e tillë.
Aurela Kadriu: Qysh ka qenë konteksti, po mendoj qysh ka qenë për juve ‘74-tën me qenë studente, ‘74-ta është themelimi i universitetit kështu tamam?
Edita Tahiri: Universiteti i Prishtinës ishte arritja jonë më e madhe kombëtare, sepse gjithë synimet e strukturave serbo-jugosllave që ishin të orientuara kundër shqiptarëve ishin kundër Universitetit të Prishtinës. Janë të njohura parullat serbe në atë kohë që nuk duhet t’ju jipet universiteti shqiptarëve se pastaj s’mund t’i ndalim kërkesat e tyre për t’u bashkuar me Shqipërinë, do të rriten, do të zhvillohen, do të fuqizohen. Por, vërtetë universiteti është ndoshta fillimi apo baza e pavarësisë që kemi sot, sepse pa komb të shkolluar nuk kemi mundur të përparojmë.
Unë kur erdha në Prshtinë në atë kohë ishte edhe koha kur Kosova kishte marrë një avancim ishte bërë me status federal dhe situata ka qenë pak më e mirë se periudhat e Rankoviqit apo periudhat tjera. Por përgjithësisht ata që kanë dashur ta shohin thellë pozitën e shqiptarëve asnjëherë nuk ka qenë e mirë. Ne vazhdimisht kemi qenë të ekspozuar në burgime, në diskriminime, në pamundësi të kemi qasje në shkollime ndërkombëtare e të tjera. Pra ishte ajo drita e parë (buzëqesh) në tunelin e largët të shqiptarëve këndej kufirit.
Aurela Kadriu: Çka, çka mundeni me na tregu për jetën studentore, qysh ka qenë për juve, si e re keni ardhë në Prishtinë prej Prizrenit?
Edita Tahiri: Po, po. E para Prizreni shumë i bukur, është një ambient inspirus i civilizuar me shumë trashëgimi kulturore kombëtare. Kështu që, ka një fuqi të madhe ajo dalja nga Prizreni, është një sfidë, nuk është e lehtë të shkëputesh. Mirëpo, Prishtina ishte qendra e shkollimit, e botës studentore dhe për mua ishte një risi mjaft e mirë. Megjithëse e kisha me vete atë zhgënjimin që nuk arrita të shkoj në studime për psikologji në Zagreb, megjithatë fillova të futem pra në shkencën për të cilën isha përcaktuar për telekom dhe elektronikë dhe ta ndërtoj shoqërinë time studentore. Duke qenë një person që teknikën nuk e kisha preferencë por ma shumë këto drejtimet shoqërore, shoqërinë e ndërtova të tillë që periudhën e studimeve me kolegët e fakultetit, por pjesën tjetër zakonisht kam qenë në shoqëri me artistë dhe piktorë.
Kështu që, në një mënyrë i kisha dy komponentat që më jipnin të kompletoj atë që unë nga brenda e ndjeja. Kështu që, pjesën e studimeve që nuk kanë qenë të lehta. Pesë vjet studime i kam bërë me angazhim, me bashkëpunim me kolegët, me të gjitha do të thosha përkushtimet që nën nji duhet ta kryej shkollimin. Ju spjegova dëshirën dhe andrrën e nanës që të na shoh të gjithëve të shkolluar kjo ka mbjell edhe te unë atë dëshirën për të qenë e arsimuar. Ndërsa në anën tjetër pjesa e daljeve e argëtimeve (buzëqesh) ka ndodh me shokët e mi dhe shoqet që kanë qenë ose artista ose piktorë, pjesa më e madhe kanë qenë piktorë, skulptorë. Kështu që, ka qenë një jetë e mirë.
Aurela Kadriu: A keni banuar në konvikt?
Edita Tahiri: Po, kam banuar në konvikt…
Aurela Kadriu: A keni ndonjë kujtim?
Edita Tahiri: …pjesën më të madhe të kohës.
Aurela Kadriu: A keni ndonjë insert që e kujtoni prej jetës në konvikte?
Edita Tahiri: Të parën po ja u tregoj, sa herë që kam filluar të banoj çdo vit nuk ishte shumë i pastër dhe unë vetë e ngjyrosja dhomën. I merrja të gjitha paisjet, që nuk jam shumë punëtore në këtë drejtim (qesh). Po ishte aq, dhomat ishin të papastërta dhe nuk kisha mundësi ta duroja atë situatë. Kështu që, çdo vjet puna e parë ka qenë, kam marrë çelësat {bën sikur fut çelësat} dhe e bëja ngjyrosjen. Kam pasë cimere, befasoheshin, unë ju thosha, “Veç liromani dhomën une e kryj”, kjo ka qenë. E dyta, problemi i ujit, nuk kemi mundur ta shfrytëzojmë ujin për çdo ditë dhe kjo ka qenë problem sidomos për higjienën.
Pastaj ajo mbajtja e rendit, apo vrapimi që të mbahet rendi, kush i pari, kush… Ka pas disa sfida, kanë qenë të bukura por edhe vështirësuese për jetën. Aty u zhvillu një jetë… konviktet që kam banu unë kanë pasë edhe disa biblioteka, kështu salla ku mund të shkoje për lexim. Pastaj kanë ndodhur ndejet, shoqërimet, krijimi i shoqërive të reja. Për shembull, pikërisht në konvikt kam takuar nji mikeshë që e kam sot dyzet vjet mikeshë, nga Tetova. Pra aty jemi njoftu dhe shoqëria jonë është zhvillu tash dyzet vjet, dhe jo vetëm mes meje dhe saj, por mes motrës sime apo mes familjes time dhe familjes së saj. Ishte bija e shkrimtarit të njohur Murat Isaku, Luljeta.
Aurela Kadriu: Ndoshta me fol edhe pak për ju, keni ardh prej një familje patriotike ma merr mendja që Prishtina ka qenë kulturalisht ma e përzime dhe etnikisht, a ka pasë kontakte mes jush, mes kolegëve serbë, besoj që ka pasë, a ka pasë njerëz serbë që kanë studiu?
Edita Tahiri: Besoj që ka pasë, por nuk mbaj në mend që kemi kontaktuar mes vete, nuk mbaj në mend, ndoshta… nuk po mund ta shpjegoj përse nuk kemi kontaktuar. Por jeta në Fakultetin Teknik ka qenë shumë dinamike, shumë provime, shumë detyra dhe vazhdimisht i ke takuar vetëm ata që t’u ka mundësu ma lehtë. Pra kolegët e grupit, ata që kanë pasur mundësi të diskutojnë për studimet, kështu që nuk mbaj mend kontakte edhe nuk mund ta spjegoj, a ka qenë çashtje nacionalizmi apo për shkak se jeta ka qenë shumë dinamike, jeta studentore dhe nuk ka pasë interesime për këto gjëra.
Aurela Kadriu: A ka pasë në këtë periudhë ndonjë celulë të aktivizmit në të cilën jeni përfshi në ndonjë formë?
Edita Tahiri: Jo.
Aurela Kadriu: Ka qenë një periudhë më…
Edita Tahiri: Ka qenë periudhë e studimeve të mia nuk jam përfshi, pastaj kur u bënë demonstratat e ‘81-shit unë kisha mbaruar studimet sepse diplomova në dhjetor të vitit 1980. Kështu që, nuk i kam taku këtyre strukturave eventuale.
Aurela Kadriu: Qysh ishte pastaj kur u kthyt prej studimeve në Prizren, po flas në kuptimin e kontekstit politik edhe qysh është reflektu ai tek ju?
Edita Tahiri: Unë kur u ktheva në Prizren vet u përcaktova që të punoj në arsim dhe jo në prodhimtari, sepse profesioni më çonte drejt industrisë e prodhimtarisë. Më shumë preferoja arsimin dhe sapo fillova në janar të vitit 1981, fillunë lëvizjet drejtë demonstratave të marsit. Demonstrata ka pasë edhe në Prizren krahas Prishtinës, ajo u bë ngjarja kryesore e zhvillimeve në Kosovë dhe pati ndërhyrje nga shërbimet sekrete nga Partia Komuniste dhe i arrestuan disa nga nxënësit e mi. Aty kisha një reagim jashtëzakonisht të ashpër, që ndoshta janë edhe fillet e para të patrotizmit tim i cili ishte formuar tek unë, por nuk ishte manifestuar. Mbaheshin disa mbledhje komuniste nëpër kolektive, u mbajt edhe tek shkolla teknike dhe kërkonin që ne mësimdhënësit të distancoheshim nga demonstratat. Unë jo vetëm që nuk u distancova, por bëra nji kritikë të ashpër për nxënësit që i kishin marrë të pafajshëm.
Pra, aty fillun ndarjet e para, më kujtohet drejtori u frikësu pas mbledhjes, sikur kishte dëshirë me diskutu me mu që të jem ma e qetë edhe i pata reagu që, “Jo vetëm unë si mësimdhënëse, por ti je drejtori dhe ty të takon nën nji t’i mbrosh nxansat pastaj vijmë ne tjerët” por i thashë, “këtu ne… rrugët tona ndahen. Unë kam tjetër orientim, tjetër histori dhe tjetër angazhim, por kujdes edhe ti se në afatgjatë në histori mund të jesh në anën e gabuar”, më kujtohet kjo bisedë. Çfarë bëra për ata nxënës, meqënëse ata dy muj i mbajtën në burg, për dy iniciale “KR” burgoseshin njerëzit në atë kohë, “Kosova Republikë”, unë u angazhova që kur të kthehen të diplomojnë bashkë me shokët e gjeneratës dhe ja u krijova të gjitha mundësitë, i binda kolegët mësimdhënës që atyre t’u mundësojmë provimet private.
