Pjesa e dytë
Anita Susuri: Ju më tregut që direkt shkollën e mesme nuk e keni kry po keni vazhdu, jeni hi në minierë edhe e keni pasë goxha largë minierën, domethonë ni orë e gjys keni ecë. Edhe kanë qenë vitet e ‘70-ta, ‘74 që veç pak u përmirësu pozita e Kosovës.
Avdi Uka: Po.
Anita Susuri: Domethonë, Kushtetuta…
Avdi Uka: Po, po e ‘74-tës.
Anita Susuri: Qysh u konë qathere në minierë situata?
Avdi Uka: Atëherë u konë shumë mirë. Udhëtim ke bo, autobusi, ja nisën mi lëshi lini [srb.: linjë] lini dikun-dikun, neise poshtë ka Mitrovica këto kanë pasë, po na atje në Shalë jo, veç kur ja nisën vit-vit-vit [onomatope]. Erdh asfallti edhe prej neve, prej fshatit tem atje, edhe tash masi erdh autobusi dalshum na me thonë ni killometër në komë, dalshum në breg, në asfallt, na u doke që s’po punojmë. Rroga ka qenë shumë e mirë, shumë e mirë ka qenë, jeta e mirë.
Edhe me qato amandamente të Kushtetutës ‘74-tës kena pasë shumë të drejta, shumë të drejta. E ç’a s’kena pasë, nuk e kena pasë ushtrinë tonë edhe policinë të ndame edhe s’e kena pasë emrin Republikë, po me ato amandamentet e Kushtetutës na jena konë çka të dush. Tash merre me mend që shiptari u duftë m’u konë edhe president i Jugosllavisë. Edhe u konë, edhe u duftë m’u konë me Kushtetutë ‘74-tës edhe u konë. Hajde, hajde, hajde, hajde mirë u konë.
Veli Deva, kush ja ka ni zonin, kur u ardhë në “Trepçe”, ai ish konë doktor për miniere. Merre me men që në kohën e Veli Devës, me dy lista e marshum rrogën, me dy lista. Se nuk guxojke me ni listë me shti rrogën se dalke shumë, e ta dajke në dy pjesë. Ni pjesë ta dhake këtu, njo këtu, domethonë ke pasë pare sa të dush, në kohën e Veli Devës po thom, po. Ma vonë erdh Azizi e Burhani e këta drejtorat, varet krejt edhe drejtorat e lujshin atë ullogën [srb.: rolin] e vet.
Nimojke sindikata me libra të fëmive, mu m’i ka dhonë librat e fëmive ka ni thes libra e fletore, sindikata. Domethonë, erdh puna tu u përmirësu, tu u hujdis e asi. Ja nisën me maru banesa, Veli Deva i ka maru banesat në Tunelin e Parë edhe e ka pasë dhonë fjalën që duhet okolla minierës tek deri në Shalë atje banesa me bo. Ai punëtor i “Trepçës” që do banesë me ja dhonë çelësat {afron dorën sikur jep diçka}, ai që nuk don banesë po don me marrë kredit, i thojshin me afat të gatë, 30 vjet, 40 vjet kredi, me ja dhonë kreditin, me ja bo të mujshme minatorit. Po nuk zgati aja, e shpartallun, e hiqën, e prishën, e u bo qysh u bo.
Anita Susuri: Çfarë pune ti ke bo në qat’ kohë atje në minierë? Qysh u konë puna jote?
Avdi Uka: Nuk ka punë… puna jeme u konë, nuk ka punë në minierë që s’kom punue edhe kom qit rudë [srb.: xehe] edhe kom rrxu rudë edhe kom hujdis prugë [srb.: hekurudhë] për me ecë vagonat edhe i kom grah llokomotivës për me bajt rudën. Nuk ka punë në miniere që s’kom punue. Edhe në ceva kom punue, në ceva të ujit, ujësjellës a qysh i thojnë atij se atje krejt osht’ me ujna, maqinat e kanë ujin e ajrin e krejt fije për fije. Nuk ka punë për ato vjet që s’kom… punu aty. Vendimin ma së mrami diku nja tre-katërmdhetë vjet e kom pasë të xehëtarit. U konë rroga ma e mirë, puna u konë ma e ronë, ma e rrezikshme, po mirë boll, rroga u konë shumë e mirë. Kallabllak fëmi, dhetë fëmi e gruja dymdhetë antarë prej qasaj rroge metshum gjallë. Edhe pak u dufke me lyp naj lekë ma shumë me marrë.
Anita Susuri: Cili vit p’i bjen që ke shku ti në ushtri, domethonë tregut që keni fillu punën, tani keni shku?
Avdi Uka: ‘64-tën, ‘65-tën e kom krye ushtrinë.
Anita Susuri: Ku je konë në ushtri?
Avdi Uka: Ku je konë ushtar?
Anita Susuri: Po.
Avdi Uka: Jom konë në Paraqin ma së pari, në Paraqin. Në Çupri, në Bajna bashqe, në Kremne, në pesë vene, gjashtë vene jom konë ka pak. Më çojshin për komanda, ç’a i thojshin asaj nuk e di. A ma së pari në Paraqin, pak nja gjashtë muj.
Anita Susuri: Qysh u konë atëherë?
Avdi Uka: Kqyre thashë në fillim edhe po thom apet, atëhere nuk jonë konë këto fanatizmat mes nacive [srb.: kombeve], shiptar, a shka, a boshnjak a turk a ç’a ta di une, nuk u konë. Bile, bile, bile në atë kohë kur une jom konë na kena pasë përparësi shumë të madhe pse, mu vet oficirat um kanë thonë kur jom shku në Bajna bashqe i ka pasë shtatë stražarsko [srb.: e rojës], vend roje {lëviz dorën në rreth}, vend roje.
Më thojke oficiri, thojke, “Kur ju kom juve në rojë, une” thojke, “flej rahat” {mbështet kokën te dora}. Kanë pasë besim të plotë në neve, se nuk ka shiptarë që s’u shkue në kontroll me nxonë flejtun, a me ja marrë pushkën (qesh) ose diçka. Kanë pasë besim edhe kena pasë përparësi kena pasë, nuk ka pasë, nuk janë konë këto inatçurat e këto fanatizmat mes veti, në kohën kur jom konë unë.
Anita Susuri: A keni pasë vizita, a keni shku në vizitë te familja? Qysh u konë?
Avdi Uka: Ni herë jom konë unë, ni muj ditë, ni muj jo plotë ni muj, niherë jom konë në pushim. Në vizita vëllau u konë niherë, ni ditë asi, dy herë, niherë ni vlla niherë, jonë ardhë në vizitë, s’ke pasë pengesë. Jena dalë në qytet jena enë, këta janë kthye prej shpie na aty.
Anita Susuri: A u konë qajo kur keni shku në ushtri hera e parë që keni udhëtu najkun nëpër Sërbi, nëpër vene tjera të Jugosllavisë? Qysh ju ka dokë udhëtimi? Me tren po më doket?
Avdi Uka: Po me tren jena shkue, me tren jena shkue. Po mirë boll, une edhe para se me shku ushtar, para se me shku ushtar, i ri jom konë, une jom konë në Beograd me tren. Jom konë edhe në Zagreb, jom konë edhe në Ljubljanë, domethonë para se me shku ushtar si i ri.
Anita Susuri: Qysh u konë atëherë ai udhëtimi me tren, ai veni qysh u konë?
Avdi Uka: Valahi une drejt po kallxoj dikush nashta e sheh të madhe për mu u konë nifarë kënaqësie u konë. Je konë i lirë je hi në kupe aty, e ke marrë biletën, je unxh, kush me të ngucë jo, je shku je dalë. Qoftë për çka je shkue aty, une ma së shumti jom shku në vizita, vizita me i pa do nipa e do dajë e do sebepe, do vizita ushtarake jom shkue, kun ni problem nuk e kom pasë. Jom shkue, e kom kry punën teme, jom kthye, absolut nuk ka pasë problem kurrfare.
Anita Susuri: Atëherë u konë normal, po menoj, me vizitu vene tjera…
Avdi Uka: Po, po, po, ku dush.
Anita Susuri: S’e ke pasë problem.
Avdi Uka: Jo, po qashtu, s’ke pasë kurrfarë problemi atëherë hiç. Si me flejt midis Beogradi, si midis Mitrovice, njejt u konë.
Anita Susuri: Tash deshta me ju pyt për familjen kur e ke formu, kur je martu, qysh ka ardhë deri te martesa? A ka ndodh mas ushtrisë a qysh?
Avdi Uka: Po mas ushtrisë, në punë jom konë, vëllau, ktyneherë nuk i kena gjetë vet nuset. Vëllau e ka gjetë mikun, e ka gjetë nusen, ja ka çu msitin, kur jom ardhë në ren po thom prej vllaznive, na ka zonë. Ni fshat qatje mi neve në Bajgorë, në Shalë të Bajgorës, e fshatit Bajgorë e kom nusën. Nja gjashtë muj a shtatë muj ka nejt qashtu, tuj çu do sene me punue e knej-anej. Unë atëherë jom konë në “Trepçe” e kom pasë rrogën. Kurrë në jetë teme nuk e harroj 800 banka. Kur jom shku në Turqi, në Stamboll i kom marrë me ni rrogë teme tetë lira {prekë qafën}, sot e ki lirën 350 euro a sa osht’, tybe në disha…
Anita Susuri: Ma shumë.
Avdi Uka: Atëherë u konë niqind banka, 800 banka e kom pasë rrogën pa kvalifikim, pa kvalifikim. Edhe jom konë, në Turqi jom konë, kom ble sene punuse. Për krye tonë që kurrë nuk kom thonë që une kom bo diçka po vëllau, pse, atëhërë kur e kena marrë rrogën, në zarf të letrës na e kanë dhonë, në zarf të letrës, bonat edhe rrogën, si jena shku në shpi ja kena dhonë vëllaut madh, të zotit shpisë, i ka nxjerrë bonat, na i ka dhonë, pak pare tima, ditën e mirë, udha e marë. Ai ka udhëheqë me to, na s’jena mërzitë për atë punë.
Anita Susuri: E familja e grusë juj mos jonë konë edhe ata minatorë?
Avdi Uka: Baballaku, baba i shoqës edhe ai u konë minator, edhe ai u konë miantor.
Anita Susuri: Domethonë, ka pasë shumë familje që qashtu kanë kriju miqësi.
Avdi Uka: Po, krejt fije për fije. Unë thashë që Shala, Shala, 36 fshatra i ka Shala që thirrëm na atje nalt, domethonë nuk ka njeri që s’i ka pasë prej njove deri në pesë vetë në “Trepçe”. Krejt fije për fije në miniere jonë konë, edhe krejt kanë udhëtu në komë. Ka pasë të Llapit, e ka pasë të Drenicës, ka pasë kahmos. Po ata ç’a janë konë të rrethit të lagjes ata kanë flejtë në ban hausa [gjermanisht: ndërtesë banimi] janë konë ban hausa ju thojshin banesat.
Kanë flejt aty, kur ka pasë dy ditë pushim u shku pi shpije. Na që jena konë përreth gjithë kena udhëtue, gjithkush u shku në shpi të vet. Edhe baballakun e kom pasë në “Trepçe” ka punue, ai u dekë diku ‘82-tën. Minator u konë, u dekë, smundja e kapi, shkoi. E shoqen e kom të qati fshati atje. Vëllau thash e ka gjetë mikun deri qat’ natë që e kanë pru e kanë zhdryp prej kerri, tybe që e kom pa. Kur e zhdrypën prej kerri, mu ga që kund diell nuk po shoh pos në to (qesh). S’ke këtu se e kom shumë të mirë nusën. (qesh) Fol se pak po shakatna [bëj shaka].
Anita Susuri: S’ka problem. Deshta me ju pyt tash për familjen kur keni punu, po thoni që edhe baballëku ka qenë minator, po gruja juj edhe familja a janë shqetësu kur keni shku në punë, që s’i dihet çka munët me ndodhë?
Avdi Uka: Vallahi jo, veç familja jeme po çdo antarë, çdo familje, çdo krejt fije për fije e ka pasë frigën tek derna u shku në shpi. Mos p’i ndodh diçka, që thashë nontë raste, une jom konë në fshat ku bash i fshatit tem njo e ka hup jetën në minierë aty. Edhe në pra 12:00 të ditës lajmroi, tha, “Nji fatkeqësi…” në tranzistora, televizora s’ka pasë atëherë, as s’ka pasë rrymë në fshat temin, edhe qishtu thotë, “E hupi jetën filan fisteku”. Dhimtë gjithë, mërzi gjithë, tutë gjithë, krejt familja. A na, thashë jena mësu, na s’i jepshum dy dinarë, familja e ka pasë ngarkesë.
Merre me mend ni rast orgjinal, baba e ka pasë odën në dytin kat {përshkruan me dorë} ni prezore [srb.: dritare] e ka pasë prej rruge ku u zhdirgjshin [zbritnin] edhe kur fryke dimrit, atëherë marrshin dimnat e fshtirë, une nuk jom konë në punë. “Kqyrne bre babë se ka po vijnë rudaxhitë” [ xehëtarët] ju thojke. Se ardhshin në komë e asaj rruge teposhtë u lshojshin 15,16,20 punëtorë. “Vallahi po babë u zhdergjën” “Ej shyqyr Zoti!” {vendos dorën në zemër}. Edhe pa e pasë kërkon në “Trepçe” vet, po për të katunit, se jo për anëtarë të familjes, qashtu ka qenë orgjinal. Gjithkush e ka pasë atë frigën mos diçka pi ndodh në punë a çka ta di unë çka.
Anita Susuri: A je konë ti najherë në rrezik? Në rrezik të keq a je konë?
Avdi Uka: Jom konë në rrezik niqind herë, mu ka shembë ruda [srb.: xehet] para hunve, para hunve {lëviz dorën para fytyrës}, u ra tonelata. Um ka shkelë vagoni, në grizë aty ku lëshohet ruda, ai shprazet shkohet nëpër nifarë ure derdhet vagoni, une e kom pasë komën këtu, dy gishtat i kom të thyme. Në gips e kom majtë ni muj e kusur, po më ka rujt Zoti, e ata dy gishta janë sot e atë ditë jonë të thyem. Qashtu qysh jonë hi në gips qashtu jonë metë, të komës po.
Kena pasë lëndime kapak, jo të mëdha, dikush goxha të mëdha, ka dikush që e ka hup edhe komën, ka dikush që e ka hup edhe dorën, ka dikush që e ka hup synin. Domethonë gjithçka ka ndodh aty, gjithçka ka ndodh. E une qat’ lëndim e kom pasë qat’herë, vëllau të njejtin sistem e ka pasë, dorën {prekë gishtin} gishtin e ka thye vëllau i madh, tjerët jo. Ato si kena bo na fort problem hiç, a din ato lëndime të vogla, lëndime të leta, nuk u konë diçka nifarë rreziku.
Anita Susuri: Ju e keni pasë sigurimin, meniherë ju kanë çu në spital?
Avdi Uka: Meniherë, meniherë, meniherë, meniherë, as kërkush ni bankë me ta lyp, as me ja dhonë kujt, të kanë kqyrë krejt mjekët, krejt fije për fije krejt i ke pasë në spital. Të ka shërue, të ka lëshue, të ka dhonë pushim mjekësor, masanej pak me pushue, m’u shnoshë me knej-anej, t’u kanë pagu ditë. Tash po thojnë dej 20 ditë, 15 ditë, s’po di une tash qysh osht’. Veç përpara nëse ta jep mjeku edhe komisioni mjekësor mot-mot, dy vjet ke nejt bolovanje [srb.: pushim mjekësor] t’u ka pagu gjithë {bën sikur shkruan diçka}. S’ke pasë kurrfarë problemi, hiç absollut, varet tash smundjen çfare e ke pasë ose lëndimin çfarë e ke pasë.
Anita Susuri: Deshta me të pyt, nuk e di a të kujtohet hera e parë kur ke hi në minierë, qysh t’u ka dokë?
Avdi Uka: Vallahi po të kallxoj drejtë, m’u ka ga shumë interesant, se dy vjet kom punu në “Fafos”, në prodhim të plehit. “Trepça” e ka marrë “Fafosin”, e ka marrë nër vete edhe une veç e kom qitë kërkesën, “A bon haku udhëtimit mos mu enë në Mitrovicë, po ‘Trepça’ ma ngat aty prej meje edhe më kanë pru meniherë kom shku. Kur jom hi me 15. 8-it ‘67-tën, kqyrsha m’u gajke që jom krejt tjetër dynje. Ato korridora krejt të gurit, punishtet krejt guri, zyret, zyrja e mbikëqyrësit krejt prej guri, domethonë kqyrsha (qesh), e çuditshme.
Po çka bon, atëherë mbikëqyrësi të ka çu me ni punëtor të moçëm, ka thonë, “Merre këto ndihmës”. Niherë të ka çu në do pune ma të lehta, nja ni javë, ni muj, shembull po marr, gjithqysh ka ndodhë aja. Tash kapak tu u rrit mujët e punës, t’u rrit pak veni punës atje edhe ke hi drejt për së drejti në prodhim atje. Nuk të çon meniherë në ata venat e rrezikshum, asi kadal-kadal tu u mësu, tu e pa aty, t’u kqyrë t’u… po shumë interesant, shumë interesant, sikur me pa najfarë filmi a diçka që s’e ke pa kurrë e del diçka kështu. Ti i ke pa niqind filma, po del ninja që s’e ke pa kurrë edhe të doket qaq interesont. Qashtu u konë ajo, shumë interesant u konë.
Anita Susuri: A të ka ndodhë najherë me t’u nalë ajo llampa, drita?
Avdi Uka: Ka ndodhë, ka ndodhë me ni afat shumë të shkurtë, ose u duftë m’u skejue dej të vjen naj shoq, naj punëtor. Ose u duftë me shku pshtetun për zidi [srb.: muri] tu e prekë me dorë, mos me dalë në pruga [srb.: hekurudhë] se me ardhë llokomotiva a diçka të blun, edhe kadal-kadal. Ka ndodhë në afate shumë të shkurta edhe osht’ puna që në miniere shumë pak ndodh, shumë pak ndodh, me konë ni person vetum. Gjithë je vet i dyti, vet i treti, vet i dyti, në m’u naltë mu llama, ty s’të nalet, me atë llamë je bo idare je shku, po. Ndodhin ato sene, kanë ndodhë. Po kur ka punu vllau, ka punu me karbit i kanë thonë, llamë e karbitit, ja ka qit’ karbitin, ujët e ka dhezë frzh {onomatope}, ajo su konë e sigurtë hiç, po qaty e ka lonë, qaty. Kur jom hi une jonë konë {afron grushtin te balli} ato me bateri, e ke vjerrë këtu në kuk, ato në ballë {prekë ballin} edhe u konë, mirë u konë, po.
Korab Krasniqi: Komunikim mrena aty, a keni pasë…
Avdi Uka: {Afrohet për të dëgjuar më mirë}
Korab Krasniqi: Komunikim a ke pasë veç me qat’ shoqin që jeni konë bashkë, a keni mujt me komuniku edhe me tjerët të veneve tjera?
Avdi Uka: Jo në qat’ horizont, në horizont, ni horizont, shembull ku kom punu në tetin horizont p’e marrë shembull, se kom punu shumë horizonte unë, ni horizont i ka pasë ma së pakti 13-14 punishte. E tash punishte i thojnë qesaj {tregon me duar dhomën ku ndodhet}, ti me ndihmësin tond ke çpue qitu, une kom shpu te dyert atje, ai tjetri ka shpu krejt tjetërkund domethonë. Edhe ti kur e ke marrë orarin e punës 40 vetë jena konë me ni vend unxhun qishtu në klupa [srb.: banka]. Mbikëqyrësi u dalë, “Ti në filan punishten, ti, ti në filan punishten”.
Kur i bojshe ti do ditë, ni ditë, dy-tri, veç thojke, “Ti në vend tond, ti në vend tond” edhe gjithkush e ka ditë vendin e vet. Me bo m’u ndrrue diçka ose m’u hiq ajo punishte m’u çelë ni tjetër punishte, ta ka dhonë orarin vet i dyti, i treti. Se minatori e ka pasë ndihmësin, ai që e ka qitë rudën u konë tjetër, me shumicë, shumë herë ka pasë edhe ai ndihmës. Domethonë, katër vetë me ni punishte qitu jonë ardhë, une me ndihmës temin kom shpue çitu {tregon djathtas}, ti me ndihmës tondin qatje {tregon majtas} e ke marrë rudën e ke qitë. Domethonë, që gjithmonë jena konë në kontakt me shokë.
Korab Krasniqi: A dallojnë kushtet prej horizontit në horizont, për shembull?
Avdi Uka: A?
Korab Krasniqi: Kushtet, kushtet e punës…
Avdi Uka: Po.
Korab Krasniqi: A dallojnë pi horizontit në horizont?
Avdi Uka: Ja-a.
Korab Krasniqi: Ajri a osht’, a dallon…
Avdi Uka: Ajri, ajri dallon ajri, horizontet e larta ose jugu, p’e marrum shembull jugu osht’ ajri ma i nxonët, ma i mbylltë, ma i ronë. Veri osht’ ma i kfjelltë, ka hroizonte që e kanë ajrin ndryshe, ka horizonte që e kanë ndryshe, po pak dallojnë ato, dallojnë pak ajret, kapak dallojnë, dallojnë kapak.
Korab Krasniqi: E çkafit ju keni tutë ma së shumti kur keni hi poshtë? A dridhjeve të tokës, a shembjeve të dheut a çka ju ka rreziku që jeni tutë ma së shumti?
Avdi Uka: Ma së forti, ma së rreziku, ma së krejt fije për fije, tona janë, aty çka ndodhë, çka ndodhë o rrezik. Po mirë boll, ma së shumti jena tutë edhe rreziku u konë ma i madhi prej shemjes, se ti e ki qeto që p’i thom punishtë, kije punishte gati nji hekter, a din sa o ni hekter? Shumë e madhe. Edhe çka din ti ko {tregon me dy duar lartë} nalt çka o puna, deri në katër metra, pesë metra e merr rudën, ajo jet, tavani jet qishtu krejt guri, çka din ti, niherë bon lazum.
Në punishte teme, ku une kom punue në ndrrim të parë, në ndrrim të dytë, atëherë nuk u konë i tretë ndrrim hiç kur jom hi une, veç dy ndrrime. I pari edhe i dyti. Kur jena shku tash prej ndrrimit dytë shkojshum në ndrrim të parë, kur jena shkue krejt tavani u ra poshtë në tokë, krejt tavani. Dikun deri dy metra trashësia, pesë-gjashtë muj ditë qato e kena çpue, e kena qit rudën, e kena marrë rudën prej qatina. Që me na pasë nxonë ish duftë nashta ni muj ditë deri të nxjerrin, t’u thy e t’u nxjerrë, po. A rreziku ma i madhi osht’ aty, po rreziqet jonë tona, tona jonë rreziqe.
Tash shtatë metra, shtatë metra, shtatë shkallë ka katër metra duhet me u ngjitë përpjetë në punishte, maqinën në dorë, municionin në shpinë, shembull po boj herë maqinën, herë municionin. Mozallah ni aso t’u thye shkove teposhtë, domethonë rreziku osht’ gjithkun. Po mirë boll, që thashë njeri po msohet e ushtrohesh me punë knej-anej, po rreziku ma i madhi që nuk ke mujt me ju rujt u konë shembja. Tonave kapak ju ruhesh, bon ni kujdes a asaj s’munesh m’i bo, se nuk e din {tregon me gisht lart} ti çka ka këtu.
[Këtu ndërprehet intervista]
Anita Susuri: Zoti Avni, Avdi, deshta me ju pyt për vitet ‘80-ta, ‘81-tën kanë fillu demonstratat e studentave…
Avdi Uka: E di shumë mirë.
Anita Susuri: Edhe situata ka fillu me u keqësu…
Avdi Uka: Keqësue, po.
Anita Susuri: Tash qysh u konë te ju në “Trepçe” qatherë, qato vite, qysh e ke pa ti?
Avdi Uka: ‘81-tën, demonstratat e ‘81-tës, me 11 mars ’81-tën në Prishtinë kanë fillue. Une për veti si Avdi nuk po thom që jom dikushi, po si Avdi une kom thonë që nëse osht’, osht’ mirë. Pse osht’ mirë? Ka thanë e të thasha që i ka përgaditë tjetërkush, të thona e të thasha, unë atyne fort nuk ju besoj. Une kom pasë bisedë me disa ish-udhëheqës të atëhershit, tonët, “Jo knej-anej, jonë pregaditë prej këtij-atij”, thashë, “O zotëri absollut s’po më intereson prej kujt jonë pregaditë, mu po më intereson Kosova Republikë, kush o kundra? Une s’jom kundra saj”.
A po kupton, me ni fjalë, Kosova Republikë, okej, une e përkrahi. Po mirë boll, qysh e dijmë tetonë qysh u bo, qysh u marue e qysh knej e qysh anej, ja nisën hajde, hajde, hajde, hajde e prunën njësinë speciale policinë, e rrasën Kosovën. Kryetari i komunës të Mitrovicës edhe drejtori i “Trepçës: Shahin Bajgora, Shahin Bajgora kryetar komune në Mitrovicë, Shyqyri Kelmendi drejtor në “Trepçe”, na punojshum ‘81-tën, vërc {onomatope} knej vërc {onomatope} anej me pru policinë, me na rujt policia aty.
Anita Susuri: ‘81-tën?
Avdi Uka: ‘81-tën o fjala, për ‘81-tën.
Anita Susuri: Po.
Avdi Uka: Thotë, “Jo”, ata dy. “Policë këtu nuk guxon me ardhë” pos ato që u konë ni stacion i vogël, në “Trepçe” u konë, stacion i vogël për Shalë edhe për “Trepçe”. “Ai e ka pa vet. Këtu me pru policë të huj nuk bon, se na e kena gjinjën tonë, punëtorët tonë që jonë për Mbrojtjen Popullore” a qysh jonë konë ato tybe në disha edhe na kanë vesh dyqind vetë, minatorë të veshun në uniformë të ushtrisë. Edhe jena enë nëpër “Trepçe”, domethonë mos me ndodhë diçka, mos me ardhë dikush. Rregulli-rregull, ligji-ligj, udheheqësia jonë janë marrë vesh me bo qashtu, armët i kemi pasë aty në kombinat. Çdo kombinat i ka pasë armët e veta edhe çdo person që u konë në mbrojtje e ka pasë armën e vet, edhe na veshën.
Anita Susuri: Qysh i kanë zgedhë qeta kush mu konë në mbrojtje, a veç vet, kush o ma i besushëm a?
Avdi Uka: Absollut aty, udhëheqësia e “Trepçës”, sindikata, drejtori, udhëheqësia e “Trepçës” duhet m’u konë shembull pe marrë 200 vetë, 1300 minatorë, 200 duhet m’u konë në mbrojtje. E kanë caktu filani, filani, filani edhe s’ka çu peshë kush ko, krejt jonë konë të njejtë, po mirë boll e ka rrok dikon qajo farë. Edhe na kanë vesh neve, une vet jom konë i veshun në ‘81-tën aty. U çuditsha thojsha pse po na pagujnë, për çka po na pagujnë, çka po bojmë na, kurgjo në dyja s’bojshe, po mirë boll shkojshe qaty.
U konë roja i kombinatit edhe sot rojën e ka, e çojke ni asi të rojës edhe ni ushtar në zyre atje ku janë zyret, i thojshin portir a qysh veç rojë u konë aty, e çojshin edhe ni ushtar. E qashtu i dyfishojshin, në vend ku u konë njo i kanë bo ka dy, ku jonë konë dy i kanë bo ka tre edhe jonë sillë qaty, kurgjo hiç, absollut. Nejse kalum mirë, “Trepça” në atë kohë nuk ka lujt, në atë kohë, ‘81-tën, le të thotë kush çka thotë “Trepça” ka nejt qysh me thonë, si, si në gjumë, s’po di qysh me thonë, nashta u duftë m’u çue. Po mirë boll, “Trepça” nuk u çue edhe ka kalu ajo punë, po.
Anita Susuri: Jonë konë edhe ato parollat “Trepça punon, Beogradi ndërton”…
Avdi Uka: Po, po, po, po “Trepča radi, Beograd se izgradi” [srb.: Trepça punon, Beogradi ndërton], qashtu u konë, qajo u konë edhe qashtu u konë orgjinal. Pse, çka u çkri… fllotacioni u konë në Zveçan, u dalë prej “Trepçe” u blue, u shkue knej-anej, u çkri atje, u da dukati, çka u konë dukat u paketue krejt për Beograd u shkue. Në atë kohë krejt u shkue për Beograd. Eh, ka fjalë, ka fjalë, të thona e të thasha dej katër mijë killa janë dalë dukat në mujt.
400 gjithë po dej në katër mijë, tash varet qysh u dalë. Edhe krejt u shku për Beograd, e krejt plumbi e zinku, krejt fije për fije Beogradi e ka shit, ku ka deshtë, qysh ka deshtë. Eh, e ka shit qeto pare t’i ka lonë ty për rroga, për me ble diçka najfarë mjete pune diçka, tjerat i ka hongër vet, ditën e mirë. E qajo fjala orgjinal u konë qashtu që Beogradi “Trepča radi, Beograd se izgradi” [srb.: Trepça punon, Beogradi ndërton], qashtu po.
Anita Susuri: A ju ka pengu juve qekjo, a u konë edhe qekjo diçka që ju ka shti juve me bo ma shumë me kallxu pakënaqësinë e juj.
Avdi Uka: Po u konë, qysh s’u konë, prej atyhit mo, kqyre prej ‘81-tën aty gati e ka pasë marrë atë… {lëviz duart majtas}
Anita Susuri: Kahjen.
Avdi Uka: Kahjen tjetër, ankesat, kërkesat, dikush me të madhe, dikush me të vogël. Edhe e pruni Zoti, kur erdh puna ‘88-tën, ‘81-shi, ‘88-ta krisi gazepi u çue “Trepça” në komë, i madh e i vogël, krejt Kosova se jo veç “Trepça”, krejt Kosova për Prishtinë, në sallë “Boro Ramizi”, e në çarshi e në stadion e çka ta di une. Edhe hajde, hajde me 20 shkurt ‘89-tën tajshi hinëm në grevë qat’ ditë herën e parë, e pruni Zoti…
Anita Susuri: E qajo që jeni nisë në komë për Prishtinë, qysh u konë qajo ditë, qysh të kujtohet qajo ditë, krejt qysh ka shku?
Avdi Uka: Ajo ditë shkoi, se qito… kqyre ato Sërbia dhe tubimet e sërbëve, u tubojshin nëpër Kosovë.
Anita Susuri: Mitingjet.
Avdi Uka: Edhe folshin çka o ma zi për shiptarë. Beogradi çojke letra, çka o ni e zezë për shiptarë. Me ju marrë e drejta e gjuhës, e drejta e shkollës, me shku arsimi shiptarë në penzion para kohe, para kohe {ngrit gishtin tregues}. Udheheqësinë e Kosovës mos me zgidhë na, po me zgidhë Beogradi, kon don ai me ta çue. Edhe aty kupi ajo edhe na shkum për Prishtinë, diskutum, une kom fol vet në sallë “Boro Ramizi”, bam-bum-bam-bum {onomatope}, s‘mujtëm me bo kurgjo, nuk e mur kush parasysh atë punë.
Anita Susuri: Ju këtu më doket kur jeni bo gati me shku keni pasë edhe fotografinë e Titos, flamurin e Jugosllavisë…
Avdi Uka: Po, po, po…
Anita Susuri: Qysh, pse ashtu?
Avdi Uka: Titon po të kallxoj për çka, në tybe po të boj be, as s’po du mu anku, as, veç realitet, as që di pse, qysh, çka, kush e ka marrë, a po kupton? Po ka pasë fjalë edhe e kena marrë, po thom që edhe unë e kom pranu me marrë, po thom nuk u konë vendim i jemi po mirë boll, e kena marrë. Për çka e kena marrë, Tita u konë i dektë, s’ka pasë prej tij kurgjo, për çka, jonë konë punktet, punktet të policisë edhe nuk ke pasë besim që ti munesh me mrri në komë me shku në Prishtinë, që të lojnë me shkue. Gjoja se, arsyetim kqyre na p’e marrum Titën përpara {bën sikur mban diçka me dy duar}, ai u konë i dektë s’ka pasë mo prej tina kurgjo (qesh).
Po mirë boll, e kanë marrë, gjo keq s’kanë bo (qesh), le të thotë kush çka dojnë. E kanë marrë, njerin e dektë merre ço ka të dush, të dektin, mos e merr të gjallin (qesh). Edhe 50 vjet kanë rrnu gjinja, në qat’ sistem kemi rrnue, vallahi po. E kanë marrë, nuk ka qenë ajo najfarë çka ta di une, vetum për hak të punkteve të policisë, që nëse të sulmojnë, sulmojnë shembull policia, me thonë, “Kqyre ç’a po bojnë, syretin [fotografinë] e Titos edhe po na sulmojnë këta” me ja lonë fajin atynve, jo neve që e kena marrë ato.
Korab Krasniqi: A keni besu atëhere, më fal, a keni besu në Jugosllavi atëhere?
Avdi Uka: Absollut hiç, nuk kena besue.
Korab Krasniqi: Çka ka dashtë…
Avdi Uka: As atëhere… a?
Korab Krasniqi: Çka ka dasht ëme thonë Jugosllavia për juve? Qysh e keni kuptu Jugosllavinë?
Avdi Uka: E kemi kuptu, une thashë që prej vdekjes Titës, prej vdekjes Titës, erdh Slloba [Sllobodan Millosheviqi] edhe Slloba e shtini gjinën e vet me bo çka o ni e zezë e Zotit për shiptarë. Thashë në vend se me shku tjetërkush në penzion të parakohshëm, minatorët shembull p’e marr, ai e ka shti arsimin me shku në pension të parakohshëm. Me i heq mos me mësu fëminë ship. Udhëheqësinë shiptare Kaqusha, Azemi, e dreqi e i biri, kush jonë konë atëherë, ç’a di unë kush jonë konë, domethonë me i shkarku ata edhe me çu kon dojnë ata vet, Sërbia. Edhe na tajshi u çum kundra tyne.
Amandamentet e Kushtetutës së ‘74-tës, thash pare që ti krejt i ke pasë, s’e ke pasë emrin republikë, s’e ke pasë ushtrinë e ndame, po ke pasë shumë të drejta në to, ato e hoqën. I hoqën ato amandamente edhe dojke me të kthye për niqind vjet mrapa, pas, me të kthye mrapa për niqind vjet. Edhe na u çum hinëm në grevë e kërkesat kanë qenë kja, kja, kja, nonë kërkesa. Domethonë, krejt kanë qenë të njoftme edhe ma përpara se kena majt niqind herë tubime. Janë ardhë të Komitetit, atëhere e kena folë para tyne, e kena folë në sallë “Boro Ramizi”, e kena folë në “Trepçe” në sallë, absollut dy dinarë s’i dhoshin.
Kërkesat me i kqyr me shqyrtue, kja, kja, kja osht’, i kanë fut nëpër fijoka s’i kanë çkepë kërkun. Derisa i dul timi popullatës që na të parët jena që kena thonë, “Ni kaci rudë Sërbisë nuk ja jepum, mo s’qesum pa u mush kërkesat tona”. Kombet e Bashkuara me kqyr për fatin e popullit shqiptarë, këta sot po e përmenin Kombet e Bashkuara, e pruni Zoti, para 35 vjet e kena përmen na edhe konkret 14 mujë i kom majtë burg për qat fjalë, se une e kom qitë, që Kombet e Bashkuara me kqyr për fatin e popullit shiptarë. E shumë e shumë tjera domethonë.
Anita Susuri: E qat’ ditë që jeni nisë në komë, tash rrugës qysh u konë? Më doket ju ka nalë policia?
Avdi Uka: Në shumë vene po, në shumë vene kanë nalë, kanë vetë…
Anita Susuri: Qysh u konë qekjo…
Avdi Uka: Edhe s’ka pasë kush që i nalë fuqinë se shumë punëtorë, shumë, au, au {onomatope} nalu aty vet aty, skejohu, s’ka pasë qare pa ta lëshu rrugën. Edhe kërk {onomatope} në sallë erdh prej tona anëve, tajshi krejt Kosova, kush ka nije, kush ka mujtë, kush… u mush salla. Unë kur jom hi aty me miliona ka pasë njerëz aty, s’ke pasë gjilponën ku e lëshon. Une e kom lyp fjalën kom dalë kom bisedue. E në burg kur na kanë gjykue e kanë qit fotografinë teme, drejt po të kallxoj, sot me pasë qat’ fotografi orgjinal qysh u konë me pasë me m’i pasë dhonë pesë mijë euro s’ta kisha dhonë.
Anita Susuri: Po s’e ke gjetë?
Avdi Uka: Ja-a, ato e ka marrë UDB-ja. Po qajo fotografi, qajo bisedë, qajo në “Trepçe” kur u konë Stipe Shuvari, une kom bisedu me to shqip, Remzi Kolgeci ja ka përkthye kom mujtë me ja thonë sërbisht, s’kom deshtë vet me fol, në tetin horizont vet kom folë shyp, m’inati, m’inati kom folë shyp, eh. Kom mujt krejt qato fjalë që ja kom thonë shyp, me ja thonë sërbisht po s’kom deshtë me fol.
Anita Susuri: E ti aty kur hine qysh ta mur menja që gjtihë ata njerëz aty ti me folë? Ta kanë jep ata të drejtën a ke lyp ti vet me folë?
Avdi Uka: Une kom kërku me folë pse, në “Trepçe” osht’ keq me thonë une…
Anita Susuri: E kom fjalën te salla “1 Tetori”, kur keni shku.
Avdi Uka: Po, po, une prej minatorëve të “Trepçës” kom pasë besim të plotë edhe kush timin e duhanit kur kom bisedu une, frymë kush s’ka marrë edhe ma kanë dhonë gjithë, përparësi kom pasë, gjithë. E nuk o puna që kom folë veç në grevë e në Prishtinë, kom folë gjithë, gjithë e gjithë e gjithë e gjithë. Gjithë e gjithë e gjithë e gjithë, eh. Më kanë marrë nëpër stacione të policisë më kanë majtë ka pesë orë, gjashtë orë niqind herë, niqind herë. Më kanë thirrë më kanë thonë, “Kqyre çka po të mungon ty? Çka po don ti? A po don banesë? A po don kredit?” Që thashë 40 vjeçar, “Pse? Çka po do ti?” {vendos dorën në zemër} “Jo, as s’kom nevojë për banesë, as s’kom nevojë për kredit. U thirrë tubimi, une flas për të drejtën teme. Kom drejt me fol. Mos e thirrë tubimin unë nuk flas”.
Korab Krasniqi: A të kujtohet çka ke folë këtu në sallë? Me konë ke bisedu edhe çka ka qenë tema e diskutimit kur keni ardhë në sallën “1 Tetori” në Prishtinë këtu?
Anita Susuri: Çka ke folë?
Korab Krasniqi: Çka ke folë, a të kujtohet?
Avdi Uka: Krejt për qeto, për qeto të drejtat tona, për qeto të drejtat tona.
[Këtu ndërprehet intervista]
Avdi Uka: Une thashë në fillim që qato, qato punë, qato që i bojke Sërbia, që i bojke Sërbia, drejt për së drejtë le të thotë kush çka dojnë, le të shet kush çka don patriotizëm të rrejshum, nuk jena konë na kundër sërbëve, kundër sërbëve, na jena konë kundër politikës së Serbisë, kundër politikës së Sërbisë. Tre anëtarë të Komitetit, 200 minatorë jonë konë në sallë kur une ‘87-tën, ‘87-tën une kom kërkue, kom thonë, “E luti Komitetin Qendror…”, nuk jom konë komunist kurrë, nuk jom hi në parti kurrë. Une jom minator, Avdi Uka jom, penzioner jom, po mirë boll, une kom kërku kom thonë, “Me e marrë Sllobodan Millosheviqin me e çue te mjeku, nëse osht’ i smut me i dhonë ndihmë mjekësore. Nëse nuk osht’ i smut e po i bon këto gabime ose këto qëllime, ose këto, këto shkelje të popullit shiptarë, duhet me qitë në konop në urë të Ibrit”.
Tre anëtarë të Komitetit janë konë unxhun aty, udhëheqësia e “Trepçës” krejt edhe jonë konë 200 e kusur minatorë aty unun kur e kom folë ket fjalë ‘97-tën [‘87], ‘98-tën [‘88]. Gjithë domethonë gjithë kena folë, gjithë kena folë tu e pa që ai po bon zullum në popull shiptarë, po na i hup të drejtat. E tash bisedat, varet çka ai ka fol atje na jena përgjegjë ko, me tubime, me shkumje në Prishtinë, krejt kanë qenë qato kërkesat që pse m’u punësue arsimi shqiptarë, m’u penzionue, pse parakohshëm me shku në penzion? Për çka? Që ti ke pasë mungesë, ai ka kqyrë me t’i çue. Pse me na e zgjidhë neve Sërbia udheheqësinë e Kosovës tu u kon me e zgedh na vet. Vet na me zgedh filani, filani, filani, ky ministër, ky këtu, ky aty.
Domethonë, ai s’dojke ato punë. Dalshin në tubime të sërbëve, “Gratë shiptare janë lavire, gratë shiptare i marojnë ka dhetë fëmi”, mu ma ka sha gruen edhe nonën ma ka sha, “I ke maru dhetë irredentista”. Nuk e kom ditë çka osht’ irredentisti, une e kallxoj realitetin s’kom ditë, s’kom ditë çka osht’ irredentisti. Une e kom ditë të drejtën e popullit, të drejtën e shoqnisë, të drejtën teme me lyp. Personalisht për veti kurrë, se unë thashë me konë deshtë, me konë deshtë kisha marrë banesë ku kishna deshtë, veç me mshelë gojën {vendos dorën para gojës}. S’kom dashtë me marrë, pse, ç’a po më vyn mu banesa, ç’a po më vyn mu krediti.
Ni kafshatë bukë, jom bo idare me njersë teme {fshin ballin}, me punë teme edhe du m’u kon i nershum te Zoti ma së pari edhe te shoqnia. Ai që osht’ njeri, ai që e din, ai që s’e din s’munësh m’u kon i nershum kurrë. Krejt zullumi i sërbëve, ja nisën e vrajshin ushtrinë. Azizi Zhazhën e vrajtën midis Paraqini, në qat’ kasarne [srb.: kazermë] une jom konë përpara tina. E vranë {bën sikur mbanë armë} ushtarin. Çfarë mileti osht’ ai kur e vret ushtarin e vet në uniforme. E ka marrë aty me i shërbye edhe e vret natën në gjumë, e shumë e shumë tjerë. Edhe u mush pusi nuk kishe qare pa u çue, çare nuk kishe. E qashtu u mush pusi dub dub dub dub {onomatope}.