Pjesa e Dytë
Shahadije Neziri Lohaj: Burgosja ka ndodhë me 21-tin në shtator [1983]. Unë kam qenë në orën e mësimit, në klasë kur kanë ardhë policia dhe më kanë burgosur. Kanë ardhë dhe më kanë thirrë, jom çu. Thanë, “Po thirrë drejtori”. Bile u çudita, thashë, “Pse në orë të mësimit me më kërku drejtori”.
Anita Susuri: Sa vjet po i bjen që i keni pasë?
Shahadije Neziri Lohaj: ‘83-ta unë ‘65-ten tash duhet me llogaritë dikund 18 vjet, pa i mbushë, 18 mos i kom pasë të mbushne. Kur më thirrën poshtë atje te drejtori në zyrë, shkova. Atje kishte qenë inspektori polic dhe më thanë, “Duhesh me ardhë deri te…” Ata u sillën keq me mua, ashtu u sillë edhe drejtori. Më thanë, “Duhet me ardhë deri në inspektoriat”. “Po unë”, thashë, “t’i kryj orët e mësimit se vij”. “Jo, jo, tash”, tha, “me neve”. Me ta më kanë çu në zyre [të Sekretariatit]. Tani aty kanë fillu ato malltretimet e tyre, kanë filluar pytjet, “Çka keni ba? Kush je ti? Çka ke vepru?” Me të thanë të drejtën kishin pasë shumë, kishin pasë fakte që ishin marrë.
Ndoshta secili nga pak, se ashtu e ka pasë strategjinë policia e atëhershme që na merrnin në hetime se ty t’u dukej se i ka thanë dikush. Ata e dinin, ata kanë qenë profesionalista për atë punë. Ata thoshin, “Të gjithë shokët e tu të grupit e kanë pranu që ti je kryetaraj e grupit”, unë thojsha, “Jo, nuk është e vërtetë që kam qenë kryetarja e grupit”. Ka ndodhë që ma kanë malltretu vëllain, ka ndodhë e dëgjoja zhurmën e malltretimeve që ndodhte në pjesën tjetër. Mirëpo, asniherë s’e kam pranu që kam qenë. Mu ashtu më kanë dënuar, pa e pranu veprën. Edhe pse ata me fakte zbulohej, sepse dihej që grupi kur u zbulu ishin emrat që i kishin gjetë aty të grupit, që e kishim listën tonë. Na burgosën, domethonë më burgosën.
Ditën e parë më kanë mbajtur në Ferizaj. Pastaj na kanë qitur në koridor aty të gjithëve, pothuajse na shpërndajtën. Secili nëpër burgje të tjera. Neve vajzave na dërguan në Burgun e Mitrovicës. Atje pastaj kanë vazhdu hetimet ende. Vazhdimisht na kanë marrë në pytje duke na pytur, “Çka keni bo? Çka ka bo ai shoku? A ka vepru? Kush i ka shpërnda këto pamfleta? A janë të jujat, a s’janë të jujat?” Në grupin tonë janë përfshi edhe dy persona të cilët nuk kanë qenë në grup. Ata janë dënu edhe kanë marrë dënime mjaft të larta. Sigurisht edhe ata kanë vepru, po s’kanë qenë pjesë e grupit tonë. Aty dy, kanë qenë një Fatmir dhe një Selim të cilët janë bashku grupit tonë në dënim kur është dhanë. Mirëpo, pjesë e grupit jo edhe pse ata akuzohen se kanë qenë pjesë e grupit tonë. Por, nuk kanë qenë pjesë e grupit tonë.
Ne, me thanë pas katër mujve a pesë, se si të mitur që keni qenë, unë kam qenë e mitur madhore mirëpo vëllai im ka qenë i mitur sepse ai ka qenë diku 16 vjeç. Nadire Ramadani po ashtu ka qenë diku pa i mbush 16 vjet. Këta të tjerët pothuajse në moshën time kanë qenë. Ata, Nadirja u dënu me dënim për të mitur, prej njëve deri në pesë [vjet]. Vëllai e ka marrë dënimin e të rriturit. Ne jemi dënu nga Neni 136, me aline një lidhur me 114, që do të thotë që ata s’kanë pasë të drejtë ata me na dhanë dënimin sepse kemi qenë kryesisht të mitur në grupin tonë.
Gjykimi ynë ka qenë i mbyllur, nuk kanë lanë as gazetarë, mezi na kanë lonë prindërit aty të jenë prezent kur na kanë gjykuar dhe na kanë dënuar. Gjykatëse ka qenë Fëllanza Kadiu, e cila edhe sot vepron dhe në këtë shtetin tonë të lirë. Vepron dhe i gjykon njerëzit. Kjo mua nganjëherë më brengosë, se pse pikërisht në atë kohë kur ajo ka dënuar të ri e të reja, të veprojë dhe të jetojë me po atë privilegj që e ka pasë në atë kohë. Ndoshta ka qenë detyrë, mirëpo mendoj që kjo është e rëndë prej neve që e kemi përjetu dënimin prej saj.
Anita Susuri: Po më intereson për prindët e juj, a e kanë ditë ata që ju jeni në aktivitet?
Shahadije Neziri Lohaj: Me të thanë të drejtën nuk e kanë ditë ata. Edhe tash shpesh nana më thotë, “Diçka kom pasë vrejtë që u bo, po nuk më ka shku menja që jeni t’u vepru me naj grup”. Menoja që ndoshta veç janë t’u bisedu kto biseda patriotike po që jemi organizu nuk e ka ditë. Tash shpejti më ka tregu, tha, “Kur erdhën policia dhe e bastisën shtëpinë”, tha, “më pytën, ‘A e din çka janë t’u bo fëmija tu?’ Thashë, ‘Kurgjo, janë t’u shku në shkollë’ edhe”, tha, “e çoj tepijen, ju kishit pasë plot parolla aty që i kishit pasë shkru dhe kishit pasë me i shpërnda. Edhe i kapën”, tha, “ato parulla edhe thanën, ‘Shih çka kanë shkru fëmitë e tu. Janë kundër shtetit’. U frikësova shumë”. Sepse ishte familje e persekutuar që nga lindja, nana ime.
Neve mrena qasaj dite na burgosën te dy edhe vëllain edhe mu. Vëllai ka qenë në Prishtinë në shkollën e medicinës, unë isha në Ferizaj. Ata bile e pritën derisa erdhi, a mu më morën në orën e mësimit. Për prindët e mi ka qenë e vështirë, sepse ata duhej të kujdeseshin për dy fëmitë. Pastaj aty veç filloi ajo të, persekutimi i hapur i familjes time. Ishte frika se do të përjashtohej nga puna babai i cili na mbante, ishte mbajtës i familjes. Pastaj, ishte frika që të përjashtohej nga puna edhe motra ime, Drita, e cila kishte filluar punën, sapo pat’ filluar punën si infermiere.
Nuk ishte e lehtë që ata të vazhdonin edhe të vepronin, të jetonin në liri. Me e qujtë liri në thojza, ndërsa ne në burg. Për ata nuk ishte e lehtë me ardhë në vizitë dy herë në mujt, herë te vëllai, në Mitrovicë te unë, ndërsa te vëllai në Gjilan. Shumë e vështirë. Për të ardhë në vizitë duhej të mirrej leja prej gjykatësi, duhej të lihej puna. Prej atyhit me ardhë te unë në vizitë në Mitrovicë, ju e dini, përpara lidhjet me autobus nuk kanë qenë siç janë tash, kanë qenë ma të vështira. Pastaj, të shkoje në Gjilan.
Pastaj, mua më transferuan në Lipjan. Pak u lehtësu familja ime sepse Lipjani ishte afër. Ndërsa vëllain tim e çunë në Gjyrakoc, afër Durbavës. Dy orë rrugë bëhej të shkoje. Dy orë veç me shku se jo me u kthy, me qëndru aty. Për familjen time kishte fillu ni jetë shumë e vështirë. Mirëpo, kur e dinin ndoshta edhe kjo ideali i lartë i ka mbajtë ata edhe na ka mbajtë edhe neve. Asni vizitë asniherë nuk na ka humbë, na kanë ardhë te dyve.
Bile vizita e parë që e bonën prindët e mi, që erdhën, unë e pyta, “Si është?” Për vëllain e pyta, “Si është Fatmiri?” Se nuk e dija çka ka ndodhë me vëllain, se e dija që e kanë malltretu shumë. Ma ndërprejtën vizitën meniherë dhe nuk… [më] thanë, “Edhe niherë nëse e bon pytjen nuk të lejojnë ma vizita”. Ma ndërprejtën vizitën. Prindët e mi u kthyn. Ata tashti m’i tregojnë peripetitë e tyre se sa kanë hequr derisa kanë ardhë, mirëpo ishte një çështje shumë e madhe, madhore çështja për lirinë e atdheut. Ne i kemi përballu edhe familjartë edhe ne me dinjitet.
Anita Susuri: E zakonisht sa kanë zgjatë këto vizita? Po më duket shumë pak.
Shahadije Neziri Lohaj: Vizitat që i kemi pasë në Mitrovicë kanë qenë përmes grilave, jo të hapuna siç jemi ne tash t’u qëndru tash. Aty lejoheshin vetëm dy anëtarë, eventualisht tre të familjes. Bisedat që ata i kanë mendu që ndoshta janë të ndaluara të pysësh për persona tjerë ose për vëllain që e kisha të burgosur nuk ishin të lejume. Ajo ka zgjatë diku dhjetë minuta ma së shumti vizita. Ndërsa në Lipjan kur më kanë transferuar në shtëpi edukuese e kanë qujtë kta, korrektuese aty i kemi pasë një orë, gjysë ore, një orë vizitat dy herë në mujt. Edhe në Mitrovicë ka qenë dy herë në mujt, po nga dhjetë minuta.
Anita Susuri: Më tregutë për dhunën që ka qenë psiqike, keni dëgju rrahje, po po më intereson edhe dhuna fizike ndaj juve, a ka qenë shumë? A ka qenë e randë?
Shahadije Neziri Lohaj: Po, ka pasë edhe dhunë fizike. Edhe ndaj meje po edhe ndaj të tjerëve sepse ajo bërtima, për shembull që i rrahnin ka qenë dhunë fizike. Nuk ka mujtë njeriu me bërtitë pa e rrah. Se ata zakonisht i kanë përdorë këto shufrat që i kanë pasë ose ndoshta edhe me dorë a kush e di. Kanë bo malltretime.
Anita Susuri: Edhe ndaj juve ka pasë?
Shahadije Neziri Lohaj: Po, ka pasë, po jo ashtu me thanë sa me humbë, me qenë ndonjë vetëdije ose diçka. Ka pasë dhunë.
Anita Susuri: E në Burgun e Mitrovicës që thatë, a keni qenë gjatë hetimeve apo edhe…
Shahadije Neziri Lohaj: Burgu i Mitrovicës është qujtë paraburgim. Aty janë zhvillu hetimet. Kanë ardhë inspektorat, na kanë marrë inspektorat e ndryshëm në pytje dhe prapë na kanë kthy në burg. Personalisht për vete tash po flas. Në ditën e parë që më kanë dërgu nuk e kisha idenë se çka është burgu. Pastaj, isha rritë me ni familje me kushte shumë të mira dhe na mbanin prindërit ndoshta si në ditët e sotshme si i kqyrim na fëmitë, si kujdesemi na për fëmitë sot në këtë kohë. Më morën dhe më çunë aty.
Më mori gardianja, “Hajde”. Edhe po më hypin dikund në katin e dytë sa e di edhe po më shtijnë në ni vetmi. Një vetmi ka qenë nji metër e gjysë me dy edhe ni dritare e vogël ndoshta me thanë 40 centimetra edhe vetëm me dy druna kështu ka qenë. Ni batanije e grisun plotësisht ku lodronin minjtë. Nuk kishte, e kishte diçka të plastikës për ta shërbyer për tualet, për nevojat personale. Pastaj, muret i kishe të gjitha të shkruara me vija. Kur më shtinin aty thashë, “Pse ktu?” Ajo veç kështu me dorë ma boni {bën me dorë në shenjë të hy brenda}.
Meta unë aty dhe po vazhdoj po e analizoj murin, dritaret, dyert që u mbyllën, po i numëroj vijat. Kishte qenë Halil Alidema në atë vetmi, diku, nëse nuk e kam gabim ndoshta 57 vija sigurisht 57 ditë kishte qëndru. Ajo vetmi ka qenë jo dhomë e burgut, por që i linin vet të burgosurit. Fillova t’i mshoj derës shumë me të madhe, “Hapma derën, pse duhet ktu unë të qëndroj?” E dëgjova nji trokllimë në mur dhe një zë i një burri dikujt i cili më tha, “Mos trokit në derë sepse ka mundësi me u kthy gardianja e me të malltretu”. Pastaj u nala.
Qëndrova aty një natë, ishte e tmerrshme ajo qëndrimi i asaj nate. Ushqimin që e sollën e sollën të tmerrshëm. Aq i dobët sa nuk kam fjalë me përshkru. Unë fillimisht nuk e mora ushqimin, as në darkë. Mirëpo të nesërmen vazhdova. Dhoma ishte me përshkru gjithë myk, minjtë dilnin e hynin. Ku e di, ku e kishin gjetë ni pjesë tjetër. Bile e kam nji poezi në të cilën thom, “E vetmja gjë që unë aty pashë ishin minjtë”, edhe them, “unë ua prisha qetësinë atyre se ata e kishin vendin aty” (qeshë).
Pastaj, ditën tjetër më morën dhe më futën në dhomën numër tre ku aty gjeta disa të burgosura. Ato të burgosura që disa kishin qenë për vepra të tjera, jo politike. Njëra ka qenë për vepër politike, ka qenë Naxhije Hajrullahu. Ajo ka qenë e komunës së Vitisë, tash jeton dhe vepron në Ferizaj. Aty Burgu i Mitrovicës ndoshta është ndër burgjet ma të tmerrshme që kanë ekzistu ndonjëherë edhe s’besoj që do të ekzistojnë.
Dhoma ishte, ma keq s’ka pasë se qysh me qenë. Një e plastikës, njëfarë si kante kështu që shërbente për nevoja tona. Dritaret kanë qenë shumë të vogla, të cilat nuk ke mujtë as me i mbrri atje. Pastaj, ato çarçafet kanë qenë të tmerrshëm, të vjetër. Batanijet kanë qenë aq të vjetra sa ndoshta njeri ka mujtë vetëm në filma me i pa. Po të hynte gardianja ishte rregullorja që ne t’i vendosim duart mbrapa, ta ulnim kokën dhe të mos i shikonim në sy.
Një herë në ditë na qitnin në banjo, aty t’i krynim shërbimet tona. Pastaj, njëherë në ditë na kanë qit në shëtitore e cila ka qenë e rrumbullakët, kësi soji të silleshim. Na linin aty, pesë minuta, dhjetë ma së shumti. Nuk guxoje ta çoje kokën lartë sepse të dënonin me ato ose edhe të rrahnin. Me folë mes vete me za të ulët, çoheshe në ora 5:00 të mëngjesit dhe nuk guxoje të uleshe në ata shtrata sepse ishte ashtu rregullorja. Ushqimi ka qenë jashtëzakonisht i dobët. Mirëpo, ne kishim ni qëlllim dhe atë e tejkalonim.
Ka ndodhë që gardianët kur nuk ishin aty, ato dilnin prej pavijonit, ne e dinim që janë edhe tri dhoma të tjera aty. Komunikonim me njëra-tjetrën, bënim ato shenjat që thashë, ishte një trokollimë që ishte ajo shenja e të burgosurve. I binim asaj shenjës dhe fillonim pastaj. Ato secila ia linim emrin, një pseudonim njëra-tjetrës. Mua ma lanë pseudonimin “Besa”. Kur më thirrnin në dhomë bisedoja me to, ato me mua. Po kur vinin gardianet, ne ndaleshim sepse ajo dera, dhoma e fundit që e dëgjonte atë tik takun {onomatope} e gardianës, domethonë të takës, menjëherë na lajmëronte dhe ne ndaleshim.
Kisha një moment me nda me juve se si më më zuri njëherë gardianja duke biseduar me një, me dhomat e tjera. Ajo u bo se kishe ka dalë, mirëpo nuk kishte dalë. Po gardianja që ishte, gardianja Emine ishte një ndër gardianët ma të mira që sillej me neve, ajo kishte qat’ ndrrim. Po ndrrimi që ka ardhë tjetri, ka qenë një Fevzije. Ajo ka qenë një ndër gardianët më të tmerrshme që njeriu mundet me përshkru. Një nga personazhet më të tmerrshme. Ajo kishte qenë në dhomë Eminja dhe kjo ka ardhë dhe më ka dëgju mu duke komuniku me atë shoqen tjetër të dhomës.
E hap derën, më ngreh zhag edhe më çon në dhomë. Ajo e shikon, thotë, “Çka u bo?” Kjo Eminja, gardianja Emine po i thotë gardianës Fevzie. “Tash”, thotë, “ka me bo llom”, kështu ajo e ka pasë fjalorin. Po e merr pendrekun për me më rrah, me më rrah mu. Po ajo i tha, “Jo”, tha, “ti nuk guxon kta me e prek” tha, “sepse osht’ ndrrimi im. Ti në ndrrimin tim munësh me e rrah, por unë do ta boj ni raport që m’u ke përzi në punën time”. Ajo u ndal po e shikon edhe e hodhi kështu edhe tha, “Unë ka me të zanë ty” (qeshë).
Faktikisht ajo mua më shpëtoi nga ajo gardianja. A kanë pasë ato dyja mes vete apo kjo e ka pasë atë shpirtin ndoshta ma të mirë që neve, që sillej me neve më mirë. E rëndësishme mua atë ditë më shpëtoi dhe më futi në dhomë. Kështu, janë disa peripeti që njeriu ndoshta me i nda me njerëzit. Nuk janë të lehta.
Anita Susuri: Ju thatë që ju kanë dënu si grup…
Shahadije Neziri Lohaj: Po.
Anita Susuri: Sa ju kanë dënu juve?
Shahadije Neziri Lohaj: Mu më kanë dënu tri vite dhe i kam mbajtë te trijat pa falje. S’kam pasë ndonjë falje ose ndonjë zbritje të dënimit. Është vërtetu ai gjykim dhe ato të gjitha i kam mbajtë. Diku pesë muj i kam majtë në Burgun e Mitrovicës, pjesën tjetër e kam mbajtë në Lipjan. Në Burgun e Mitrovicës ndoshta ato momentet që unë nuk kisha dashtë kurrë t’i kujtoj, por mirë është me i ditë njerëzit dhe do t’i përmend. Ka ndodhë që aq shumë i kanë rrah të burgosurit lart sa ndoshta shpesh herë unë i dëgjoj ata zëra të atyre të burgosurve.
Pastaj, ni moment që mu nuk më hiqet nga menja është edhe momenti kur kemi bo grevë urie tri ditë për pushkatimin e Ferat Mujës. Ferat Muja kishte qenë ni person që kishte vra dikë nga serbët dhe e ka marrë vendimin gjykata që ta pushkatonin. I kishte ardhë dënimi Ferat Mujës që do të pushkatohet, do të ekzekutohet atyre ditëve derisa të bohet, domethonë vendimi i plotfuqishëm. E dëgjuam ni thirrje që u bo, “Vini re, nesër do të fillon greva e urisë sepse ka ardhë vendimi i plotfuqishëm që të pushkatohet”, edhe data po s’më kujtohet, “Ferat Muja”.
Ne kemi bo tri ditë grevë urie, mirëpo si duket Ferat Muja është pushkatuar. Pastaj tjetri, tjetra ishte edhe një grevë e kemi bo edhe për vrasjen e Rexhep dhe, Rexhep Malës dhe Nuhi Berishës, që ishte bo edhe aty disa ditë, që u bo vrasja ndaj tyre. Mirëpo, këto grevat e tona ishin vetëm protesta sepse askush nuk i dëgjonte, nuk i intereson ajo pjesë se a bon ti grevë, a nuk bon. Ata prapë e çonin punën e tyre.
Anita Susuri: Po më intereson, qysh ka ardhë deri te ju këto lajme që janë vra, për shembull Rexhep Mala?
Shahadije Neziri Lohaj: Na binin shtypin e përditshëm. Ne kemi pasë shtypin, e binin edhe i lexonim. Po ndoshta edhe ata kanë qenë të interesum që ne me i pa kto gjana edhe pastaj e dinin menjëherë që pasonin grevat. Dhe kond e kishin ata që mendonin që dikush është më i rrezikshëm se tjetri ose më i ndikum, më ndikuesi se tjetri merrnin masa ndaj atyre personave.
Anita Susuri: Thatë që ju kanë dërgu pastaj në Burgun e Lipjanit me e mbajtë dënimin e plotë. Si ka qenë atje?
Shahadije Neziri Lohaj: Po, pas katër muaj e gjysë më kanë dërguar në Burgun e Lipjanit. Aty kanë qenë kushtet ma të mira se në Burgun e Mitrovicës. Kanë qenë pothuajse të gjitha ato që ishin të dënuara të burgosura politike, po edhe të veprave të tjera. Kushtet aty kanë qenë të mira. Ka qenë ni oborr i bukur, ku ne kishim mbjellur lule edhe të burgosurat para meje. Ka qenë salla e leximit. E kemi pasë TV sallën. Dhomat në të cilat flenim nga pesë-gjashtë të burgosura. Kemi pasë sallën e edukatës fizike. Pastaj na vendosën edhe të punojmë me, domethonë në punëtorinë që kishte qenë e rrobaqepësisë aty. Unë kam punuar deri në lirimin tim nga burgu në atë punëtori.
Anita Susuri: A ka pasë ndonjë kompenzim apo?
Shahadije Neziri Lohaj: Po, ka pasur kompenzim, ka qenë ajo shumë simbolike ka qenë. Nuk muj me marrë parasysh sa, po ka qenë simbolike. Ajo punëtoria që ka qenë ka qenë e udhëhequr nga, më duket nga Fabrika e Konfeksionit nëse është e Gjakovës, nga një mbikqyrës që ka qenë ni Mujedin Mulliqi nëse më kujtohet. Aty pastaj neve na e dhanë edhe vitin e tretë të shkollës së mesme sepse unë e kisha pa përfundu, drejtimi tekstil i konfeksionit. I ndjekur me mësim të përshpejtuar, vinin profesorat nga Gjakova. Disa aty që kanë qenë i kemi mbajtë dhe pastaj i kemi bo diplomën dhe e kemi përfundu. Mirë ka qenë në Burgun e Lipjanit, nuk kanë qenë kushtet e vështira. Mirëpo, veç duhej t’i qëndroje rregullores të cilën ata e kishin parapa që ne çka duhet me ba edhe çka ishte e ndaluar për mos me ba.
Anita Susuri: A ju kujtohet ndonjë rast që kishit veçu që ka ndodhë?
Shahadije Neziri Lohaj: Po. Ka qenë ni rast, ndoshta edhe i dhimbshëm sepse ne në punëtori që punonim aty duhej të realizohej norma të cilën ata e caktojshin. Ka qenë Ajshe Gjonbalaj e cila kishte qenë atë ditë, nuk kishte mujtë mjaftushëm me punu. Njëra nga ato mbikqyrëset që na mbikqyrke aty punën që e bonim e detyroi që ajo të çohej dhe ta hekuroste flamurin e Jugosllavisë, gjë që Ajsha nuk e bëri. Plus i thoshte, “Ti nuk po e kryn normën”, Ajshe Gjonbalaj e burgosur politike. Ajo reagoi, Ajsha, pastaj erdhi policia, gardianët e tjerë dhe e morën Ajshën. Na morën të gjitha neve dhe fillunë të… ne u detyrum ta bënim grevën e urisë, sepse ato i morën, i largun e dërgun diku. Po si duket e dërgun në Pozharevc. Ne pastaj bom grevën e urisë diku katër ditë nëse nuk jom gabim, tri ose të katërtën e ditës mos e kemi përfundu.
I hoqën edhe disa nga shoqet e tona që mendonin që janë më me ndikim te shoqëria aty. I dërguan në Mitrovicë dhe neve të tjerave aty qëndruam në Lipjan. I morëm nga një muaj vetmi. Kemi qëndru pastaj në vetmi. Ka shumë gjëra. Ne aty në burg kemi kalu, me shoqëri, kemi kalu mirë. Kemi pasë libra të cilat i kemi lexu, na kanë sjellë libra nga shtëpia. Kemi pasë bibliotekën aty, kemi lexu, kemi, edhe punën e kemi kry, kemi respektu njëra tjetrën. Gardianët mirë janë sillë, kryesisht mirë. Nëse e ke thy rregulloren, atëherë sigurisht që nuk është lejua. Është dashtë me ju përmbajtë atyne rregullave, përndryshe ke pasë ndëshkime.
Anita Susuri: E qysh ka qenë ato ni muj që keni nejtë në vetmi?
Shahadije Neziri Lohaj: Nuk e di. Nganjëherë kur bohet kjo pytja, “Si ka qenë?” Nuk, kur e tregoj kështu me kto fjalët e mija osht’ shumë e thjeshtë. Rrin ni muaj në vetmi, rrin aty edhe… mirëpo, janë shumë të gjata ni muj, janë tepër të gjata. Unë kam qenë… aq shumë pati të burgosura sa nuk na zuri vetmia. Mu edhe Havën Shalën na vendosën në ni vetmi. Hava vazhdimisht recitonte poezi, unë recitoja poezi. Na qitën në shëtitore me u sillë aty si zakonisht në atë rrethin. Po e di që veç erdhën e morën Havën dhe e dërgun, e largun nga Lipjani. Unë mbeta aty në vetmi me vazhdu pjesën tjetër të dënimit. Nuk ka qenë e lehtë sepse ke pasë vetëm ni batanije, ke pasë vetëm muret. Nuk ke pasë ku të shtrihesh, ke pasë tualetin e ke pasë aty mrena, minjtë silleshin. Nuk ishte e lehtë, mirëpo ato idealet kanë qenë të larta tonat dhe ne i kemi qëndru. Ndoshta edhe i kemi tejkalu shumë lehtë dhe thjeshtë i kemi kalu.
Anita Susuri: Që thatë e keni pasë edhe sallën për televizion, çka ju kanë lëshu?
Shahadije Neziri Lohaj: Po zakonisht programet që ishin, apo të cilat kanë qenë televizionet të asaj kohe. Aty jemi mbledhë, kemi bisedu me njëra-tjetrën. Zakonisht bonim, tubimet që i bonim lexonim libra, i komentonim me njëra-tjetrën. Mirë kemi kalu me të burgosurat.
Anita Susuri: A ka pasë edhe si uniforma apo?
Shahadije Neziri Lohaj: Po, i kemi pasë uniformat e burgut, ato osht’ dashtë me i veshë kur kemi dalë jashtë pavionit. Mrena pavionit mujshim me nejtë edhe me këto sportivet apo veshjet që neve na kanë konvenu. Po rrobat i kemi la aty vet, nuk na kanë la të tjerët. Kuzhina ka qenë me ni pjesë krejt tjetër që na dërgonin atje. Dashta edhe diçka me tregu, ni ngjarje që mu m’ka ndodhë aty. Ishte, kisha shkru, unë mirrem me shkrime, me poezi. Kisha shkru disa poezi të mijat, të mira që ato më dhimen që më kanë humbë po çka të bojsh. Shumicën i kam mbajtë në mend dhe i kam shkru pasi kam dalë nga burgu.
Njërën nga poezitë që e kisha shkru për Jusuf Gërvallën që ata nuk e kam atë poezi, ia kisha dhanë ni shoqës time me lexu. Ajo e ka lexu, po ajo s’ka qenë e burgosur politike, ka qenë për vepër tjetër. E kishte vendosë në dollapin e saj. Unë isha prej punës, isha shtri edhe po rrijmë aty. Vetëm kur e kom pa hynën të gjithë, me gardianë me tjerë që kishin thirrë në ndihmë. Fillun me bo kontrollat, ajo bohej zakonisht kjo, jo që kishin lajmëru diçka për shkrimet e mija por diçka ndodhi rastësisht ajo edhe i mblodhën të gjitha çka gjetën aty të shënume.
Po të gjindej, për shembull, ai materiali që mu ma zuri policia aty, gardianët që e zurën ti e merrje në atë kohë dënimin prej një deri në tre vjet. Ishte propagandë e llogaritnin këta. Kështu ka qenë ai dënimi, Neni 133. Po asaj ia kishin zanë poezinë. Shkum në edukatën fizike. Tash më hyri mu ajo gajla që do të më ndjekin, do të më çojnë në Lipjan, do të fillojnë hetimet e tjerë e tjerë. Po lujmë basketboll kur po vjen, ka qenë profesori Danush, jeton ai në Prishtinë tash, i edukatës fizike. Po vjen gardianja që qëndronte me neve, ishte nga ana e qytetit tim, e njifja me familje.
Po i thom, “Gardiane, du me ta thanë ni gja po nuk e di ti a munësh me realizu?” “Po”, tha, “fol Dije”, thashë, “Kështu kështu, kom shkru disa poezi dhe i kam shti me ni qese të najllonit aty të keksave dhe i kom disa poezi që nuk bon ato me u lexu prej drejtorisë”, edhe tha, “Tani çka me të bo? A e ke ditë ti që je në burg?” (qeshë) Veç e shikova, nuk dita çka me i thanë. Vërtetë isha në burg unë, pse i kisha shkru. Po s’kishe mundësi mos me i shkru kur të vinte ai frymëzimi. Hyra në lojë prapë, ajo nuk më ka bo za. Njiheshim me të familjarisht. Kishte shku ajo i kishte hjekë atë qesen edhe ma gjujti kështu edhe tha, “Shko digje”. Ajo ma e keqja ishte që e dogja me durë të mija krejt materialin edhe m’u dhimt.
Tash po e pyti atë, “Ku e ke lanë ti poezinë?” Tha, “Valla Dije, e kanë zanë poezinë tane”, “Po a?” Edhe po më thirrë drejtoresha, ka qenë Drita Kuqi, jo Drita Kuqi. Shpresa Kuqi sepse Drita Kuqi ka qenë e burgosur politike. Ka qenë Shpresa Kuqi edhe po më thrret. Po më ulë, “Dije”, tha, “a po më tregon”, tha, “e kujt osht’ kjo poezi”, tha, “edhe po du me ta lexu”, tha. Thashë, “Unë nuk di çfarë poezie?” Nuk e pranoja. “Hajde”, tha, “bone shkrimin”, edhe tash unë kisha shkru kështu edhe po shkruj tjetrën anë.
Tha, “Pse s’po e pranon?” “Po”, thashë, “s’osht’ poezia ime”, po tha, “Ti duhesh me më tregu a osht’ e jotja?” Thashë, “Nuk osht’ e imja”, “Nëse osht’ e jotja”, tha, “qenka ni poezi shumë e mirë se”, tha, “unë e kam pasë shok klase”, tha, “Jusufin”, edhe tha, “unë e kom këtë poezi, te unë e ki edhe kurdo në jetë kërkoje te unë poezinë”, thashë, “Po nuk osht’ e imja”. Se unë s’e pranoja ma atë poezi se ishte gjetë në ni vend tjetër, jo te unë. S’e pranoja poezinë, “Ku e di unë e kujt është poezia”.
Nuk e pranova poezinë, mirëpo asnjëherë nuk shkova me ia kërku as ish drejtoreshës. Tash nuk e di ku jeton e ku vepron poezinë të cilën ma ka zanë. Nuk ke mujtë me nejtë ti indiferent sepse nuk të linte, frymëzoheshe. Patjetër duhej të shkruaje diçka edhe pse ishe në burg, nuk duhej sepse e merrshe dënimin për veprimtari, për propagandë.
Anita Susuri: E që thatë edukatë fizike, domethonë që keni përfundu vitin e shkollës të mesme, krejt landtë i keni pasë si në shkollë?
Shahadije Neziri Lohaj: Ato landët që kanë qenë për konfeksion, ato lëndë i kemi pasë. Kemi pasë, kemi pasë edhe landë të tjera. E di që ka qenë marksizmi në atë kohë, gjuhën edhe lëndë e konfeksionit. Ato i kemi dhanë si provime. Na kanë pytë edhe i kemi kry. Të gjithave, jo vetëm për mu. Ka qenë për të gjitha të burgosurat. Po fati ishte për mu sepse unë e kisha shkollën e mesme pa përfundu që mu diploma m’u dha. Ajo përpos që u dëmtova që humba tri vite të jetës në burg, kisha marrë një vit, që kur dola nga shkolla nga burgu atëherë vazhdova studimet.
Anita Susuri: Qysh ka ndodhë me dalë prej burgut? A keni dalë qat’ ditë që e keni pasë, a ju kanë liru ma herët?
Shahadije Neziri Lohaj: Jo, pikërisht atë ditë që e kam pasë datën e caktuar për me dalë nga burgu unë atë ditë dola nga burgu. Ka qenë, zakonisht kur e lironin dikë nga burgu mblidheshim të tëra shoqet e organizonim ni festë, këndonim, kërcenim, recitonim. Bile, ka qenë Sanije Kaqkini që gotën e fundit që pinim e thente që thonte, “Të mos ktheheni ma ktu”. Ne e thirrim si Nënë Tereza, se ajo na rrinte gati shumë. Nuk ka qenë për vepër politike, po na ka qëndru shumë afër neve të burgosurave politike. Ditën që jam liru kanë ardhë prindët e mi më kanë marrë dhe jam kthy në shtëpi. Po nuk ka qenë e lehtë, se ni kohë, tri vite isha shkëputë nga rrethi, isha shkëputë nga shoqëria, nga familja. Isha mësu me ni jetë krejt tjetër. Mirëpo, njeriu është qenie që adaptohet dhe prapë e fillum aty ku e lamë, e vazhdumë.
