Pjesa e Dytë
Anita Susuri: Pas shkollës të mesme keni fillu m’u marrë me aktivitete?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Po, po, që nga shkolla fillore. Në shkollën e mesme profesori Ramadan Shala në vitin ‘78-të më duket, ‘79 është themeluar klubi i parë i basketbollit në qytetin tonë dhe fillimisht kanë shku me aktivitete vetëm të djemve. Pastaj, pas disa viteve, dy apo tri viteve se tash nuk më kujtohet saktësisht është themelu edhe ekipi i vajzave të qytetit. Edhe jam shumë falënderues, mirënjohëse jo vetëm unë po edhe shoqet e mija, sepse Ramadan Shala ka qenë ni profesor që na ka dhanë mundësi të merremi me këtë sport dhe ka qenë ni shtyllë kryesore, domethonë e aktiviteteve jo vetëm sportive por edhe të teatrit të qytetit edhe të orëve letrare që janë mbajtë.
Ai ka qenë profesori i letërsisë shqipe. Ka qenë njëri ndër profesorët e parë të komunës tonë. Tash është në moshën e penzionit, në moshë jashtëzakonisht të shtyer. Mirëpo, ka qenë ithtar i gjithë ktyre gjërave dhe na ka mundësue domethonë. Pastaj, normal që me zhvillimin, me ardhjen e gjeneratave të reja kanë vazhdu edhe aktivistët tjerë. Domethonë, sot ekipi i “Yllit” është kampion në Kosovë dhe ekipi i “Ballkanit” të Suharekës është kampion. Suhareka është kampione dhe jam shumë e lumtur që i takoj këtij qyteti (buzëqesh).
Anita Susuri: Po, po më intereson atëherë me ekipin, a keni udhëtu diku për ndeshje?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Po, po. Atëherë organizoheshim, kemi pasë ni minibus edhe udhëtonim nëpër qytete të ndryshme të Suharekës, të Kosovës po mendoj, dhe po kemi udhëtu. Atëherë janë zhvillu nëpër të gjitha qytetet. Peja ka pasë ekip të vetin, Gjakova, Gjilani, Leposaviqi. Kemi shku edhe në pjesën tjetër të Kosovës andej dhe kemi zhvilluar, kemi zhvillu garat tona. Pastaj, kemi pasur, kemi qenë në Ohër, në disa qytete. Unë kom qenë edhe në kuadër të universitetit kom marrë pjesë në universiada të ndryshme. Bile vlen të theksohet se në kuadër të universiadës kam zanë vendin e dytë në skijim në vitin 1979 ka qenë viti. Kështu që, kom qenë jashtëzakonisht aktive në mënyra dhe forma të ndryshme.
Anita Susuri: Ishit t’u bisedu për aktivitetin sportiv edhe më tregutë që keni udhëtu nëpër vende të ndryshme. Po po më intereson kur u formu ky klubi për vajza…
Zyrafete Kryeziu Manaj: Po.
Anita Susuri: A ka pasë ndonjë paragjykim prej rrethit? Qysh u pritë?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Po ka pasën. Thashë që në secilën periudhë të kohës ti nuk mund t’i gjejsh të gjithë ose të jetë i gjithë populli adhurues i ni gjëje. Ne, për shembull, atëherë si sportistë u dashtë të vishnim uniformën sportive e sene. Ka pasë, domethonë pleq, individë, ndoshta edhe gra apo burra të moshës ndoshta edhe ma të re, por që ne si vajza të kohës nuk iu ka pëlqy mënyra si kemi dalë ne, a din. Mirëpo, për neve ka qenë me rëndësi të thenim barrierat e kohës, të avancoheshim në shoqëri edhe pikërisht, ndoshta ka qenë shumë e mirë t’i tregonim edhe sistemit edhe Jugosllavisë së atëhershme se nuk jemi ni popull që, siç na quanin ata lavatriqe, nanat tona se dijnë vetëm të lindin fëmijë edhe nuk janë të gatshme apo nuk janë të zonjat për gjëra të tjera.
Ne përkundër gjithë atyre vështirësive kemi arritë të çajmë këto barrikada, në të gjitha sferat e jetës qoftë sportive, qoftë kulturore, qoftë të asaj shkollimit të vajzave të asaj kohe. Bile muj me thanë që vitet e ‘70-a njihen si një, si një avancim, si një shkollim që është përfshi gjinia femërore në mënyrën masovike. E kanë kuptue që pa zhvillimin edhe pa avancimin e gruas apo vajzës shqiptare edhe ne si komb do të jesim mangu dhe nuk do ta mund ta arrijmë atë piedestalin e duhur nëse gruaja shqiptare nuk do të jetë e shkolluar. Edhe jemi përpjekur edhe besoj që deri diku ia kemi arritë qëllimit.
Anita Susuri: Shkollën e mesme e keni vazhdu ktu në Suharekë apo?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Po, shkollën e mesme. Shkollën fillore edhe shkollën e mesme e kom mbaru ktu në Suharekë. E më pastaj jam regjistru në Fakultetin e Edukatës Fizike dhe e kam kry fakultetin në Prishtinë.
Anita Susuri: E gjatë shkollimit të mesëm, çfarë arsimtarë ose profesorë keni pasë? Edhe sa ka qenë e lejume, për shembull historia ose letërsia shqipe me u mësu?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Unë kujtoj i kemi pasë disa profesorë të cilët kanë qenë, mund të them, se atëdhetar të devotshëm. Bajram Kurti ka qenë, Ramadan Shala siç e përmenda, Xheladin Shala ka qenë profesor i historisë edhe ka qenë kujdestar i klasës time për dy vite. Që nga shkolla e mesme neve na është, përveç anës familjare, na është rrënjosur ajo atdhedashuria, sepse ata ligjëronin me pijetet për njerëzit që kanë dhanë dhe kontribuar nëpër periudha të ndryshme të kohës në histori. Mund të them se ne si të rinjë që ishim në atë kohë, veç atëherë filluam aktivitetin tonë me ndonji parollë, me ndonji, me kto aktivitetet letrare që i zhvillonim, shkruanim poezi të ndryshme, i dedikonim Skënderbeut, heronjëve tanë edhe kjo ka qenë aty ato dromcat e para të cilat ose të them ato shkëndijat e para të cilat kanë hy brenda nesh, për të avancua pastaj në mënyra edhe më voluminoze edhe të parreshtura. Pastaj në studime e kështu me radhë.
Anita Susuri: E ju gjatë kohës, po thoni, shkollës të mesme veç keni fillu me zhvillu qato, me thanë aktivitetin?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Po.
Anita Susuri: Po nuk ka qenë kontakti me ilegale?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Jo, s’ka qenë, ka qenë ma vonë. Personalisht une jo, të tjerët ndoshta edhe kanë mund të kenë. Mirëpo, aktiviteti im ilegal, të them të quaj ashtu, ka filluar në studime. Në studime jam njoftë me grupacione të ndryshme ilegale, kam qenë në kontakt me Qefserën Malën, Teuta Hadrin, Teuta Bekteshin, Lumnije Musën, me Xhevahire Rrahmanin. Pastaj jam njoftë me ni grup vajzash edhe aktiviteti… vajza të cilat kanë kriju aktivitet, kanë kryer aktivitet edhe në burg kur kam ra atje me shumë, Hidajete Osmanin edhe shumë vajza tjera.
Mirëpo, për t’ia dhanë atë jehonën e madhe edhe për ta bërë atë revolucionin në Kosovë kanë qenë vitet e… fundvitet e ‘70-ës dhe fillimi i viteve ‘80-a. Aty ka qenë… studentët kanë zhvillu aktivitete nga më të ndryshmet, qoftë ilegale, qoftë dhe legale. Kur them legale, çka kanë mund të bëjnë? Ne nëpër konvikte lshonim muzikë të Arif Vladit, të Fatime Sokolit, të artistëve shqiptarë të ndryshëm me zë të madh që të dëgjohej jo vetëm brenda territorit të konvikteve, por edhe nëpër ato lagje ku konviktët e studentëve në atë kohë ishin të rrethuar.
Pikërisht këto gjëra në pamjen e parë duken gjëra të imta dhe nashta sekondare, mirëpo megjithatë këto e kanë bo atë, si me thanë, atë, e kanë mbjellë atë ndjenjën që qenka diçka që duhet të shofin ndoshta pak ma ndryshe përceptimin e të gjitha atyre që ndodheshin në atë kohë në Kosovë. Pastaj, në jetën ilegale, kuptohet grupet e ndryshme kanë vepru. Unë personalisht, për shembull kam punu edhe kam vepru shumë me grupin… nuk kam qenë anëtare e ndonji grupi, por kam qenë ndërlidhëse e disa grupeve.
Herë pas here kam punu me ni grup tjetër në shpërndarjen e pamfletëve. Me grupin tjetër ndoshta, me individë të grupeve të tjera kemi shkru disa parolla. Kemi ardhë kemi shpërnda pamflete të ndryshme në territore, në qytete të ndryshme të Kosovës. Bile du me theksue, pasi… para se me u burgosë une kemi shpërndarë me motrat e mija, me Qefserin, me disa vajza të kohës nëpër, në të njejtën ditë në disa qytete ma të mdhaja të Kosovës të njejtin pamfletë, me të njejtën thirrje që populli i Kosovës të zgjohet, të thotë fjalën e vet dhe të vijë deri te demostratat e protestat e ndryshme. Këto kanë qenë ato gjëra që ne jemi mundua ta mbajmë frymën e atdhedashurisë gjallë dhe ta mbjellim te të tjerët të cilët me vështirësi e kanë kuptu që Kosova duhet të frymoj ndryshe.
Anita Susuri: Ju ‘78-ën apo në cilin vit jeni ardhë në Prishtinë?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Unë kam qenë ‘78, ‘79 vitin e parë që kam qenë studente në Prishtinë.
Anita Susuri: Edhe keni qenë e vendosur në konvikt?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Kom qenë e vendosur në konvikt. Edhe me të thanë të drejtën që më tha për ta evoku ndonjë kujtim, në konvikt kom qenë me Kadën Berishën, Lira Kuqin edhe Shpresa Elshanin. Edhe ajo dhoma jonë e konviktit u bo si një dhomë kuvendi. Mblidheshim studentet aty edhe shfaqnim mendimet tona si t’ia bëjmë, si të veprojmë. Kemi shpërnda literaturë të ndryshme të kohës, libri i Adem Demaçit, “Gjarpërinjtë e gjakut”, ka qenë ni libër që është përcjellë nga dora në dorë. Pastaj ka pasë libra të ndryshëm, literaturë të ndryshme nga Shqipëria që vinte.
Ato jemi munduar që t’i bartim nëpër rrjetin studentor dhe po them se ato, ajo literaturë që na binte në dorë është në shumicën dërmuese të studentëve ka depërtue. Këto gjëra e kanë vetëdijësuar popullin tonë, kjo literaturë, ky organizim, këto parolla, këto pamflete, këto afishe e kanë vetëdijësue edhe atë të pavetëdijesueshmin, se vërtetë ne qenkemi robëruar edhe qenkemi duke jetuar në një shtet që nuk na takon neve.
Anita Susuri: Po fillimisht qysh e keni fitu besimin ju ndërmjet vete shoqet që keni bisedu gjana të tilla?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Po (qeshë) është interesant. Po ta rrëfej nji kujtim që, sesi jam taku me shoqen time ma të ngushtë, Qefsere Malën. Isha në konvikt dhe nji shoqe nga Ferizaji, Rrushe Ramadani, ishte studente e mjekësisë dhe e kishim ne dhomat afër dhe sikur vajza që ishim ne kontaktojshim “Mirëmëngjes!” “Mirëdita!” Dilshim në banjo i pastrojshim sytë ose nëpër koridore. Dhe aty me ndonji fjalë që e lshonin për njëra-tjetrën ishim në gjendje me kuptue mentalitetin ose atë shkëndijen sesi gjatë bisedave të ndryshme e blenim njëra-tjetrën. Në këtë mënyrë i ofroheshim njëra tjetrës për të ardhë deri te ni vendim ose te ni mendim i përbashkët. Në këtë mënyrë.
Po ta tregoj edhe ni rast tjetër me Lumnije Musën, ato, ajo ishte me Xhanije Berishën në nji dhomë, unë isha me Qefsere Malën dhe dhomës tonë i ishin prishë siguresat dhe nuk kishim rrymë aty. Unë shkoj e marrë siguresën e dhomës së atyne dhe e ndrroj e vendosi tek dhoma ime dhe atë siguresën e prisht e vendosi te dhoma e atyre. Tash kur u ndal rryma në dhomën e tyre, del Lumnije Musa nga dhoma thotë, “Oj çikë, ku pate ti të drejtë me e prek rrymën?” Thom, “Jo, nuk di çka u bo edhe te na nuk kemi rrymë dhe për atë arsye jom ktu”. Unë e kuptova që ishte gjakovare, sepse nga e folmja e saj e kuptova që ishte gjakovare. Nga ajo, si me thënë, konfrontimi me fjalë pak si të ashpëra, arritëm ta zbutim tonalitetin dhe të lidhemi nji shoqëri të fortë. Sot e asaj dite jam në kontakt me të dhe kemi ba, kemi kryer edhe disa aktivitete të përbashkëta. Këto kanë qenë ato.
Nuk e di as vet sesi vinin në kontakt shoqja me shoqen. Unë, për shembull disa shoqe të mija, vendase të mija i njoftova me shoqe për të cilat kisha besim që mund të flisnin, që mund të vepronim një gjë të përbashkët. Mirëpo është dashtë ni konspiracion i hatashëm, sepse kemi pasë, ka pasë njerëz që infiltroheshin në mënyra të ndryshme dhe vinte deri te rreziku, deri te burgosja, deri te marrja në pytje, te rreziku edhe fizik edhe psiqik. Kështu që, është dashtë ni konspiracioni hatashëm.
Anita Susuri: Qysh ka ndodhë ai kontakti i parë me ilegale që ju e keni marrë vesh që po ekzistojka ni rreth i tillë?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Po, shiqo unë thashë ni, për shembull kur vdiq, kur i vrajtën vëllezërit Gërvalla dhe Kadri Zekën, unë udhëtoja për… me Qefsere Malën dhe Nuhi Berishën jom konë në familjen e Kadri Zekës për ngushëllime. Dhe e kujtoj, ishim në autobus dhe Nuhiu po na thotë edhe mu edhe Qefserit thotë, “Do ta krijojmë ni treshe, po do të m’i jipni emrat e juj ilegal”, a din. Mbas gjithë asaj që e kuptum që kush jemi na, kush është ai edhe vinim deri te ni përfundim që ne mund të bënim diçka të përbashkët. Unë tash, pasi u inkuadroshim në ni treshe, unë, për shembull vija në Suharekë dhe e formoja treshën time. Në treshën time kemi bashkëvepru me motrën time të ndjerë, Myrvete Kryeziu, me Naime Hoxhën.
Përveç asajna, i kom pasë vendaset e mija, Kada Berisha, Lira Kuqin, me kto vepronim diçka tjetër. Me ato tjerat e bonim ni aktivitet tjetër. Me Qefserën, me Shyreten Malën e bonim ni aktivitet tjetër. Me, për shembull, Lumnije Musën, Teuta Hadrin bënim ni aktivitet tjetër. Nuk ka qenë, domethënë po koncentrohemi me ni aktivitet dhe me të gjitha ta bënim ni aktivitet të tillë. Aktivitetet kanë qenë nga më të ndryshmet. Me secilin person që kishim kontakte, fillimisht normal që është dashtë ta dinim kush janë, prej çfarë familje rrjedhin, çfarë idesh kanë, gjitha kto edhe normal që pa e studiu mirë e mirë se kush ishin na nuk guxonim të futeshim në aventura të lehta për të ardhë pastaj te rreziqet.
Anita Susuri: E juve pastaj kush ju ka identifiku si person të besueshëm?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Mas kontaktit, më duket nuk e çova deri në fund atë kujtimin që desha ta evokoj. E mora librin, “Gjarpërinjtë e Gjakut”, nga Rrushe Ramadani apo ia dhashë unë, tash nuk më kujtohet mirë, më duket ia dhashë unë. Ajo e kishte çu te Qefsere Mala, se jetonim në konvikt. Edhe shkoj i thom asaj Rrushes i thom, “Po çka u bo me librin?” Tha, “Ia kom dhanë”, tha, “ni vajzës anena”, tha, “e komunës të Kamenicës”, tha, “do të shkojmë bashkë t’ia marrim”. Edhe unë si sportiste që kam qenë u vesha me ni jakne lëkure, me do farmerka, me do… edhe kur hinëm në dhomë asaj iu doka si ni bandite me thanë, po shprehna kështu (qeshë).
Pijtëm kafe, nejtëm, shkëmbyem disa mendime dhe unë dola, shkova. Ajo i ka thanë Rrushes, “Çka ma prune atë çikë ashtu me atë veshje? Qysh mujte me pru në dhomën time?” Ajo thotë, “Jo, jo”, thotë, “prit prit se librin që ta dhashë unë prej kësaj e kom marrë”, edhe aty filloi. Masanej kontaktojshim në koridore, “Mirëmëngjes, çka bone?” Edhe kështu fillonte ajo kontaktet tona, u afroshim njëra me tjetrën. Edhe ka qenë, ka qenë s’e di, ka qenë, sa ka qenë rrezik aq jemi ndi të plotësuara me veprimtarinë tonë. Jemi ndi si njerëz të mdhaj përbrenda vetës, jo të mdhej me po ose ksi gjëra, mirëpo brenda vetës të plotësuar sepse bënim diçka të mirë për atdheun tonë të robëruar.
Anita Susuri: A ju kujtohet aktiviteti i parë që e keni bo?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Aktiviteti i parë ka qenë shkruanin disa, disa pamflete me dorë, nuk kishim makina shkrimi edhe shkruanim me dorë. Kopjen e asaj pamflete unë e Nuhi Berisha ia kishte dhanë Qefserës, Sali Malës, Bajram Dërmakut edhe unë mora… banonim në atë kohë te, në nji banesë private. Ne shkrujtëm aty, se merrnim atë fletën që ishte e formatit A4 e ndanim në katër pjesë dhe e shkruanim tekstin me dorë tonë, me laps të kuqe, e kujtoj edhe ngjyrën e lapsit, me ngjyrë të kuqe.
Unë kur erdha ktu në Suharekë angazhova treshën time që të shkruante. E angazhova vendaset e mija edhe kështu që ato pamfletë u shpërndajtën. Pastaj në konvikte, në oborret e konvikteve të studentëve, në gjimnazin “Jeta e Re” në Gjakovë në nji pjesë, në Gjilan janë shpërnda, pastaj në Pejë janë shpërnda. Domethonë, në disa qytete ma të mdhaja të Kosovës dhe është bërë ni bujë domethonë në atë kohë. Sepse të shpërndahen në të njejtën ditë, i njejti tekst i atyne pamfletëve ka qenë ni gjë shumë me rrezik, shumë… po në të njejtën kohë ka qenë edhe ni punë shumë e mirë sepse shumë njerëz janë vetëdijësu. Ne shkonim edhe nëpër oborret e shtëpive vetëm i futnim ato mbi mure ose nën pragët e dyrëve, gjenim mënyra edhe alternativa nga më të ndryshmet.
Anita Susuri: Ju i keni mbajtë ato të fshehura?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Po, po.
Anita Susuri: Edhe i keni dhanë…
Zyrafete Kryeziu Manaj: I fshihnim në trup, nëpër çanta, i përzinim me libra të studimeve. Në mënyra ma të ndryshme domethonë kemi vepruar.
Anita Susuri: A jeni frikësu që ndoshta dikush ka me ju identifiku prej personave që ia jepni?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Sigurisht që po. Por ne nuk kemi dhanë në dorë, domethonë, nuk kemi dhanë në dorë. Pjesën, s’paku veprimtarinë që unë e kam zhvillue ka qenë ose nën pragun e dyrëve kemi hedhur ose nëpër bankat shkollore. Për shembull ni aktivitet që kam kry unë me motrën time në Gjimanzin “Jeta e Re”, e kemi thy dritaren e shkollës, jemi fut brenda dhe i kemi fut nëpër bankat e nxanësve dhe e kemi kry atë aktivitet. Nëpër lagje të ndryshme të qytetit siç thashë nëpër pragje të dyrëve aty ku kemi mujtë ose mbi mur e kemi hudhur. Në mënyra nga më të ndryshmet. Kemi gjetë mënyra të cilat na kanë konvenu edhe kanë qenë të arritshme nga ana jonë edhe kështu në këtë mënyrë i kemi bërë.
Anita Susuri: E mbledhjet po thoni i keni mbajtë nëpër konvikt, për shembull banesa, shpija të juja?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Po, po, po. Kemi gjetë… shiqo, ai aktiviteti ilegal është bërë kryesisht natën. Mirëpo, dhomat e konvikteve i kemi përdorë gjoja se po mblidhemi ne shoqet. Fillonim me biseda të ditës, me biseda të ndryshme. Kur u siguroshim që çdo gja osht’ në rregull, atëherë futeshim në procedura për të cilat ne ishim grumbulluar aty. Krijonim plane e materialin që kishin, domethonë ilegal ku ta çonin, ku ta vendosim, nëpër çfarë pozita të qytetit, nëpër cilat lagje të qytetit. Dhe nga format, thashë, nga format ma të ndryshme. Varironte plani prej planit tjetër nga situata, nga rrethi sesi ishin rrethanat në kohën e caktuar që donim ta bënim.
Anita Susuri: A ka pasë, për shembull, sigurisht ka pasë instruksione që kanë ardhë prej tjerve që ju ndoshta nuk i keni ditë kush i ka dhanë ato?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Po, po, po, po, ashtu ka qenë. Ne nuk e kemi ditë as nga kanë ardhë as kush fshihet pas atyre. Ne e kemi bërë vetëm atë punën tonë që na ka takue, mirëpo mrapa nuk kemi kqyrë kah qysh tek. Ne kemi pasë atë këndvështrimin tonë përpara dhe çka duhet të bënim. Në këtë mënyrë është rujtë ai konspiracioni, përndryshe ka pasë rrezik edhe të zbuloheshim edhe jemi zbulu dikur ma vonë edhe… po, nuk e kemi ditë domethonë… unë thashë, mu më kanë arrestu në shkollë. Unë nuk e di as kush ka mujtë me qenë, as kah ka mujtë me ardhë, fare nuk e di. Edhe mirë që s’e di edhe… mirëpo edhe nuk e fajësoj askënd.
Kjo ka qenë ni punë që e kemi marrë na me vetëdije të plotë, e kemi ditë që ndoshta ni ditë do të rrezikohemi dhe do të burgosemi sepse rrethanat kanë qenë të atilla. Isha në ni televizion para ni kohe dhe më tha, moderatorja tha, “Si s’jeni frigu?” “Po nuk jemi frigu sepse puna jonë na ka majtë, ideali për të cilën ne e kemi fillu atë punë”, dhe ideali për të cilën përcaktohesh ta jep edhe atë frymëzimin e punës që e bën, nuk kemi pytë për sakrifica, për atë që do të na gjen. Ne kemi mendu si t’ia, si të arrijmë lirinë e plotë për vendin tonë, kjo ka qenë qëllimi i përbashkët dhe kështu kemi vepru deri, derisa kemi mujtë.
Anita Susuri: Sa e di ju keni pasë edhe do kode të marrëveshjeve ose kohën kur jeni caktu ose kur keni vepru…
Zyrafete Kryeziu Manaj: Po, po, po. Tash e shumë herë ndashe jam taku me njerëz edhe që s’i kam njoftë fare. E kemi pasë, e kemi pasë të planifikuar në një kohë të dilnim në Shqipëri për të marrë disa literaturë ilegale. Shoqja ime, Lumnije Azemi nga Ferizaji e bonën ni marrëveshje që të dilnim në Shqipëri. Unë, ishte ni djalë ktu nga Suhareka, Nexhat Kuqi, ishte punëtor i “Ballkanit” dhe ia fitova besimin tek ai që ai do të na gjen ni lidhje për të na qitë në Shqipëri.
Ai ma dha mu kodin kur… unë nuk e dija me çfarë njeri do të takohesha që ishte me banim rreth kufirit të Shqipërisë. Tha, “Ti do të shkon dhe në filan vendi, ka me të taku ni person edhe ti do t’i thuash ‘Ditë me diell’”, a din, “ai ka me t’u përgjigjë ‘Ndoshta do të bie shi masdite’ nëse është rreziku”, domethonë, potencial për të kaluar kufirin. Dhe ishte, domethonë, ditë e pavolitshme për ta kaluar kufirin edhe unë e përfundova me aq dhe u ktheva dhe erdha në Suharekë, domethonë pa rreziku me dalë.
Anita Susuri: Cili ka qenë rreziku? Pse s’ka qenë përshtatshëm?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Sepse ishte patrulla, patrulla kufitare, ku e di une. Ai masandej… unë atë njeri as nuk e njoh tash kush osht’, nuk e njoh kush osht’. Por, e kemi pasë, “Ditë me diell”, ai, “Ndoshta do të jetë shi pasdite”, a din, edhe e kom vazhdu rrugën time, jom kthy prapë edhe kështu ka, jemi marrur me shifra, me formula nga më të ndryshmet. I kemi pasë ato kodet tona. Pastaj i kemi pasë emrat ilegal e kështu me radhë.
Anita Susuri: Emrat ilegal nëse mundeni me na folë pak për qeto. E di që kanë qenë mos me ju dekonspiru dikush…
Zyrafete Kryeziu Manaj: Po, po.
Anita Susuri: Cili ka qenë emri juj edhe nëse mundeni me e nda?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Unë edhe poezitë… se para se me ra në burg jam marrë me edhe masandej edhe tash merrem me krijimtari. Kur i botoja poezitë në “Kosovare”, shpeshherë nuk i botonin me emrin tim. Disa poezi i kom botu me emrin tim. Ma vonë jam detyru ta boj Besa Guri, e kom pasë. E di që Esat Mekuli ka qenë në atë kohë redaktor i revistës. Pastaj, ka pasë revista edhe gazeta të asaj kohe që nuk kanë mujtë me i botu poezitë e mija. Po, unë më pëlqen edhe sot e asaj dite me pasë mundësi, veç kam pritu në mënyrë administrative me hi me e ndrru emrin (qeshë) edhe kështu me radhë. Qefseri e ka pasë emrin Arta, shoqja ime, Arta e ka pasë, e kështu me radhë. Secili e ka pasë emrin konspirativ në veti.
Anita Susuri: Thatë që keni pasë edhe shumë kode tjera për shembull. A ka qenë ni orë e caktume kur e keni zhvillu aktivitetin?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Kur e kishim domethonë donim ta krynim ni veprimtari, normal që bohej me orë të caktume. Mirëpo, ato bisedat nëpër konvikte shpesh herë bëheshin edhe vinim, bënim, vinim në mënyrë spontane. Bëheshim tri-katër shoqe edhe gjatë bisedave, gjatë zhvillimit të bisedës vinim deri te ai qëllimi që donim ta zhvillonim, ta përthekonim bisedën. Kështu që, shumë herë ato që ishin për të zhvilluar në mënyrë të planifikuar normal që bëhej me kode të caktuar. Bëhej natën nëpër lagje që ishin krejt periferike të ndryshme.
Mirëpo, kemi zhvilluar edhe aktiviteti, qysh me thanë, gjysmë-ilegale a din. Mblidheshim në ni dhomë të konviktit edhe duke thirrë njëra-tjetrën zhvillonim… pastaj edhe bashkëbisedonim, qysh u zbulu ni ngjarje, qysh u arritë ni aktivitet. Atëherë vinin grupacione nga Shqipëria të muzikës, të sportit, shkonin nëpër halla sportive, nëpër salla koncerti. Se si me entuziazmue rininë studentore, rininë e shkollës së mesme. Kanë qenë aktivitete nga më të ndryshme në prizmin e sotëm ndoshta duken të lehta, ndoshta duken të parëndësishme, por për kohën kanë qenë jashtëzakonisht të rëndësishme.
Dy shkronja, “KR”, në rrugë nëse janë shkru me vite të tana janë burgosë njerëzit për ato dy shkronja. Mirëpo, ato dy shkronja e kanë pasë fuqinë e vet, kanë bo efektin në popull. Kështu kanë ardhë, janë lidhë ngjarja me ngjarjen, aksioni me aksionin. Të gjitha këto janë lidhë në mënyrë kronologjike njëra me tjetrën edhe e kanë mbrri atë fuqinë e vet.
Anita Susuri: E ju a keni shpërnda vetëm këto parullat apo keni pasë edhe shkrimin e ktyne, për shembull parullat në rrugë…
Zyrafete Kryeziu Manaj: Po.
Anita Susuri: Edhe shpërndarjen e materialit.
Zyrafete Kryeziu Manaj: Po, ku kemi mujtë me depërtu. Unë thashë, tregova rastin e shkollës të mesme, shpërndarjen nëpër qytete të ndryshme, parollat, aty ku kemi mujtë me depërtu që kemi, që kemi vrejtë vetën… unë thashë, për çka e falënderova nënën time kur ma bone pytjen, sepse në shumë raste na ka ndihmu edhe nana ime, në disa raste. Ajo mbuloi me atë mantilin e saj, me atë shaminë e saj dhe ndër mantilin e saj fshihshim ne ato pamfleta që dojshim t’i shpërndanim. Kanë qenë mënyra nga më të ndryshmet. Nuk jemi marrë ni ditë e dy ditë, por me vite të tëra kemi zhvillu aktivitet, derisa jemi zbulu e jemi burgosë.
Anita Susuri: A ka qenë edhe kjo, koha kur jeni taku me bashkëshortin ndoshta?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Me bashkëshortin…
Anita Susuri: Në ilegale?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Jo. Me bashkëshortin në studime jam takuar. Mirëpo, bashkëshortin e kom pasë, mas martesës edhe gjatë fejeses edhe mas martesës e kom pasë ni krah të fuqishëm. Sepse kur jom martue, fillimisht unë jam arrestu në shkollë, jam burgosë, jam dënu me 18 muaj burg. E kam kryer burgun. Mas ni periudhe kohore jam martu dhe kam zhvillu…
Anita Susuri: Pas burgut?
Zyrafete Kryeziu Manaj: Pas burgut. Pas burgut jam martu. Dhe kam zhvillu aktivitet edhe në fshatin ku kom jetuar. Atëherë lindi edhe kjo partia e LDK-së. Po atëherë në fillime ka qenë ni, nuk ka qenë si, ka funksionue si nji, nuk ka funksionu si ni parti, por si nji lëvizje e tërë dhe pjesa dërmuese e popullit e kemi mbështetë se u bo ni punë e mirë në kuadër të saj. Në fshatin Gllarevë edhe në komunën e Klinës kemi zhvillu aktivitete të ndryshme. Atëherë në kuadër të LDK-së ishte edhe ni veprimtari gjysmë-ilegale.
Ne e formuam Këshillin e Fshatit të Grave atje edhe në atë kohë edhe vraheshin kta të ritë nëpër burgje, nëpër armatën Jugosllave. Dhe për t’iu dhanë përkrahje familjeve që humbnin djemtë e tyre, mblidh na gratë e fshatit, hypnim nëpër rimorkio të traktorit dhe shkonim nëpër ato fshatra. A beson që vishin gra 65 vjeçare, 70 vjeçare përveç vajzave ma të reja, grave ma të reja vinin edhe plaka të moshuara, nuk i iknin thirrjes që i bënim ne si të reja dhe shkonim zhvillonim aktivitete. Organizonim kurse të ndryshme për m’i avansue vajzat të cilat nuk ishin të shkolluara.
Masanej organizonim, bonim veprime edhe sesi me e qitë në pah rolin edhe pozitën e gruas të asaj kohe. Në atë kohë nuk kanë qenë gratë në pozita të sotshme, kanë qenë jashtëzakonisht, po them, se shumë ma ultë sesa pozita e mashkullit, qoftë në familje, qoftë në shoqëri. Këto kanë qenë ato që jemi munduar, domethonë në çdo segment të jetës të kryjmë atë, të kryjmë atë gjëjen e duhur që duhej të bëhej.