Kërkesat kanë qenë kryesisht politike. ‘Vetëvendosje!’ ‘Lironi të burgosurit politikë, Adem Demaçin, Rexhep Malën!’ Gjithë ata të burgosunit i kanë përmenë me emra. ‘Trepça po punon, Beogradi ndërton!’ ‘Kosova Republikë!’ … ‘Kushtetutë, ja me hatër, ja me luftë!’ … Hydajeti ka folë, ka folë si punëtor, me kaçketë, me tesha të thjeshta ka qenë punëtor ne nuk e kemi njoftë fare. Edhe atë ditë, Teuta… vrulli nuk të lejke ty, nuk të lejke rahat ajo situatë. Edhe tash, ‘Hyp ti Teutë, hyp edhe ti si femën. Pse me hype veç mashkujt? Edhe femnat le të hypin’. ‘Jo, hyp ti Remzi!’ S’di si u ba edhe mu, ‘Hyp, hyp ti’, pa nisë e me hypë, vëllau i shkrujti ato kërkesat, çka me folë… në shpinë të dikujt, më dokët të vëllaut të Teutës ka qenë. Edhe m’i jep ato, une hypi aty me ni fund me ni, jo bash lehtë nuk e kom pasë, edhe tash më pytë Hidajet Hyseni, ‘A po më njeh?’ … Edhe i flas ato edhe brohoritja ka qenë edhe ma e madhe se si femën si edhe pak ma ndryshe, edhe zbrita poshtë edhe mo vazhdumë deri në mramje terr u konë, u terru shumë, deri vonë ka qenë. Atje na shpërndajnë me gazlotësjellës, aty shpërndahemi mo asnjëna tjetrën s’e kemi pa. Më dathën këpucat edhe e shoh ni djalë tu vrapu nëpër rrugë, nuk më kujtohën ato rrugë sot se ku kanë qenë ato. Edhe ma jepë ni këpucë të vetën… bile e kom marrë deri sa jom, deri vonë e kom pasë. Nuk e di vonë dikush ma ka largu ato, se kom dashtë me rujt kujtim atë, kujtim edhe të jenë në muze, ajo këpucë që me tregu ku ka ndodhë, çka kanë bo, kemi bo në atë kohë.
Ish të burgosurit politikë në Kosovë të periudhës jugosllave, kryesisht ishin të dënuar për irredentizëm dhe aktivitet nacionalist, dhe konsideroheshin armiq të brendshëm të Jugosllavisë. Identifikoheshin si Ilegalja, një termi përgjithshëm për grupet ilegale të organizuara në treshe. Lëvizjet politike të kësaj periudhe ende mbeten të panjohura për shkak të formës së aktivizmit politik që ka vepruar në fshehtësi. Sot trashëgimia politike e Ilegalës diskutohet përbrenda konteksteve të ndryshme historike. Narrativat kontradiktore rreth këtyre lëvizjeve politike thërret për një mënyrë të re të ndërmjetësimit të kësaj trashëgimije vështirë të qasshme.
Remzije Limani Januzi
Aktiviste politikeHanëmshahe Ilazi
Aktiviste politikeUnë katër vjeçe kam qenë kur më ka vdekë nëna. Edhe kjo osht ni… unë e kam shkru ni libër ‘Rrënjët e familjes’ gjyshi im është kryepersonazh. Edhe une dyshoj që një aktiviste sërbe ajo ma ka myt nonën. Nona mu ka vra. Unë e mbaj mend ashtu veç gjakun {prekë barkun}, ni jastëk, se neve na largojshin prej dhomës. Babai im shkoi me kalë shpejt e shpejt në qytet e mori ni mjek. […] E dyshoj se është vra, i kanë qit bombë në oxhak, te shpia e zjermit, ku kanë gatu. […] Edhe kur paskan ardhë me na marrë grunin e misrin, qekjo sërbja, paska hy në kosh, grunin e kanë marr po tash edhe koshin edhe misrin. E mamaja ime e paska marrë sëpatën edhe te dera e koshit me sëpatëka thonë, ‘Une gjallë e ti me dalë gjallë prej këtuhit kurrë jo, se boll ma morrët millin e grunin e tash edhe misrin do me m’i lonë fëmijët pa bukë’. Ajo [serbja] frigohet shumë edhe i thotë babasë tim, ‘Largoje grunë prej këtuhit se po ta jap fjalën që asni kokërr misër s’ko me marr’. Edhe baba ja bon disi me shejë nonës, se baba mandej mu më ka tregu edhe i thotë ‘Largohu ajt shko te shpia se po qajnë fëmijët a po digjet buka’. Ajo po sa largohet, kjo del edhe ikën. Mirëpo ajo e ka ditë krejt terrenin e shtëpisë sonë. Edhe besoj që… se ‘50-tën nona mu ka vra. Ajo [serbja] e ka gjujt atë bombën, se aty ka qenë nona edhe q’ajo njerka. Ajo pak është plagosë, nona shumë edhe prej asaj ka vdekë.
Ahmet Qeriqi
Aktivist politikMë 27 mars 1999, në orën tetë të mëngjesit dy aeroplanë ushtarakë jugosllavë, kanë goditur lagjen me tetë arka bomba të tipit kasetë, ku ne strehoheshim, me ç’rast është martirizuar një i ri 16 vjeçar, ndërsa kanë marrë plagë edhe tetë të tjerë. Po atë ditë, në orën 12:00 mediet serbe kishin dhënë lajmin për shkatërrimin e bazës transmetuese të Radios Kosova e Lirë, ndërsa ne kemi transmetuar programin në orën 16:00, në orën e caktuar kur ka filluar transmetimi gjatë tërë kohës së luftës. Asokohe, krimineli serb [Vojisllav] Sheshel dhe disa komandantë të armatës jugosllave kishin deklaruar në medie se së shpejti do të pinin kafenë e mëngjesit në Berishë, ku do të ndërtonin edhe një stadium futbolli.
Me qëllim për të mbijetuar në kushte dhe rrethana të sulmit të pandërprerë, në fillim të prillit të vitit 1999 kemi ndërtuar një bunker të fortifikuar mirë, në një maje mali dhe nga bunkeri kemi transmetuar programin ditor, deri në 1 orë e 30 minuta në ditë, gjatë tre muajve të fundit të luftës. Vendi afër bunkerit është goditur sa e sa herë nga arma armike, por nuk është shkatërruar.
Agim Gjakova
Aktivist politikAjo brumosja jonë e sidomos mund t’kem qenë djalë që themi, djalë ma krye kcym kështu ma i avansun a qysh të dush thuje. […] Më lindi ideja që ta formojmë Shoqatën e Studentëve Shqiptarë në Beograd.
Kjo nuk ishte thjeshtë ni shoqatë kulturore-letrare. Por ishte në mënyrë legale ni organizim ku na do të zhvillonim pastaj veprimtari ilegale tonën. Por që ta kemi mburojë këtë anën legale të organizimit, jo ilegale. Që më thoni e ke mendu mirë. Në fillim bisedova me shoktë ma besnik, ma të devotshëm që ishin këta. Dakord ishin. Më pranun që ta krijojmë. U bo mbledhja, ishte orë letrare. U ngrita dhe shpalosa konceptin dhe idenë edhe kërkesën për krijimin e shoqatës. U miratu nga të gjithë.
Që të mos mbetej që jemi veç ni grup e bëm që të kaloj në ni fletë dhe të gjithë të nënshkruanin që janë dakord për krijimin e shoqatës. Përveç, edhe Setki Imami ka qenë aty, punonjës i vjetër në Beograd. S’di a ka qenë Anton Çetta s’më kujtohet mirë. Dançetoviqi, që ishte shef katedre, ai nuk e nënshkroi.
Fehmi Elmazi
Aktivist politikMu më kanë rrehë në Burg të Nishit m’kanë llomit m’kanë shkelë. Jo veç që m’kanë rrehë po janë kanë tre nadzornik [mbikëqyrës]. Unë jom kanë i dënum prej [Aleksandër] Rankoviqit se s’kom nejtë urtë unë edhe në burg atje, a po kupton? Tre m’kanë shkelë e me kamë e kom shkepu me muj, a po kupton. Në izolim 14 muj me 200 gram bukë. Prej 72 killave kom ra në 32 killa. Çka me t’kallxu ma shumë? Dënim ma të madh… nuk ka pasë qelia as dritë, as kurgjo s’ka pasë, as dritare, as prag. Kurrë flejt s’kom mujtë për arsye se në Nish fryn koshava, a Burgu i Nishit është në qasi vendi që e kap fryma në tona antë.
[…] Ka ardhë baba me m’pa. Babën e kom pasë të moshun, që t’kallxova 89. Ka ardhë me m’pa. Kur m’ka pa mu 30 killa i ka dalë autobusit me shkelë. Po e kom pasë kusheri atë kondukterin e ka njoftë edhe e ka nalë autobusin.
Majlinda Sinani Lulaj
Aktiviste politikeAtë periudhë ka qenë ma e vështirë me shku… edhe për shkak të natyrës të shfaqjes. Nuk është se e kemi dhanë në sallë të kulturës sepse ka qenë ni shfaqje që nifar’ mënyre ka qenë e papranueshme për regjimin e aso kohe. Mirëpo i kemi dhanë nëpër, kështu, salla, nëpër shkolla që improvizoheshin. Në sallë të edukatës fizike nëse kishte. Ishin salla pak ma masive nëse muj me thanë, ose ta zamë, kur ftoheshim nëpër fshatra, gjithandej nëpër Kosovë jo thjeshtë në Drenas.
Ka ndodhë me shfaqë edhe nëpër ato rimorkio traktora që kishin vendosë, e kishin improvizu nëpër oborre shkolla për shfaqjet e tyre dhe që i shfrytëzonim na. Ose nëpër koridore shkollash aty ku ishin ma të gjata ku vendoseshin banka dhe mbi banka, si të thush, zhvillohej loja e neve aktorëve, kurse pjesa tjetër ishin vendosë ulëse ose karriga ose banka ose edhe në kamë. Fëmi, mësus, besa edhe fshatar shpesh herë që vishin shpijave rrotull me pa ni shfaqje shqip.
Bahrie Kastrati Besimi
AvokateJanë kanë disa zhetona ju thojshin të hekrit për me shku me hangër ushqim. Po ni zheton ke mujtë me marrë ni pjatë. Na për shkak të kushteve edhe situatës qysh e kemi pasë në familje, me ni zheton kemi hangër ni pjatë edhe unë edhe motra. Pritshim në radhë me orë. Radha… se ka pasë 30 e kusur mijë studenta janë kanë në Universitet të Prishtinës.
[…] Kur jemi afru me marrë ushqimin, unë po i dëgjoj disa zana mas meje mashkuj, në mesin e tyre ka qenë edhe Bajram Kosumi, Kadri Kryeziu, Jonuz Jonuzi, ky i Drenasit, Ramadan Dobra atëherë u qujke tash Gashi është, ish kryetari. Po thojnë, ‘Sot duhet me fillu protestën’. Po i dëgjoj unë çka po folin edhe u çudita pse e thanë këtë fjalë. Në sekond si jom ofru me marrë pjatën e ushqimit ia kom hudh, ka qenë ni serbe edhe ni shqiptare që na kanë ofru ushqimin. Nuk e di veç kom dalë prej rendit, ata veç kishin pritë, qata grupi i tyne i Bajram Kosumit e Jonuzit e Kadriut. Kemi fillu m’i rrzu të gjitha tavolinat në mensë që janë.
Kadriu e di, m’kujtohet Bajrami që m’ka thanë, ‘Ik shko në konvikt’. Krejt vajzat janë frikësu edhe kanë shku t’u ngajtë, t’u dalë prej dere teposhtë se u kanë në katin e dytë u ushqejshim. E vetmja unë deri tavolinën e fundit që ka qenë për me rrotullu i kemi rrotullu. Janë çudit edhe mashkujt po edhe femnat qysh po guxon, pse. Nifar’ forme është shumë e çuditshme që as s’kom ndje frikë. Literatura ka ndiku shumë që unë me ndiku në atë formë edhe atë mënyrë edhe këshillat normal të prindit tem po edhe të babës të Xhevës [Krasniqi-Lladrovci].
Ilaz Pireva
Aktivist politikNë atë far’ platoje ka fillu Osmani [Dumoshi] nuk ka mujt e ka marrë tani fjalën Skender Kastrati. Atëherë kanë fillu me më sulmue policia, me zjarrfikës, me karrpaça. Bile ni shok tonit aq keq i kanë ra saqë veç shkonte sa andej sa këndej se i kishin pas ra në kokë. Tani e kanë marrë e kanë çu dikund me asi, se ai ma s’ka ditë ku osht’. E tash ka fillu m’u bo, t’thomi ma e ashpër, demonstrata. Kanë fillu t’thehen edhe vitrinat e dyqaneve. Domethonë ua kanë marrë zjarrfikësve atë t’ujit, se kanë dashtë me na shpërnda me ujë. Kanë mrri me ia marrë ato edhe kemi vazhdue deri te Fakulteti Filozoik tani andej.
Kanë dalë Mark Krasniqi edhe disa të tjerë, kanë dashtë ta qetësojnë pak situatën. Kërkesat, kemi pasë kërkesë, ‘Hajdeni po bisedojmë’. […] Po atëherë ni prej figurave ka qenë kryetari i Komitetit të Prishtinës Rrahmon Bakalli. Siç duket ju ka thanë, ‘Hajde thirrni ata studentët po bisedojmë me ta çka po dojnë, tek po dojnë’. Ne s’kem dashtë me bisedue. E kemi ditë që ajo osht’ lojë, m’i qetësu ato.
Jemi kthye prap edhe tani aty shokët, shokët brohoritej se thoshin që disa i kanë arrestue. […] Dikur vonë do të thotë ka përfundue, kanë fillu arrestimet që n’mëngjes Osman Dumoshin e kanë arrestue. Të tjerët tani. Unë jom i arrestuni i fundit, unë tek me 25 dhetor, domethonë, gati ni muj mas demostratave jom arrestue…
Hasan Dërmaku
Aktivist politikUnë kom pasë për detyrë me nejt në oborr të Fakultetit Filozofik me shiqu edhe me prit kur t’vijnë Selatini edhe kur t’i bijnë me pajton afishet, flamurin edhe parollat. Parolla se afishe s’ka pasë atëherë. Në atë mbledhje te Selatin Novosella Selatini e ka propozua që demostrata, demostratat në Podujevë, në Gjilan edhe në Ferizaj të mbahen paradite.
[…] Kur u ardhë Selatini i kom thanë, ‘Selatin, hajde ma shpejt se do t’bllokohem’. Veç e dita, filloj, te studentët filloj nifar’, ni lloj paniku. Kur i panë kta policinë, krejt policinë, krejt me shlema filloj pak ni panikë.
Atëherë ma shpejt s’e kom pritë unë m’u bo pesë në katër po kom fillu demostratën dymbëdhjetë në 04:00, shtatë minuta përpara. Unë e kom fillu. E kom marrë flamurin, s’e kom pasë për detyrë unë me marrë flamurin ose m’i pri. Po kur e pashë që don m’u blloku e kom marrë flamurin i pari kom pri, tana kanë ardhë studentët mas meje të tjerët. Kur kemi ra n’rrugën kryesore i pari jom ndesh me policinë.
Ata serbisht folshin, në të shumtën kanë qenë polic serb. ‘Kthehu te mas’, unë, ‘Jo’. Aty jom kacafyt me policinë s’pari. Njënit i kom mshu me shtizë të flamurit. Atëherë m’u kanë lshu tre-katër polic me pendreka trupit e kresë e krejt. Mu m’kanë alivanosë. M’ka shku gjaku për goje edhe prej hunde edhe jom rrzu aty. Studentët m’kanë ngreh zhag, m’kanë qit’ në trotuar m’kanë lanë aty. Ata kanë vazhdu kah qyteti.
Muharrem Musliu
Aktivist politikI morëm dy revole unë edhe Afrim Loxha, prej Sabri Novosellës. Baca Metush decidivisht na ka thanë edhe mu edhe Afrimit, “Mos gjuni në ushtri e në polici se ju vrasin. Po runu prej anash mos t’ju vrasin”. Ai ka qenë ni prej vizionarëve ma të mdhaj që kom njoftë unë, Metush Krasniqi.
[…] Tash këta u burgosën nantë vet. Unë i kisha shokë të gjithë. Po bisedoj çka me ba që me ba ni aksion, në dreq të mallkun. Thashë, t’ja gjuj Gjygjit të Qarkut ni bombë ni natë para se me dalë këta në gjykim. Në Hogosht e kom marrë ni bombë të cilën e kom ende sot, e kom thanë këta edhe në simpoziumin për 50 vjetorin e demostratave të ‘68-tes, në simpozium e kom thanë.
Mirëpo Baca Metush decidivisht më tha kështu, ‘Jo’, tha, ‘se atëherë kanë m’u dënu dy fish ma tepër si terrorista’. Se unë pata përgadit krejt terenin mrapa gjygjit se qasajde kalojsha ditë e natë, i disha rrugicat kah me hy edhe isha në moshë 28 vjet, lujsha në Ligë të Dytë Qendrore të ish Jugosllavisë futboll, domethonë kisha kondicion. Ku me u strehu krejt i kisha llogaritë.
