Pjesa e Dytë
Hanëmshahe Ilazi: Masi dola në pension u kyça, shkrujsha qishtu ka pak në gazeta, artikuj të ndryshëm. Edhe kur filloj lufta u kyça në luftë, në logjistikë. E kom furnizu spitalin ushtarak të Likovcit me barna, me aparaturë, me gjithçka. Gati çdo ditë kom qenë në Drenicë, s’ka fshat Drenicës që s’kom qenë. Edhe ata më thojshin, “Ti je bija jonë” (qeshë). Edhe po thom najher, “Jom prej Drenicës”, ata, “A po mendon përnime?”, “Jo” po thom, “po më ka pranu Drenica si vajzën e vet” (qeshë).
Anita Susuri: Adoptim (qeshë).
Hanëmshahe Ilazi: E kom pasë ni shoqe, me Teutën kom punu, me Flora Brovinën, Nebih Balaj, mo ai çdo ditë, jo veç çdo ditë, po ka ndodhë dy herë në ditë, tri herë në ditë, ata kanë shku [në Drenicë] me Kadri Dushin, Kadrijën e kanë vra, ai ka qenë shofer. Jo veç në zonë Drenicës, po në të gjitha zonat ata kanë punu, une ma shumë në Drenicës. Ajo shpesh me veturë të vet, Fatime Berisha. Ato e kom pasë, s’po di, si motër si nonë se ma e vjetër pak se unë. Shumë e mirë. Shofere, ajo vozitke. I qitke syzat {përshkruan dukjen}, ni sheshir, e ka ditë gjuhën mirë, serbo-kroate se ka jetu në Sarajevë. Edhe shpesh mendojshin që o sërbe.
A ni rast a beson krejt dy karrikat e mramne të veturës edhe krejt gepekun e kena pasë plot me barna e me rroba i kamuflojshim. Aty veç ni batanije ja qitëm përmi edhe na nalën qaty përtej Obiliqit se shkojshim rrugicave, aty nër hekurudhë, hishim ka Dobroshevci, ka Guri Plakës. Kur mrijshim te Guri Plakës mo anej nuk guxojshin, nuk na njekshin, a deri aty po. Edhe e shtini kryt ai polici edhe se çoj Zoti me çu atë batanije me pa. Ajo Fatimja e ndjera shumë më dhimët se ka hjekë shumë amo shumë e mirë ka qenë. Thojke, “Hanëmshah mos u frigo se kom knu tespihdovën”. E më ka metë mu qajo tespihdova gjithë thom na ka shpëtu (qeshë).
Edhe i çojshim masanej në Likovc barnat, e atje ma shumë kom bashkëpunu me doktorin Fadil Beka, ai është fenomen edhe Lec Gradica. E Fadili ma së pari në Ticë, në shpi të vet e ka hap spitalin, mandej në Likovc. Me neve ka qenë edhe doktor Mujë Shala, gruja e tij Xhevahire Shala, Izyfeti, Ajnishahe Azemi, Xhemile Ruhani plotë shoqe kemi qenë që kemi vazhdu. Veç une kom shku me Fatimën gati vazhdimisht.
Edhe bash në Likovc kemi qëllu kur osht plagos Muja, Mujë Kapuçi, Mujë Krasniqi, herën e parë kur u plagos. Edhe lypshin gjak, na e lajmërum ekipën e mjekëve edhe erdhi, ma përpara ka pasë ardhë, doktori Ali Zatriqi, edhe e kam shënu se e kam edhe ditarin e luftës “Drenicë jemi me ty”, në atë libër kam shkru. Ai vet ka hi, se ka thonë, “Jam zero, grupin zero” prej krahut vet direkt i ka dhonë gjak Mujës. Mandej kanë ardhë ekipa e mjekëve e kanë opera, ai mas dy java prapë ka dalë në front. Herën e dytë mandej u vra, më duket në Llapushnik u vra.
Anita Susuri: Po du edhe pak mu kthy ma herët, në kohën kur keni fillu aktivizmin si shumë e re, me leximin e librave…
Hanëmshahe Ilazi: Po, kom lexu shumë. Edhe hala lexoj. Une s’muj e kam ushqim shpirtëror, s’muj pa lexu. Ju tregoj bibliotekën që e kom.
Anita Susuri: Për librat e ndalum për shembull që kanë qenë në atë kohë, në kohën kur keni qenë nxanëse, studente, qysh ka fillu krejt kjo? Për shembull për grupet ilegale kur keni kuptu?
Hanëmshahe Ilazi: Une s’kom qenë në grupe ilegale, po i kemi adhuru, se une si fëmi e kom lexu librin e Adem Demaçit “Gjarprinjtë e Gjakut”. Dhondrin, burrin e motrës e kom pasë mësus, burrin e hallës mësus, djali hallës mu ka vra ‘82-shën, ‘81-shën mu ka vra nipi i hallës në demonstrata të Ferizajit, me 3 prill. Mbas nji vjeti ‘82-shën ky bash djali hallës ka organizu për nder të atina edhe e kanë marr edhe e kanë torturu shumë.
Në Ferizaj osht shtëpi e seksionit të punëve të brendshme, pesë katëshe, ai prej katit pestë gjoja se ka kcy. Nuk e besojmë hiç po ata e kanë torturu shumë ju ka vdekë në durë e mandej e kanë hedge prej dritareve, gjoja se ka kcy. 19 vjeç ai, a ky i pari nipi i hallës 26 vjeç, e ka lonë ni djalë edhe nusën shtatzanë, ajo mandej lindi bineç dy djem. Po njeni binak mas ni viti i ka vdekë, amo dy i ka edhe ajo kurrë mo su martu, a shumë e re ka mbetë e vejë.
Anita Susuri: A janë të njejtës hallë?
Hanëmshahe Ilazi: Jo, dy hallave, dy hallave.
Anita Susuri: E a ju kujtohet juve krejt kjo, ‘81-ta?
Hanëmshahe Ilazi: Po, po qysh jo. Qysh s’më kujtohet. Bile para se me fillu ‘81-shi në Prishtinë, ka pasë përpara nëpër shkolla edhe armë për vetëmbrojtje a mbrojtje, qashtu. Edhe e kena pasë nifarë komiteti edhe na shtijshin me kujdestaru natën, a ishte orë policore. Edhe ni kolegia ime, une atë nate s’kom qenë, ka vdekë e ndjera, ka qenë arsimtare e artit, tu dashtë me hi në shkollë gati me vra policia, se s’ka mrri me hi para orës policore. Rrijshim në shkollë kot, me rujt shkollën, a plot rrugët policë ishin.
Po thom kanë qenë kohë të mrapshta, kohë të fshtira kanë qenë po megjithatë kena vazhdu. Na largun prej shkollës ni kohë s’patëm mësim hiç. Mandej na lejun katin përdhesë na shiptarë që ishim shumë ma shumë, ata shumë pak ka pasë sërbë në shkollë tonë. Ma shumë ka pas romë në paralele sërbe. Bile më kujtohet një rast, një mësuse e mire ka qenë Shipiq e ka pasë mbiemrin. Ka qenë mësuse e mirë, e lavdërojshin. Edhe në mledhje të fundvitit ose në gjysëm vjetor që bojshim mledhje për me tregu suksesin tha, “Verovali ili ne, besoni ose jo i kom vetëm katër sërbë në klasë, krejt tjerët romë. Për qato s’kom mujt me pasë sukses”.
Une, s’kom mujt kurrë me hesht (buzëqeshë), i thash, “Ti falenderoju qatyne romëve se me katër nxanës s’kishe mujt me pasë klasë. Po i ke pasë ata edhe e ke formu klasën”. E po thom gjithmonë mi kanë majt në mend ato çka kom fol edhe për qato masanej deshtën me më largu prej shkollës edhe krejt.
Anita Susuri: Domethonë ‘81-tën ju keni qenë…
Hanëmshahe Ilazi: Po në Prishtinë kam qenë, po, po.
Anita Susuri: A ju kujtohet qyteti?
Hanëmshahe Ilazi: Qyteti, a beson Isame Ajvazi e Prizrenit, edhe ajo ka qenë kolege e gjuhës, dolëm prej shkollës i lëshum nxanësat me shku në shpi, e nëpër qytet nëpër qendër, atëherë kom banu te ngrohtorja atje e kom pasë banesën. Ni kohë ajo thotë, “Gjak!” në rrugë, une e majsha për dore se s’ka qenë mirë edhe. “Jo” thash “çfarë gjaku, hecë, hecë Isame”. Dojke mi ra të fikët edhe ni koleg i jemi qai Jusufi me to e kapëm për dore.
Kur mrrinëm ka rruga, semaforat kryesorë aty, aeroplanat rrafsh me ndërtesa beso kalun, tenkat, e çova ato deri në shpi, une vazhdova në komë në shpi. Kur shkova fëmitë, fëmitë e mi edhe të kojshive, shokët e shoqet e fëmive ishin ardhë te une. Si pulat {dridhet dhe tkurr supet} ishin bashku. Kanë qenë në “Hasan Prishtinë” ata në shkollë. Drejtori ka qenë sërb, në qat’ kijamet i kish lëshu nxanësat, aty tanksat gjithka edhe aeroplana sipëri. Po s’kanë dashtë ata me i mbrojt fëmitë.
A kur kom punu une në fillim, po thom ka dallime edhe në qat rast osht shumë me randësi me ju tregu, drejtori ka qenë sërb kur jom pranu une në shkollë Okileviq, nuk e di qysh e ka pasë emrin Okileviq. Ama ka qenë shumë principiel. Ka qenë edhe ai sigurisht kolonist i rrethit Ferizajit. E Qazim Dushku ja keni ni zonin sigurisht, profesori, ai ka qenë boem, ka qenë artist, ka qenë kangëtar, ka pikturu. Ka qenë shumë, shumë i aftë, po ka pi shumë. Edhe gjithmonë e kemi pas pas orës së dytë pushimin e gjatë 15 minuta.
Edhe ishte ora e dytë, hala pa u kry ora, nja 15 minuta pa u kry ora, po më troket dikush në derë. Kur po hin drejtori, une thash, “Urdhnoni, shoku drejtor” serbisht “Izvolte”. Tha, “Hanëmshah une po rri te fëmitë, te nxanësit, ti dil se Qaza, profesori Qazimi osht në derë të shkollës me shishe në dorë. Ish dejë. Në mujsh me tërhekë që mos me pa nxanësit”. Me ja rujt autoritetin e arsimtarit. Ajo më ka lonë mu përhstypje shumë edhe gjithmonë e tregoj këtë rast. Edhe une dola se ai më donte, se edhe më ka pasë nxanëse mandej edhe kolegë u bonëm.
Edhe pi thom, “Hajde Qazë po shkojmë, po kom qef me ardhë te ti”, afër shkollës e ka pas shtëpinë, “po pijmë kafe”. “Jo, s’du” s’mujsha me hekë, çka me bo. Hypa edhe niherë nalt, e takova arsimtarin e matematikës, ka qenë ni Shefqet Kamberi, prespan ka qenë, ka vdekë edhe ai i ndjeri. Thash, “Shefqet eja pash Zotin, bashkë mujshim me hekë Qazën”. Edhe ka dal qashtu. “Jo, ani po shkojmë qaty” afër shkollës ka qenë nifarë pije, alkohol pijshim ma shumë, çaja, burra krejt. Atëherë s’ka pasë, kërkush s’ka hi në kafe femrat.
Edhe une me ni anë, ai me ni anë e kapëm zhag qashtu {bën sikur bart diçka}, afër shkollës e shtinëm ato. Ata kqyrshin {bën sikur e habitur} krejt që hina une (qeshë). E qita ni çaj veç sa me ulë ato. E lamë ikëm në shkollë, kur erdha në shtëpi, p’i thom burrit, “Gruja jote me pijaneca” a dinë (qeshë). Edhe i tregova, tha, “Shumë mirë paske bo që e keni hekë prej derës shkollës mos me pa nxanësit”. A drejtori sërb ka qenë. Po du me thonë nuk janë krejt njerëzit nisoj, po në përgjithësi ata janë… s’po di qysh me thonë. Prej fëminisë i mësojnë edhe fëmitë me na urrejt, edhe krejt, thu se na jemi armiqë tyne.
Anita Susuri: Po më intereson edhe pas qetyne ngjarjeve ‘81-tës a është mbajt edhe mbledhje në shkollë, a është kërku edhe qëndrimi i secilit?
Hanëmshahe Ilazi: Jo, jo na s’kemi guxu… Po mledhje na shtishin mi majt që mi kritiku na demostrusit. Po jo na s’kemi qenë me i dënu. Edhe prindët na përkrahën shumë, bojshim protesta kur na largun prej shkollës, më kujtohet ni rast Namani e ka pasë mbiemrin ai prindi, a vajza tina Vjollca, ka qenë nxanëse e mirë. Ai i verbët ka qenë në dy sytë prindi. Edhe hypi mbi ni bankë aty para shkollës, “Këta po dojnë me na lonë neve qorra” ai vet ishte i verbër, “Me na mbyll shkollat”. Edhe fëmitë edhe nxanësit protestojshin edhe na. Edhe ka qenë ky bokseri Nazif Gashi e kom pasë vajzën e tij Fitore, nxanëse e shkëlqyshme ka qenë. Edhe ai po thotë, “Profesoreshë që ka nevojë une edhe me grusht” {mbledhë grushtin}. Thash, “Jo, jo na me paqë po kërkojmë të drejta tona”.
[Këtu ndërprehet intervista]
Hanëmshahe Ilazi: Kemi punu nonë mujë pa asni cent. Edhe a beson Anitë, ka pasë burroë e gru që kanë qenë në arsim ata s’kanë pasë të ardhuna kurrfare. E mu për shembull më punonte burri edhe shumicës, e na mledhshim të holla, ata që nuk kishin kurrfarë të ardhunash ja bojshim nifarë rroge. E tash po më bren edhe po më duket shumë e dhimbshme që po bojnë greva, qe vitin e kaluar, ata kur na mbyllshin shkollat na çka bojshim e këta vet po i mbyllin shkollat për të ardhuna. Pse s’po bojnë greva për kualitet të mësimit?! Nuk e di, kanë ndryshu kohët, kanë ndryshu qëndrimet, kanë ndryshu raportet.
Anita Susuri: Deshta me ju pyt edhe, më thatë ‘96-tën jeni pensionu.
Hanëmshahe Ilazi: Po.
Anita Susuri: ‘97-tën, Lidhja e Gruas Shqiptare.
Hanëmshahe Ilazi: Po, jam antarësu. Flora ka qenë kryetare e Lidhjes së Gruas Shqiptare për Kosovë, për Maqedoni ka qenë Shpresa Sinani edhe Eqreme Rusi po më doket. Se bashkëpunojshim na edhe me ata. E ‘98-tën kemi shku edhe në Tiranë, une me disa shoqe. Ka qenë Federata e Gruas Shqiptare i kam edhe fotografitë. Bile edhe ky Ilaz Romajli ka qenë si përfaqësues i Kosovës në Tiranë. Me dy vetura kemi shku, une, qekjo, e pata marr Fatimen, qat’ shoferen teme Fatime Berishën me veti. Saime Zeqiraj ka qenë, Gjylshene Berisha edhe ka qenë Naxhije Doçi.
E Ilaz Romajli na boni ni kontakt me shku te ambasadorja e Amerikës, ak qenë Mariza e ka pasë emrin, mbiemrin s’di, e kam fotografinë në atë librin “Drenicë jemi me ty”. Edhe na pranoj, edhe kemi fol sërbisht me te, e kishte pasë nonën kroate edhe dinte mirë serbo-kroatisht. Edhe me të vërtetë po thom ndonjëherë nashta qashtu janë tu na majt amerikanët hala mos me mujt me u antarësu në asnji organizatë ndërkombëtare.
Ajo na tha, “Ju do të pavarsoheni”, po njëfarë autonomije qashtu me na majt. Kajher po ju thom fëmive, “Moti më ka thonë qishtu ajo ambasadorja” (qeshë). Tani na boni takim me Et’hem Ruka ka qenë minister i arsimit edhe me ate jemi pasë taku. Ka vepru Lidhja e Gruas Shqiptare, patëm majt në Institutin Albanologjik ni ekspozitë. Përpara na i patëm kërku, se me fëmi punojsha une në Qendrën për Mbrojtjen e Gruas edhe Fëmijës edhe vizatime nëpër shkoll aju patëm dhonë temë “Lufta në sytë e fëmijëve”. Edhe ka pasë shumë piktura të mira, shumë vizatime të mira.
Bile na i mbyllën tani Institutin Albanologjik. Aty e mbajtëm ekspozitën, tani me qato punime i patëm marr, une, Ajnishahe Azemi edhe Hana Zylfiu. I mbështjellëm ato i pata qit në autobus nalt. Se u frigojshim po na i zonë, për ni fotografi ke mujt me shku në burg. E shkum në Tetovë edhe në Tetovë e kemi majt qat ekspozitën “Lufta në sytë e fëmive”. Edhe me të vërtetë ka pas punime të bukra.
Anita Susuri: E kështu në këto marshet që jane organizu të grave, a keni marr pjesë, qysh ka qenë?
Hanëmshahe Ilazi: Kemi organizu shumë, çdo protestë na kemi marr pjesë. Mandej ka qenë ajo protesta ma e madhja me bukë në dorë drejt Drenicës. Une atë ditë nuk kom marr pjesë se unë veç kom qenë në Drenicë (buzëqeshë). Edhe kur erdha po i pys, “Çka u bo”, thanë, “Te Fushë Kosova na kanë kthy. Po e dijmë që ti ke depërtu atje”. Shumë kemi punu vallahi, shumë edhe shumë na kanë ndihmu, edhe mjekët sidomos, ato infermieret, motrat që kanë punu në spital.
Qekjo Xhemile Ruhani, Xheki, punojke ajo ambullanta që osht afër postës, ajo ka qenë përpara si ambullantë emergjente, e ndihmës shpejtë. Edhe une përnime gjithë kom pasë problem me komën, e mbështjellsha me fashë edhe mramje ajo më thirrke kur ishte kujdestare edhe shkojsha gjoja se për kontrollë. Ajo ma mushke mandej rrjetën me shprica, me injekcione, me barna, çka mujke. Kanë mledhë shumë mjekët qashtu na ndihmojshin edhe i çojshim në spital. Masanej aparaturë për shembull ky Muharrem Gashi ka vdekë ai, kirurg trokal, ai aparatin na ka pasë dhonë me veti me çu në Drenicë, kundër gjakderdhjes. Shumë sene, po thom krejt populli ka qenë i aktivizum.
Aty afër Dodonës na patën leju ni si podrum u konë, përdhesë shumë e thellë, ni dhomë pa pare, aty u mledhshin ndihmat, populli prunte gjithçka. E prej aty mirrsha, mandej Berila, ni gru Naile Berila ajo na e pat leju atë dhomën. Bile Melihate Jaka profesoresha më pat tregu thojsha, “Pse sëm ke tregu ma herët e kisha shti në libër”. Thojke, “Sa herë je nisë ti për Drenicë…” se afër qasaj qendrës ku e kemi bo grumbullimin i ka pasë prindët ajo, i kanë banu aty, “e baba im e nëna ime” tha, “gjithmonë janë lut për ty, “ishalla kthehet gjallë” (qeshë). Çka me bo, qashtu kemi rreziku, po nuk jam pishmon edhe e ni vetin të lehtë që kom mujt dishka me kontribu.
Anita Susuri: E kur është vra familja Jashari a jeni shku?
Hanëmshahe Ilazi: Po, qysh jo. Në vorrim une s’kom mujt me mrri. Se çdo postbllok ka pas kontrolla, policë shumë. Djali motrës me dy shokë prej Ferizajit kanë shku me 11 mars, me 11 mars ka qenë vorrimi. Niherë ata varros e ç’varros i merrshin kufomat se dijshin. Edhe janë taku me profesorin Zekirja Canën, ai ka pasë fotoaparat me veti ka fotografu. Edhe kur jena afru te Prekazi… se kjo shumë më boni përshtypje ni ditë në bibliotekë, tash vonë, në zyre të sekretarit të bibliotekës, Bibliotekës Kombëtare, aty ni bashkëpuntore po thotë, “A ka qenë patriot Zekirja Rexha [Cana] se e kena pa pike raki në ballkon me kojshi sërbë” a s’di çka.
Thash, “O njerëz na jemi të prirur me i etiketu njerëzit”. E thash, “Qe po ta kallxoj ni rast” qe edhe ty Anitë po ta tregoj, ai bashkë me nipin tem, nipi jem ka qenë i burgosur politik, tetë vite ka qenë i denum, katra i ka majt, ja kanë bo gjysë. Edhe kur kanë mrri te Prekazi nuk kanë dasht me i lonë me hi, mu afru në vorrim, ata me automata {bën sikur mban armë në duar}. Ai tha, “Qysh ka qenë veç e ka hap sakon” {bën sikur shpërthakon dhe hap bluzën} edhe i ka thonë, “Pucaj pička ti materina [Gjuaj, sharje] Gjuj, keni vra fëmijë e gra e pleqë e mu vranëm pune e madhe”. Tha, “Si e pat automatin kështu veç e lëshoj teposhtë” {përshkruan me duar}. Edhe na lëshoj, “Shkoni”.
Po du me thonë që krejt poplli ka qenë i aktivizum edhe me ndihmu. Se lufta nuk bohet vetëm me pushkë, lufta bohet edhe me pare edhe me pendë edhe me jetë. Se krejt poplli s’ka mujt em marr pjesë në luftë po në mënyrën e vet. Ato gratë e Drenicës e të gjitha zonave ku ka qenë lufta ju kanë gatu me muj, ju kanë la rrobat edhe ajo është pjesëmarrje në luftë. Edhe kisha pasë dëshirë që qato gra me qenë veterane. E jo u rritë numri palidhje që se kanë pa luftën me sy, kanë qenë në Angli e janë bo veteran.
Anita Susuri: E bombardimet kur kanë fillu, keni qenë në shpi këtu?
Hanëmshahe Ilazi: Tanë kohën, se e kom pasë në mbikëqyrje ni gru me nontë fëmi edhe dy të kunatit i ka pasë, ni çikë të migjës. Domethonë fëmitë edhe ajo dhetë, edhe dy, dymdhetë vetë i kom pasë në shpi niherë po tani këtu na hini ushtria, une me burrin shkum në shpi të prindërve të nusës teme. Abdyl Rama ka qenë aktivist profesor, ai i pat vendos në Taslixhe qaty afër shtëpisë vet edhe më lajmëroj me telefon. Deri me 7 prill ‘99, telefonat kanë funksionu. Telefonat e shpisë se s’kena pasë mobila atëherë edhe gati për çdo ditë kom ardhë prej ngrohtores atje me burrin e në Taslixhe në komë shkojshim, rrugicave u sillshim.
A këtu tenka ka qenë në garazhë, a dy shpija ma poshtë në shtëpi të doktorit Sami Rexhepit aty e kanë pasë shtabin, ushtria ka qenë, ushtria e rregullt. Veç e kishin bo shpijën o Zot! Ibret, Ibret! E bibliotekën e kom pasë nalt në katin e tretë se përpara ndryshe e kena pasë planin, tani mas luftës fëmitë e rregullun kate, kate edhe mirë u bo secili me pasë katin e vet. Librat veç mi kishin qit nëpër tokë, kanë kqyr mos ka pare nëpër libra. Përndryshe kështu s’kanë bo naj dom, po flliqti e kishin pasë bo.
Anita Susuri: Edhe gjatë gjithë kohës keni qenë në Prishtinë nuk jeni largu?
Hanëmshahe Ilazi: Dy herë na kanë shti në kolonë, dy herë kena ikë prej kolonës. Kajher thojsha, “Po shumë e meçme u bona, pse edhe na nuk shkumë ku shkun krejt”. Po i kisha në mbikëqyrje qata fëmi najher ni kontë djathë, marmellatë, çka gjejsha ju prujshim. A në komë prej ngrohtores në Taslixhe nalt për çdo ditë gati që kemi shku te ata fëmijë me i vizitu.
Anita Susuri: E qysh ka qenë qajo ecje, qysh ka qenë qyteti, vendi?
Hanëmshahe Ilazi: Qyteti ka qenë i vdekun, rrallë kush që dilke, gjithka policë, tenka. Qekjo rruga ka keni ardhë prej xhamijës Pashës atje në kryq s’ka pasë qishtu ndërtesa gjithka, ku ka pasë zbrazëti u knoë ni tenk aty edhe u knoë i kamuflum. Ushtri gjithka ka pasë na i bishim bilem rrugicave anej mrapa ka “Gjergj Fishta” ka shkolla e u përbirojshum, po rrezik ka qenë. Po po thom kena punu me shpirt, jo për emër a për diçka, po na ka rujt Zoti nuk na kanë vra.
Anita Susuri: A ju ka ndalë najher policia?
Hanëmshahe Ilazi: Na ka ndalë qysh jo. Burrin e kom pasë person të njoftun, ka qenë në detyra para luftës drejtor i Bankës së Kosovës, ka qenë minister i financave, ma së fundi ka qenë drejtor i fabrikës gypave në Ferizaj, prej drejtorëve të parë e kanë largu prej punës edhe ku është shkolla “Elena Gjika” përfuni ajo ka qenë Gjyqi i Punës Bashkuar përpara, e qaty plotë ushtarë ka pas edhe te gjimnazi e kanë pasë shtabin, edhe kur kalojshim andej pari, ka shpija pleqve rrugicave po thom tani dilshim knej për me shku nalt në Taslixhe.
Njeri gjallë, a beson edhe zogjë po më doket nuk ka pasë, lule, bari u pat rritë kijamet. Edhe qata ushtarakët ni serb e njihte edhe sa herë kalojshum që kish mi thonë, “Si je, zdravo Iljaze” a dinë me ja bo me dije që osh shiptar ky. Po burri thojke, kur jonë shumë mos u tut veç kur jonë pak na vrasin. Çka me bo qishtu.
Anita Susuri: E kur hini NATO-ja, kur përfundoj krejt?
Hanëmshahe Ilazi: E kur hini NATO atëherë gëzimi jonë, dulëm krejt. E para se me hi NATO nja dy ditë – tri, se mandej e ndërrun nuk ishim në banesë atje te ngrohtorja po te Qafa, te Qafa në banesë të djalit agjës tem. Ai pat metë vet, gruja me djemë patën dal. Edhe ne në ballkon tu kqyr, çka me bo, kjo pjesa prej Dragodanit, ajo shumë më ka lonë përhstypje, shumë jom prekë, edhe i thash burrit, “Ec me pa”. Lopë, kuaj, vjeta nëpër qendër tu kalu.
A niherë tu u kthy na prej këtyne fëmive që i takum… shkret po thom s’ka pas njerëz rrugët thatë, thatë kanë qenë. Në fund qatje ku po pi kafe une përball bibliotekës, ish bibliotekës “Hivzi Sylejmani” osht nifarë kafe e vogël montazhë aty “Korner” thirrët, qaty kemi qenë, na tu kalu me burrin, nji qysh me thonë, ni turmë e madhe qejsh, edhe qejë jo rrugaç po qejë të shpisë me zingjirë qysh i kanë lëshu. Ata kanë pasë me na çky, se as s’patëm gurë as kurgjo në dorë. Po qat’herë na shpëtoj vetura e policisë. Ata kalun, ata qejtë u largun edhe na kalum.
Qat’herë jam frigu se interesant të hupke friga, kurrë s’kom ditë me u frigu hiç. E burrin nuk e lejsha, une herët dilsha me gjetë bukë, se as bukë su gjejke, merrsha bukë ose najsen me ble, edhe u kthesha edhe po thom qysh s’kom ditë me u frigu a edhe në qytet kishin do, a dhunime a gjithçka.
Anita Susuri: Pastaj pas luftës keni fillu me mledhë të dhana, me publiku libra…
Hanëmshahe Ilazi: Po, mas luftës, ma së pari e kom publiku ni monografi për gjeneratën time të Normales, për dyzet vjetorin e maturës e kom bo ni libër, “Falemnderit Ferizaj” (buzëqeshë) e kom publiku, 2006-tën e kom botu. Mandej 2007-tën “Drenicë jemi me ty”. Mandej 2008 a 9, qato për familjen, rrojt e familjes Sopa dhe Hoxha. Mandej e kom shku ni monografi për ni dëshmor ai ka qenë organizatori kryesor i protestave ‘68-shit për Ferizaj, ma së pari janë majt në Ferizaj, ai në binë [skenë] i ka lexu kërkesat, tani ata krejt kanë ardhë në Prishtinë. E ato me 26 mars ‘99-tën e kanë masakru. E kur e ka bo dhetë vjetorin 2009, ja kom bo ni monografi “Ismet Ramadani – Një jetë për atdhe”. Ka qenë edhe nëpër burgje gjithka.
Mandej e kom bo ni monografi për Bije Vokshin 2012 për niqin vjetorin e shtetit amë edhe 2012 e kom bo edhe librin “A vriten engjujt?”. Ma vonë e kom bo librin “Gratë e njohura te trojeve shqiptare” mbas “Gratë e njohura te trojeve shqiptare”, mbas dy vite a tri e kom bo “Gratë e huaja për shqiptarë dhe Shqiptarët e diasporës”. Këto dyja mi ka botu koha, Flaka [Surroi] mi ka botu. Edhe mas atyne prapë ribotimi i “A vriten engjujt” edhe “Fëmijët martirë të Kosovës” anglisht, shqip me Nusret Pllanën. E tash jam ka e boj qet monografinë, inshallah jam shnosh e kry, qekjo diçka më ka lodhë po besoj që ka me qenë mirë (buzëqeshë).
Anita Susuri: Veç suksese edhe juve! Zonja Hanumshahe nëse keni edhe diçka me shtu për fund?
Hanëmshahe Ilazi: S’po di, kom shumë po, po më mbështillën tash. Pak mosha, kam fillu me harru (qeshë).
Anita Susuri: S’ka problem, çka do që doni. Nëse doni pushojna pak?
Hanëmshahe Ilazi: Anitë, osht mirë… kam vërejtje për Akademinë e Shkencave tonën. Ata duhet me pasë nji program, nji plan kombëtarë çka me bo, qysh me avansu, qysh me forcu shtetin, shtetësijën, ata Akademia e Shkencave sërbe, gjithmonë në bazë të akademisë ata kanë vepru, këta tonët po flejnë. Une pata thonë kom qenë në emision te Oksigjeni, te Besimi [Dina], thash, “Nuk duhet me shkru Hanëmshahi, as Jusuf Osmani, as Nysreti, po duhet akademia me bo, se kur shkrun akademia e ka ekipën e vet edhe janë gjanat ma reale ma të sigurta”.
Se nuk bon mu harru historia, poplli që e harron historinë e vet ajo i përsëritet edhe neve shqiptarëve shpesh, shpesh na u ka përsërit historia. Na u ka përsërit 1876-78, 1912-’13-’14-’18-’41-’45 edhe tash në fund. Rrezik osht që me na u përsërit prapë, nuk duhet me harru. Osht aty ni thanje e presidentit Kenedi, “Armikun duhet ta falim…” jo, “Gjaku i derdhur kurrë mos të harrohet, armikun duhet ta falim po kurrë mos t’ia harrojmë emrin”. Po du me thonë që na harrojmë, shqiptarët harrojnë shpejt. Edhe po më brengosë shumë Anitë që e harrum luftën, e harrum luftën.
Na nuk jemi popull qe luftojmë për territore, për me u zgjanu, për me i pushtu tjerët, po kemi luftu me mbrojt vendin tonë. Nuk jem agresorë, mbrojtës. Mirëpo mbas qesaj lufte une, mendimi im është që bash qeta komnadantat, qeta, udhëheqësat e harrun gjakun e shokëve të vet, gjakun e gjithë atyne fëmive, viktimave, nuk di, nuk di. Nuk jam e kënaqun. Mas gjithë atyne sakrificave, me harru me mendu veç për veti nuk osht mirë.
Anita Susuri: Ju falemnderit shumë juve!
Hanëmshahe Ilazi: Nuk di çka me thonë ma shumë. Falemnderës edhe prej juve! Edhe po ju përgëzoj për këtë iniciativë, me të vërtetë mirë osht, ani gojore po kjo edhe mbetet masi po inçizohet, po shkruhet. Se na qishtu i kemi rujt, gojë mas goje tu përcjellë gjeneratave, se pak kemi pasë njerëz të lapsit.
Anita Susuri: Falemnderit edhe njëherë ishte knaqësi!