Pjesa e Dytë
Anita Susuri: Ju a keni punu në zgafellë brenda apo si ka qenë puna e juj aty?
Xhafer Nuli: Në Stantërg apo…?
Anita Susuri: Në Stantërg në fillim kur keni hy.
Xhafer Nuli: Puna ime ma s’pari si inxhinier, unë kom fillue në resorin e mirëmbajtjes të minierës. Ajo resor e ka një numër të madh të punëtorëve elektricista, statorë, ndërtimtarë e ku ta di unë. Unë kom punu si shef i përgaditjes teknike të elektrikës një herë në fillim, mandej… Mirëpo gjithsesi gjashtë muaj kom qenë praktikant edhe s’ka pasë ndryshe, stazën e praktikantit osht’ dashtë me krye gjithsesi. Me shkue si praktikant veç ki me shkue edhe me përcjell gjendjen, me përshkru gjendjen, me studiu gjendjen edhe në njëfarë mënyre me u njoftu me t’gjitha rrethanat, posaqërisht duhet m’u njoftu me rrethanat, me kushtet e mbrojtjes në punë. E mbrojtja në punë është një segment ma i randësishmi, segmenti ma i randësishmi tek minierat, në çdokund, çdo ndërmarrje, mirëpo tek minierat don një përkushtim të veçantë.
Mandej jom bo si drejtues ose shef i shërbimit elektrik, mirëpo në minierë po, në minierë osht’ dashtë me shkue jo çdo ditë, mirëpo herë pas here. Aty osht’ trajtu si vend pune që duhet me shku edhe në minierë.
Anita Susuri: Ju kur keni fillu në ‘74-tën atëherë u bo edhe Kushtetuta ka qenë si një… koha ma e mirë po mendoj.
Xhafer Nuli: Po.
Anita Susuri: Njëkohësisht edhe ka ekzistu gjithmonë ajo që “Trepça” gjithmonë po punon për dikond tjetër, jo për zhvillimin e vendit tonë. Qysh osht’ mendimi juj për qito? Qysh e keni pa ju?
Xhafer Nuli: Po me të thonë të drejtën “Trepça” deri sa kom shkue, kur kom shkue une veç atëherë kanë pasë fillue kuadrat. Në fund t’fundit, unë kur kom shkue n’qatë kohë në “Trepçë” i vetmi inxhinier i diplomum i elektoteknikës në “Trepçë” prej shqiptarëve kom qenë unë. Që thashë, për Shyqyriun, Shyqyriu ka qenë xehtarë edhe tjerë, mirëpo inxhinier i elektro-teknikës në “Trepçë”, në krejt kombinatin “Trepça” kom qenë i vetmi unë shqiptarë.
Sa i përket pritjes edhe respektit të punëtorëve osht’ për çdo lavdatë punëtorëve shqiptarë. Nuk ki mujt me hasë, menxi s’kanë prit me pa kuadra shqiptarë që po shkojnë. Ma vonë kanë fillu me t’madhe me ardhë kuadra shqiptare. Kur kom shku unë të gjitha, mos t’thom për tjera, mirëpo t’gjitha brigadirat, mjeshtrit kryesorë i kanë qitë si brigadira të brigadave të caktume të punëve. Të gjithë brigadirat kanë qenë serb, tek ma vonë dikur kanë fillu me ardh shqiptarë. Dalë ngadal ata tu u tërhjek për shkaqe pune, për shkaqe të caktume, ndoshta edhe nuk mujshin me durue që dikush tjetër me i komandu a me i kërku punë prej tyne, disa e lshojshin shkojshin nëpër Serbi, disa shkojshin në pension apo shkojshin diku tjetër edhe qashtu. Dikur ma vonë u bonë krejt t’gjithë brigadirat shqiptarë edhe t’gjithë udhëheqsat ata shqiptarë.
Në atë kohë osht’ punu mjaftë në “Trepçë”, osht’ punu me përkushtim, osht’ punu me vullnet. Me të thonë të drejtën unë kom punu edhe mas luftës. S’e di ka na hupi ai vullnet për fat të keq! Osht’ për keqardhje, por na hupi ai entuziazëm.
Anita Susuri: Kur ka fillu ajo gjendja pak ma… edhe me pa që po shkon teposhtë, po bohet ma keq?
Xhafer Nuli: Deri, prej ‘74-tës po thom çdo herë shkonte ma mirë deri në ‘81-shin, ‘80-‘81. Masi u bonë demostratat e ‘81-tës, veç edhe pse ne ishim shumë kuadra s’u jepshim, nuk u dorëzojshim kurrësesi, mirëpo u pajke ajo tendenca që veç kanë hy. Kujtoj nji rast për shembull kur u dashke me i dënue demostratat e ‘81-tës, u dashtë mi dënue. Vijshin prej Komiteteve, prej atje, “Krahinës”, përpara i thojshim, “edhe duhet me i dënue”.
Ka qenë njëfarë Millosh Vojakoviq ku osht’ ai edhe ai erdh tha, “Duhet me i dënu”. Aty u gjind njeni që dul një i joni tha, “Kur u lajmru njeri, kur i kanë dhonë njerit pushim”. Njerit që ka qenë në demostrata i kanë dhonë pushim me pagesë e ai në burg, bajagi osht’ marrë për demostrata n’burg.
Anita Susuri: Domethonë veç që ka pasë qatë ditë pushim ai e kanë tradhtu?
Xhafer Nuli: Tash duhet eprorin e tij, eprorin e tij. Unë u çova i thashë, “Ma kadale, duhet me spjegu, me skjaru. Nuk mundet ai me shfrytëzu pushim edhe nëse ja ki dhonë. Nuk mundet ai me shfrytëzu pushimin kur osht’ n’burg”. Ai u çu tha, “Jo, jo rri qaty”, ai Milloshi tha, “Ka m’u përgjegj ai që ia ka dhonë”. Nuk disha a ia kom dhonë unë atë pushim a jo (qesh). “Ka m’u përgjegj ai që ia ka dhonë pushimin n’koftë ai, edhe ai drejtori kryesor që ish i minierës”.
[Këtu ndërprehet intervista]
Anita susuri: E a keni marrë pjesë edhe ju në ‘81-tën në demostrata?
Xhafer Nuli: Jo, jo. Me të thonë të drejtën prej Stantërgut nuk, qashtu e patën blloku Stantërgun që nuk ka pasë kurrëfarë, nuk ka pasë, veç disa individë që jonë konë këtu se nuk ka pasë në demostrata. U patën konë nja tre vetë edhe që te tretë i kanë pasë deligrue, qysh me thonë dënue.
Anita Susuri: E dimë që jonë edhe dy marshe që jonë organizu prej minatorëve që kanë shku deri në Mitrovicë edhe i dyti ka qenë po m’doket deri në Prishtinë.
Xhafer Nuli: E këto jonë ma vonë, ma vonë mandej mas ‘81-tës tash veç fillunë dalë ngadale ata hap pas hapi, hap pas hapi. U pajke për çdo ditë që dojke thjeshtë me u shu ajo krejt çka u kriju me vite të tona, me shu edhe me kthy edhe një herë atë regjimin e dominimit total të serbëve deri sa fillun edhe me i bo ndrrimet e Kushtetutës. U bo Debati Kushtetues atëherë u organizue. Njëherë fillun me mitingje serbët, me mitingje duke sha e duke gjujt lloq, t’gjithë për me bo një dominim serbët. Jo veç në Kosovë, por kryesisht aseti kryesor ish në Kosovë gjithsesi, por edhe në Mal të Zi e në Kosovë e Vojvodinë e në t’gjitha anët në mënyrë që me bo atë Serbinë e Madhe qysh e planifikojke Millosheviqi e atëherë fillun ato tubimet, e shpallën bajagi ata atë debatin Kushtetues në mënyrë që në njëfar mënyre me na shti frikën edhe mos me guxu kërkush me qpurdh, me ndrru Kushtetutën.
Në atë kohë m’kujtohet fare mirë diku në shtator apo tetor e kanë pru, ka ardhë Burhan Kavaja, Azizi [Abrashi], ka qenë Burhani drejtor i minierës, Azizi ka qenë drejtor gjeneral, e kanë pru këtë Riza Smakën edhe Halit Muharremin, dy jurista me na spjegu çka osht’ puna e kësaj ndryshimit të Kushtetutës. Ata veç që nuk na thanë, “Çunu sa nuk ju hangër dreqi”. Me thonë të drejtën aty e murrëm një mesazh shumë të fortë qe duhet me bo çmos se…
Anita Susuri: Në cilin vit kjo? Para marsheve?
Xhafer Nuli: Po para demostratave, para marshit, prara krejt kjo në ‘88, në mujin shtator të ‘88-tës. Atëherë na kemi fillu m’u pregaditë edhe me bisedu, thjeshtë me diskutue edhe me e kundërshtu me çdo kusht ndrrimin e Kushtetutës, jo degradimin e nivelit të Kosovës, jo degradim por avancim me kërkue. Me pasë avansim se jo degradim. “Dojmë m’u konë të barabartë me të gjithë popujt tjerë të Jugosllavisë sikur që janë serbët, kroatët, maqedonët, sllovenët e tjerë. Shpesh thuhet, “Minatorët e kanë mbrojt Kushtetutën”.
Nuk e kanë mbrojtë Kushtetutën, por e kanë mbrojtë pozitën e shqiptarëve me qenë e barabartë. Kanë kërku barazi të shqiptarëve me popujt tjerë në Jugosllavi. Qajo ka qenë esenca e krejt asaj edhe në ato tubime, në ato tubime gjithëherë kemi bisedu edhe njëheri në ato tubime e kemi lavdru pak a shumë Titën, jo për diçka tjetër se qashtu u murrëm vesh, vetëm e vetëm me ngrit pezëm mes kroatëve… vetëm të reagojnë. Serbët nuk mujnë ja bajnë lavdrimin e Titos, kanë me reagu. Gjithëherë e kemi përmend edhe Titon, “Tito na i ka dhonë qito të drejta, ju po doni me na i marrë edhe ato”.
Mandej ato kalun osht’ majt Marshi për Prishtinë, Marshi i Minatorëve me 17 nëntor 1988, marshi ka fillu prej miniere, prej Stantërgu. Atë ditë nuk kom shku në punë në mëngjes për arsye se kom pasë me çu një fëmijë te mjeku. M’ka thirrë në telefon një bashkëpunëtor i imi tha, “Eja se punëtorët po dojnë me shku për Prishtinë”. Kom shku jemi bashkangjitë. Me të thonë të drejtë, me t’thonë t’drejtën kur i kom pa dathun atë këpucën {prek këmbët} kama cullak i kish dal, nëntor ka qenë, borë ka qenë domethonë 17 nëntori. Ma parë patë ra borë, dika, dika borë edhe ftoft ishte.
Ashtu të dathun e të deshun me ato robe t’punës aty kur i kom pa s’ma ka marr mendja që dojnë me shku në Prishtinë n’kamë. “Moni bre djem se s’mundeni në Prishtinë n’kamë.” Pasha Zotin thashë, “Hajde t’bojmë diçka, t’bojmë se në Prishtinë”. U afru një punëtor, m’tha, tha, “Ti po na thu”, drejt me të thonë te disa kisha njëfarë ndikimi. Tha, “Po Burhani [Kavaja] po thotë shkoni”. “A po thotë?” “Po”. “Ecni, ecni!” Thashë. Nuk e disha unë situata qysh është deri në detale, mirëpo e pash që thojsha mos po mujmë këtu me u tubu se nuk mund shkojmë në kamë. Mirëpo, ata ndoshta ma tepër i nxitën disa vende që i kanë ndal, që i ndalën e tu u munu m’i kthye e ata qaq ma shumë u nxitën edhe deri dikun në mëngjes jemi nisë këtu, në mëngjes në shtatë e diçka, atje kemi mrri ka ora tre.
M’kujtohet fare mirë kur kemi shku te Tyrbja e Sulltan Muratit atje, përtej tyrbes pak ma anej na kanë dalë te ai Gazimestani që thojnë atje na kanë dal policia, kordoni i policisë u konë në dy anët, qeshtu krejt rrugën e nxuni. Tash erdh puna mu ballafaqu punëtorët me polici. Unë do kolegëve i kom thonë, “Hajde ju dalim përpara punëtorëve se mos po i… Tash kur të shtyhet po i dalim përpara po i thojmë që ndaluni kadale”, mirëpo na tu u shty mrapa e tu e thy atë kordinin e policisë edhe kemi shkue. Mirëpo shpejt mandej kenë edhe disa shqiptarë, ka pasë policë e u thy kordoni. Nuk kanë reagu, nuk kanë bo dhunë. E kanë lshu kordonin për me ardhë drejt, drejt në holl të Sporteve [Pallati i Rinisë dhe Sportit] në Prishtinë. Aty kanë mbajtë fjalë disa punëtorë, disa…
Korab Krasniqi: Çka osht fol aty, a po të kujtohet?
Xhafer Nuli: Urno?
Korab Krasniqi: Çka kanë fol?
Xhafer Nuli: Osht’ fol në përgjithësi për këto degradimin, “Nuk lejojmë degradimin e pozitës të shqiptarëve, dojmë me qenë të barabartë me të gjithë popujt tjerë edhe s’ka ndrrime kushtetuese qysh po kërkon Serbia. Kurrë s’i lejojmë edhe s’kemi m’i lejue”, qito sene edhe jonë, “Pse serbëve ju lejue gjithë ato mitingje, neve po na kritikoni edhe po mundoheni me na pengu?” Qito sene.
Korab Krasniqi: A e keni taku naj politikan?
Xhafer Nuli: Urno, po.
Korab Krasniqi: Kur keni mrri në Prishtinë konë e keni taku?
Xhafer Nuli: Ka ardh Azem Vllasi, ka ardhë Azem Vllasi aty edhe mos gabofsha edhe Kaqusha [Jashari] nuk e di a ka ardhë.
Anita Susuri: A ju kujtohen ata çka kanë folë?
Xhafer Nuli: A?
Anita Susuri: Çka kanë folë?
Xhafer Nuli: Ja s’më kujtohet, nuk m’kujtohet mirëpo e di që kanë qenë edhe ata.
Korab Krasniqi: Qysh u kthyt masanej?
Xhafer Nuli: Masanej jemi kthy, se autobusat na kanë ardhë përmas, n’kamë kena shkue mirëpo autobusat na kanë ardhë përmas. Mandej i kanë aranzhu autobusat për m’u kthy në atë anë anej. A unë për veti me do kolegë jemi konë me një kerr të, kanë ardhë edhe kërret e “Trepçës”, me një kerr të “Trepçës”.
Anita Susuri: Mendimi i juj, çka keni arritë atë ditë? A ka pasë naj sukses?
Xhafer Nuli: Ajo ka pasë shumë sukses se ai marsh mandej e hapi rrugën për marshe tri ditore, tri ditë ka pasë marshe të pandërpreme, tri ditë prej të gjitha anëve të Kosovës, t’gjitha prej Dragashi, prej Gjakove, prej të gjitha anëve të Kosovës kanë ardhë tri ditë e tri netë kurrë pa nda deri sa ma n’fund i shperndajtën me dhunë. Remzi Kolgeci dul tha, “Ik se na… ose shpërndanu ose shkum na marun te tonë”. Ma n’fund u shpërnda ajo edhe… minatorët prapë kanë vazhdu, disa kanë shku, gjithëherë në tona tubimet gati që jonë bo në Prishtinë, mirëpo e kemi majt të nesërmen me 18-in e kemi mbajt edhe këtu në Holl të Sporteve në Mitrovicë edhe prapë nji tubim si prej Stantërgut.
Anita Susuri: Qysh ka vazhdu tani? A ka pasë presione?
Xhafer Nuli: Mandej ka pasë presione. Mandej thirreshin, duhet t’gjithë ata organizatorë duhet me i shti në burg e ku ta di unë. Dalke ai Lazar Molsovi, “E kom listën”, thojke, “të…”
Anita Susuri: Organizatorëve.
Xhafer Nuli: “Të organizatorëve. E kom të 92 vetë që jonë përgjegjës” e ku ta di unë edhe deri sa ma vonë u organizu greva. Para se m’u organizu greva. domethonë dijeni, shumë mirë u diskutu për këtë çashtje qysh ka m’u bo ajo. “Duhet me hi, me nejt në minierë edhe m’u nguju deri sa t’i realizojmë tonat nuk bon me dalë”. Ajo ka qenë, nuk ka qenë spontane që thotë dikush-dikush, nuk ka qenë spontane.
Anita Susuri: Kryesia e ka organizu, a qysh u bo?
Xhafer Nuli: Me të thonë të drejtën ato e kanë organizue në bashkëpunime me disa disa individë, por në bashkëpunim edhe me drejtorat, po po le të thotë kush çka të dojë. Drejtorat jonë konë, tonë jemi konë. Na në njëfarë mënyre e murrëm mesazhin ma herët që duhet me bo çmos edhe jom i bindun që po të mos ishin drejtorat… Kqyre punëtorët sado kudo mundet pak me i frikësu e me i desorientue dikush, mirëpo po të mos ishin ata mirë të lidhun me punëtorë nuk kish me qenë ajo grevë edhe s’kish me pasë qatë jehonë.
Korab Krasniqi: A ekziston ndonjë organizator kryesor? A ka naj person?
Xhafer Nuli: Unë të thashë organizator kryesor aty, ata a jonë marrë vesh, a jonë marrë vesh me dikon ma nalt a jo. Mirëpo, për te na, për neve kanë qenë Azizi, Burhani. Për neve kanë qenë ata me punëtorë bashkë, po me punëtorë bashkë. Jo vetun s’kishin mujtë me bo, mirëpo i kanë pasë një grup të punëtorëve, Avdi Ukën, Jetush Bajramin, Sefedin Istrefin, jonë disa disa të tjerë që me emra që i di që ka qenë. Besa thashë edhe Ibushi [Ibush Januzi] ka qenë si drejtor, veç faktikisht ajo nuk ka qenë spontan, por e organizume, e organizume.
Anita Susuri: A mundeni tash me na spjegu qato ditë që jeni kom brenda krejt çka ju kujtohet?
Xhafer Nuli: Ato ditë unë si drejtor i mirëmbajtjes ma tepër kom pasë përkujdesje, u dashtë me u organizue që me u përkujdes rryma mos m’u nal, ventilatori mos m’u nal, se mos me pasë ventilim, mos me pasë ajër ata s’kishin mujt me nejt aty as një moment, ashensori mos m’u nal, ashensori me punu kështu pa kurrëfarë domethonë. Kështu paisjet, infrastrukturën e minierës me majt në gjendje të rregullt. M’kujtohet fort mirë, fort mirë menjëherë qatë ditë në ora nji, me 20 shkurt.
[Këtu ndërprehet intervista]
Anita Susuri: Po në ora nji?
Xhafer Nuli: Me 20 shkurt, në ora nji, Ibush Jonuzi, drejtor teknik ka qenë i minierës në atë kohë, m’ka thirrë tha, “Xhafer, minatorët u nalën në minierë”, tha, “nuk po dalin”. Na e dijshim, “A u bo? Hajde përhajr t’koftë”. U kry ajo punë edhe kemi shkue, nuk ka vonu fort shumë, një erë ka fry edhe një Plep osht’ thye nër shkollë të Trepçës atje, osht’ thye edhe i ka ra telave të rrymës. E ka bo një lidhje të shkurt. Drejtë me të thonë desh m’lanë mentë, do me ardhë puna, don me na u nalë rryma. Si moment m’kujtohet, moment shumë trishtues për mu ka qenë, mirëpo shumë shpejt e evitum atë problem edhe nuk ka pasë mo, nuk ka pasë probleme sa i përket furnizimit me rrymë edhe ventilimit e këtyne tjerave, atyne çka jonë konë të nevojshme për minierë.
Kemi shkue, kemi fillue. Osht’ e vërtetë, osht’ e vërtetë që jonë shkue, jonë organizue gjoja se me ju thonë dilni, mirëpo nuk ju kemi thonë dilni kurrë, por veç kqyrni rune vetën, runu mos u dëmtoni, si me thonë shëndetin mos e dëmtoni sa t’mundeni. Ka pasë dikur qaq një vetmohim ka qenë i madh sa që njerëzit fillun u smujshin, se tonë kohën t’u nejt mrenda. Mandej çizmet mathun, unë vet e di çizmet dikur fillun kamët me m’u bo varë se tonë kohën, tetë ditë e tetë netë pa i dathë çizmet, këpucët, u bonë kamët varë.
Tash u dashtë në fillim, ata që ishin të smutë i çunë në Mitrovicë në spital, mirëpo në ndërkohë dikur si duket, si duket e organizume edhe ajo kish qenë, mirëpo erdh një shofer tha, tu qajt tha, “Nuk muj ju çoj atje, se shkova nuk ma nalën atë të smutën. Thanë, ‘hajt shko banu’, m’keqtrajtunë”. Atëherë kemi fillu e kemi bo një ambulancë provizore atje nalt në Stantëg, ambulancë provizore. Për atë e kemi kërkue, na i ka pru Kryqi i Kuq i Kosovës, 300 shtretër edhe 600 batanie i kemi sistemue nëpër ato lokalet që kanë qenë, që i kemi pasë në disponim atje edhe një ekipë e tonë e mjekëve ka ardhë prej Prishtine në krye me atëherë ka qenë ministri i shëndetësisë Skender Boshnjaku.
M’kujtohet Skender Boshnjakun e kanë thirrë, e ka thirrë Skender Boshnjaku të Ministrisë të Serbisë, në të vërtetë ata e kanë thirrë Skenderin, “Çka osht’ atje? A ka nevojë me pru mjek?” Nuk ishte puna me pru mjek, por me pru agjentë me shpërnda grevën. Tha, “Mjek nuk m’vyjn, çona barna. Mjek kom boll nuk du”. “Jo po t’bijmë”, “Hiç as nji mjek mos ma dërgoni”, tha, “po çomni barna n’qoftë se keni barna”. S’ka çu kërkush. Na ka ardhë një kamion barna prej Kryqit të Kuq slloven edhe ato t’u e pru dikun te Rashka e kanë malltretu. Kur ka ardhë ai ish konë ai…
Anita Susuri: Vozitësi?
Xhafer Nuli: Jo përfaqësuesi i Kryqit të Kuq, desh ish tranue, “Qysh m’kanë trajtue, sa keq m’kanë trajtue”, ai slloveni. Mirëpo, nuk kanë mujt me ja nalë se ai i Sllovenisë, s’kanë guxu bash qashtu me asi. Barna na kanë pru prej Sllovenie një kamion.
Korab Krasniqi: E me ushqim qysh jeni furnizu?
Xhafer Nuli: E ushqim, ushqim mandej kanë fillu prej të gjitha anëve prej Kosovës sa kanë mujt me pru, sa kanë mujt me pru. M’kujtohet një këtu i Mitrovicës, njëfarë Musa Berani e patë pru lopën, lopën dikun 500-600 kilogram e lidhi për gilindera aty tha, “Qe këto prene edhe qitjauni xehtarëve le t’kenë ushqim. Edhe pse greva e qujshin “Grevë urie”, por nuk ka qenë grevë urie se ju kemi çu ushqim, ju kemi çu ushqim.
Anita Susuri: Se unë e di që ditën e katërt po m’doket. Ditën e katërt ka fillu.
Xhafer Nuli: Qashtu dy-tri ditë nuk kanë hangër, mirëpo ma vonë tani kanë fillu me hangër, ju kemi çue, ju kemi bajt. Ka pasë edhe të tillë që kanë kqyrë me problematizu ato bajagi, “Jo, kjo grevë urie”, mirëpo u shku mirë çdo gja.
Korab Krasniqi: Qysh u konë aty pa dalë jashtë? Çka keni bo?
Xhafer Nuli: Unë kom dalë, nuk kom nejt tonë kohën aty për arsye se të thashë që tregova me organizime. Mirëpo…
Korab Krasniqi: Qysh ka qenë atmosfera për me nejt?
Xhafer Nuli: Atmosfera ka qenë shumë sa herë kemi shku i kemi gjetë ata të tubum. Atmosfera mjaft e rondë. Kemi pasë raste, kemi pasë raste për shembull kur njerëzit qaq të dëshprum, qaq që, “Kom me shku me ra n’pusore m’u myt se muj, muj”. Tjetri, “Në qofse vdes”, thojke, “m’varrosni në filan punishte, mlomni me dhe nuk du me dalë përjashtë”, tjetri anej, tjetri anej. Me të vërtetë i kapi nji… trishtim ka qenë, trishtim ka qenë. Mirëpo, qyshdo qoftë ka qenë një krenari. Ka qenë një krenari se e ndijshin edhe ata një krenari që po bojnë diçka se po bojnë diçka, se ja u ojshim gazetat me i lexu, iu çojshim informata me ju tregu që jeni të përkrahun prej krejt botës e për ushqim qeshtu.
Për ushqim më kujtohet një rast kur do të Lipjanit erdhën, prunë shumë ndihma prunë, por ma së mrami edhe dy kepë tha {tregon me duar}, “Qito na i ka dhonë një plakë, tha, ‘S’kom tjetër çka me ju dhonë, qito dy kepë’ po don m’i dhonë, ka dashtë m’i dhonë ajo vet, me ja u pru dy kepë”. Mandej një familje burrë gru e di që i kanë pru dy lira të arit, “Po dojmë me i dhonë kontribut për grevista, për këta këtu me qenë”. Ka pasë…
Korab Krasniqi: Qysh kanë komuniku minatorët me familjet e tyne? A ka pasë komunikim?
Xhafer Nuli: Nuk ka pasë, veç çka kanë ardhë, kanë ardh deri aty me pa, me ditë çka jonë, “Thuji mirë jom hajt shko te shpia”, “Qysh n’shpi?” “Hajt mos na pengoni, s’ka”.
Anita Susuri: Prej kujt ka pasë vizita? Kush ka ardhë?
Xhafer Nuli: Vizita prej t’gjithë, prej krejt Kosovës. Ka pasë mandej që thashë m’kujtohet edhe rasti si rast i veçantë kur ka ardhë për shembull Azem Vllasi, në të njejtën kohë me ata të Sindikatës të Serbisë, mirëpo na u dashtë mi qite, Azemin me qitë në një zyrë atje, në një njenën zyre, “Nal një herë deri sa t’shkojnë ata”, që mos të takohen, s’osht’ me randësi a osht’ a s’osht’ edhe mandej shkoi edhe Azemi i ka pa. Mandej kanë qenë prej t’gjitha anëve t’gjithë kush, si me thonë s’ke ditë kush osht’ ma…
Korab Krasniqi: Njo prej kërkesave u konë me i…?
Xhafer Nuli: Kërkesat, kërkesat t’gjitha kanë qenë nontë kërkesa kanë qenë të minatorëve. Njëna prej tyne ka qenë, “Kombet e Bashkume, Jugosllavia nuk osht’ në gjendje me zgjedh problemin tonë, dojmë Kombet e Bashkume m’u marrë me çështjen tonë”.
Anita Susuri: Me intervenu.
Xhafer Nuli: Me intervenu edhe me caktu, me caktu statusin tonë ku jemi na, jemi të keqtrajtum.
Korab Krasniqi: Kond keni kërku me dhonë dorëheqje edhe pse?
Xhafer Nuli: Edhe ka qenë, një nga kërkesat ka qenë tri dorëheqje. Me dhonë dorëheqje Rrahman Morina, Hysamedin Azemi edhe Ali Shukriu.
Korab Krasniqi: Pse?
Xhafer Nuli: Se ata që të tretë janë vu në si me thonë në anën e Serbisë, Millosheviqit edhe e kanë përkrah me çdo kusht me u bo ndrrimi i Kushtetutës, me degradu çdo gjo që ka qenë shqiptare. Jonë bashkangjitë aty e di edhe kur ka qenë Rrahman Morina nalt. Rrahmani ka qenë nalt, erdh tha, “Shko thunju, ‘Nxerrini punëtorët prej minire”, Azizit e kryne. Tha, “Rrahman, punëtorët jonë t’u e kërku dorëheqjen tonde. Jep dorëheqje e mos i merr n’qafë gjithë këta njerëz. Mos i le me…” Tha, “Jo s’muj, nuk guxoj me dhonë dorëheqje, nuk muj”. Qashtu bash m’kujtohet fort mirë.
Korab Krasniqi: A ka lyp me ju bashkangjit Rrahmani juve a?
Xhafer Nuli: Jo, jo veç në drejtori nalt, nalt se jo me shku në minierë as s’kish guxu, as s’e kishin pranue.
Anita Susuri: Kush ka qenë që ka shku poshtë në minierë prej udhëheqsëve për shembull?
Xhafer Nuli: Prej udhëheqsëve kanë shku thashë, kanë shku, kanë qenë Syria Popovci. Syriaja nuk ka dhonë kontribut t’vetin qysh duhet. Me të thonë të drejtën e kemi çmu shumë si profesor, por nuk e di pse u mundu me i arsyetu ndryshimet kushtetuese. Na veç e dijshim ma përpara çka paraqesin ato. Kanë qenë edhe disa të tjerë po s’po më kujtohet. Thash ky Azemi, mo Azemi ka qenë jashtë se mo nuk ishte në organe, nuk ishte në pushtet se ma parë e patën largue.
Korab Krasniqi: E Stipe Shuvari a ju ka vizitu?
Xhafer Nuli: Urdhno?
Korab Krasniqi: Stipe Shuvari?
Xhafer Nuli: Stipe, e mandej kanë ardhë prej Jugosllavisë. Ka ardhë Stipe Shuvari, ka ardhë njëfarë Radisha Gaqiqi [Radiša Gačić] edhe njëfarë Jurij Bajec kanë ardhë. Jonë mundu me i bind minatorët me dalë. Mirëpo, minatorët i kanë dhonë përgjegjje shumë të kjartë edhe shumë asi… Bile m’kujtohet fort mirë kur dul Stipe Shuvari tha, “Çka osht’ qaj?” Për nji Mursel Hazirin. Mursel Haziri ka qenë grevist edhe ai edhe ka qenë i burgosun me këta grevistat ma vonë. Murseli tha, “Kush po i bon mitingjet në Vojvodinë?” Tha, “Po thojnë populli. Kush po i bon mitingjet në Mal të Zi? Po thojnë populli”, tha, “A na çka jemi?” Ky meti s’diti çka m’i thonë. “Pse për neve s’bon e për ata bon?” E kur dul tha, “Ky, çka osht’ qaj, filani”, tha. “Xehtarë”, tha. Tha, “Dom osht’ që ai është aty. Ai u duhet m’u konë këtu me neve”, demek nuk osht’ ai për aty se (qesh).
Anita Susuri: I ditun.
Xhafer Nuli: “Se s’po na len me fol. Ai ish dashtë m’u konë këtu”, tha, “me neve bashkë”.
Korab Krasniqi: Ju e keni pasë si kërkesë me ju vizitu Stipe Shuvari edhe Millosheviqi. Pse keni dashtë m’i taku ata?
Xhafer Nuli: Ka qenë kërkesë, jo për diçka…
Korab Krasniqi: Me ju kallxu çka…
Xhafer Nuli: Veç me ju kallxu që kot e keni se mo me neve nuk keni, nuk keni me qenë mirë përderisa tentoni me degradue. Ata, ka ardhë edhe ky Dizdareviqi. Dizdareviqi nuk ka ardhë në “Trepçë” ma vonë, por ka shku në Prishtinë. Në Prishtinë kanë shku një grup prej pesë vetëve kanë bisedu me të. Nuk ka pasë pushtet Dizdareviqi, kurrëfar ëpushteti s’e ka pasë veç u emnu qashtu edhe s’ka mujt me bo kurgjo. Ka qenë me të edhe njëfarë Graqanin. Ai ka qenë ushtarak, ka qenë një ushtarak shumë, qysh me thonë i poshtër, i ulët. Ai mandej ka thonë, se bajagi, “Nxirrini punëtorët me dhonë dorëheqje”.
Kushti ka qenë për me dalë prej miniere duhet me dhonë dorëheqje ata e këto tjerat pika masanej m’u realizu masi të dalin prej miniere, a pa dhonë dorëheqje ata tre nuk kanë me dalë prej miniere. Graqanini thotë, tha, “E mirë na s’mujme me dhonë ashtu se çka me bo që nesër hijnë serbët në Leposaviq” edhe qashtu ndodhi. Domethonë, na e kemi pregaditë edhe tjetrin skenarë, tash kanë m’u çu edhe ata.
[Këtu ndërprehet intervista]
Mandej kur kanë ardhë, kur dulëm prej miniere Shuvari edhe ai, atëherë kërkojshin me organizu një konferencë jashtë në restorant, a dikun në mënyrë edhe ishin aty mjetet e informimit të Serbisë, në mënyrë që me bo një inskenim që minatorët i nxerrëm, dulën. Mirëpo, nuk ka shku kërkush, vetëm na udhëheqësit organizativ të punës, drejtora e shefa e qata, nja tre-katër vetë edhe nuk edhe ai me Azizin aty, nuk mujti kurrfarë, kurrfarë efekti nuk patë aty. Domethonë, greva vazhdoi edhe ma tutje.
Ma vonë deri sa i kanë pru, kanë dhonë dorëheqje, i kanë pru dorëheqjet edhe atë i kanë thonë, “Jo i dojmë…” Veç nënshkrimin ia kanë dhonë që po jep dorëheqje. I kanë thonë, “Jo veç nënshkrimin, por shko e dojmë me myhyrë”, i thojke (qesh), me vule. “Me myhyrë, shkoni jepini në Komitet, s’paku Komiteti le te vërteton që qita njerëz kanë dhonë dorëheqje”. Ja kanë pru, e kanë vulos edhe e kanë pru dorëheqjen, mirëpo ajo ka qenë krejt mashtrim. Kurrëfarë dorëheqje mandej nuk u apliku, mandej veç kanë fillu represalet. Masandej, mas greve edhe tonë ata punëtorë, një nga një ngadalë me i përsekutu, me i… kush ka qenë ma i zoshëm, kush ka qenë ma aktiv, çdo njenin e kanë… ashtu që këto jonë disa detale që i maj n’mend.
Korab Krasniqi: E kom një pytje edhe mo e ndali. Masi që keni mrri m’i artikulu kërkesat e juj politike nëpërmjet grevës edhe nëpërmjet marshit, qikjo bllokada tetë ditore në “Trepçë” çfarë pasoja ekonomike ka pasë në Jugosllavi?
Xhafer Nuli: Bllokadë tetë ditore nuk ka pasë najfarë pasoje ku me ditë çka, mirëpo aty, jo veç ajo bllokadë. Në “Trepçë” prej asaj periudhe mo punë nuk ka pasë qysh duhet se u prish, osht’ marr një iniciativë, osht’ marrë një iniciativë që kështu në këtë formë nuk lejojmë, prej neve fitim kërkush edhe nuk ka mujt me pasë fitim. Ma përpara ka mujt me pasë efekte shumë të mdhaja “Trepça”. “Trepça” për veti ka qenë gjigant ekonomik që ka majt, bile-bile numërohet një ndër industritë e para në ish-Jugosllavi.
Mirëpo, masanej nuk ka pasë punë qysh duhet. Çdo herë mandej mas grevës tetë ditore për çdo muaj, se ata kanë fillu përsekutimet diku 14 tonët edhe Lazër Krasniqin edhe këtë… 14 t’gjithë udhëheqësat minatorë edhe Lazër Krasniqi edhe Azem Vllasi që kanë qenë bashkë me ta. Ata i shtinë në burg. Tjerët dikund njëqind jonë konë që jonë ndjek për vepër penale edhe ata si aktivë në atë grevë edhe ata i kanë shti në burg deri ka tre mujë ditë i kanë majt. Kursë këta i kanë akuzu për vepër penale kundë-rrevolucion me vite të tonë me qenë të dënum.
Nuk i kanë marrë t’gjithë përmeniherë. M’kujtohet fort mirë njëfarë Veli Osmani, ka qenë një Veli Osmani një nga aktivistat ma të zëshëm të grevës aty. Ai thojke, “Kur m’kanë marrë m’kanë shti në burg sikur m’u bo dynjeja e jemja”. Ditën e marrshin e lshojshin në shpi me shkue, natër e marrshin edhe e majshin gjithë natën tu e torturue e ditën e lejshin me shkue. Nga ana tjetër propaganda përhapej, “Veli Osmani i tradhëtoi shokët”. Kemi pasë shumë kokëçamje, shumë probleme. Me ju thonë, “Osht’ dashtë me organizu. Mosni, mosni propaganda osht’ t’u e pru në të gjitha anës, mos e lejojmë”.
Anita Susuri: Qajo ditë kur ka përfundu greva kur i keni pa minatorët domethonë, në çfarë gjendje jonë konë? Çka keni pa qatë ditë?
Xhafer Nuli: Ajo ka qenë një gjendje shumë e rondë, se t’gjithë… këtu ka pasë ardhë një mjek i Kroacisë, një Sllobodan Llang. Ai ka qenë përkrahës edhe ka ardhë prej Kroacisë. Atë ditë ka qenë pjesëmarrës kur u bo dalja e minatorëve. Bile, ai e ka pasë dhonë idenë që me dalë natën në dy ora, me 28 shkurt në dy ora të natës kanë dalë minatorët, u kry dalja. Që mos me dalë prej territ menjëherë në dritë se mundet me ardhë edhe deri te verbimi i syve, por ja u qitshin nga një fashë syve edhe ishte drita nejse jo qaq e madhe, natë ishte ende. Ai e patë dhonë atë [rekomandimin] që me i majt pak një kohë që njerëzit me u klimatizu kadal-kadale m’u adaptue edhe mandej u kry ajo.
Mirëpo, ato ambullantat, ajo provizorja mbetë plot shtretër, plot me njerëz, por menjëherë fillun hynë policia, hynë agjentët edhe i tarashkatën, i kapën, i qitën. Mandej fillun ato ndjekjet e t’gjithëve me rend ka njo ka njo. Disa i kanë shti pak ma heret në burg, disa pak ma vonë, veç qata 14 i kanë shti përmenjëherë në burg. Mandej fillun edhe ndjekjet tjera për kundërvajtje, marrjet në pyetje t’gjithë me rend kush ka qenë aty pari, ashtu që…
Anita Susuri: Juve a ju kanë marrë në pyetje?
Xhafer Nuli: Mu m’kanë marrë n’pytje. Kanë përdorë edhe taktika. Mu m’kanë marrë n’pytje m’kanë thirrë, tha, “Eja në Tunel të Parë në hymje aty ku osht’ porta”. Prej Stantërgut në Tunel të Parë me ardhë goxha nji rrugë, mirëpo ajo ishte edhe taktikë e tyne mas grevës. Taktikë e tyne që me t’pa njerëzit me kon po rrin, që je me ta edhe me thonë, “Kqyre ky”. Kom thonë, “Jo, nuk vi!” Tha, “Çka?” Me telefon, “Ti po thu s’vjen?” Thashë, “Hajde burrë n’daq me ardhë jom këtu në zyre në ‘Trepçë’. Hajde merrëm në zyre, ndaq çom në Sekretariat, ndaq qysh dush. Mirëpo nëpër rrugë, nëpër sokaqe nuk vi”.
Ka ardhë vet i dyti me njenin, ai osht’ njëfarë Golludi u konë i Zveqanit që m’thirri. Ka ardhë me një tjetër, njëfarë të Vojvodinës edhe mandej kanë fillu. Dorën në zemër edhe biseda edhe ajo intervista, ajo marrja n’pyetje në terren tem ma e lehtë ish, ma e lehtë ish se me shku nëpër llugave çka po di qysh. Aty në terren tem pak ma lehtë
Anita Susuri: Çka ju kanë pytë për shembull?
Xhafer Nuli: Po m’kanë pyt, “Kush, çfarë roli ki pasë ti në këto greva?” Thashë, “Na role s’kemi nda, film s’kemi lujt. Unë e di rolin tem çka e kom t’punës, e kom rolin tem me i majt në gjendje të rregullt maqinat, ashensorin, ventilatorin, rrymën, pompat e ujit me nxerr ujin. Qito sene, ato detyrë e jemja s’ka kush që mundet me mi hjek, i kom të përshkrume në vendin e punës”. “Po”, tha, “I ke dalë, ju ke dalë kordorint të policisë përpara në Gazimestan atje edhe e ke shpernda kordonin e policisë”. “Mirë”, thashë, ky Gollubi m’ka njoftë {tregon me dorë} s’ja ka marrë menja. “Ti sigurisht s’më ki njoft. A ta merrke menja”, se qaj m’vetke, “A ta merrke menja sa i zhvillum kom me qenë unë që e kom shty kordonin e policisë”. “Jo”, tha, “njeri kur osht’ me masë osht’ shumë i fortë”, tha. “Ja”, thashë, “lene ato përralla jonë. Hiqju atyne prrallave” e qito sene.
Mirëpo, e kom edhe një kështu (buzëqesh) detal me thonë. Gjatë asaj periudhe prej që i murrën këta në burg, tonë kohën e bajsha një bund të “Trepçës” se thojshe me më marrë bile pak a shumë mos me u konë ftoft se çka po din ti në burg e sene (qesh). M’kish pasë diktue një drejtor teknik u konë njëfarë Nexhati, m’kish pasë diktue, “Çka p’e banë qito?” Thashë, “Vallahi po don me të kallxu drejtë?” Tha, “Fol”. Thashë, “Ma merr menja veç po pres kur ma ngjesin mas qafe edhe me shku bile nxet me konë” {prek setrën}.
Anita Susuri: M’u konë i përgaditun.
Xhafer Nuli: “Edhe kur të m’rrehin ndoshta s’ma deshin qito m’bijnë pak ma lehtë qato sene”.
