Pjesa e Njëmbëdhjetë
Flora Brovina: Arrestimi.
Aurela Kadriu: Qysh erdh deri te arrestimi?
Flora Brovina: Unë mund të arrestohesha çdo moment. Dhe m’duket vetëm fati m’ka shpëtu që t’i shërbej luftës gati deri n’fund. Sepse nuk e kisha, në luftë ti nuk mendon për jetën tande dhe për vetvetën, nuk mendon. Harron që je njeri, por kujton që je robot edhe je tu e kry punën, edhe ty nuk t’gjen kurgjo. Në të vërtetë ashtu nuk më gjente, nuk më gjentë asgjë. Edhe kur m’kanë gjujtë ndoshta, për shembull tu u këthy prej Drenicës, në Vushtrri ishte policia natën dhe ne kishim një shtatëzane me vete edhe fëmijë. Dhe na gjujshin. Fëmijët ulërinin. Na gjujshin me raketa me ngjyrë t’kuqe, dhe ato binin në xhamat e veturës për me konstatu që është veturë. Dhe fëmiju i shashtrisur dhe unë i them, “Kometa jonë, këto jonë yjet me bisht që bijnë, dhe qy sa bukur!” Dhe ai, “Bravo!” Dhe rrehëm shuplakë {bënë sikur rreth shukplakë}. Me një fjalë tu dashtë me ngushëllu tjetrin harron për vetëveten.
Burgosja më zuni në një situatë shumë të randë në Prishtinë, ku edhe shokët e mi kishin konstatu që nuk guxoj me ndejtë ma në Prishtinë. Por nuk mund t’iksha prej Prishtinës. Nuk mund t’iksha sepse kisha të plagosur, sepse kisha qendrën e fëmijëve me plotë, me mijë… gati një mijë fëmijë, ku kisha gra shtatëzana, gra me fëmijë t’posa lindun, ku nuk kishin kur të shkojnë. Krejt ikshin, krejt barteshin prej Prishtinës, ato nuk kisin ku t’shkojnë. Dhe si ti la une ato vetë? Disa fëmijë edhe të sëmurë. Çdo ditë po dal n’rrugë, gratë po edhe njerëzit m’kërkonin… miell, bukë. Njerëzit, dometënë kishin nevojë.
Edhe shokët, edhe grupi im u zovgëlu, sepse nga rreziku ikën edhe ata. Mbetëm shumë pak vetë. Shumë pak, ndoshta në qendër aktivisht ishin dy, dy-tre, mos t’them kishte pak. Në spital mbeta vetëm. Normal mu më ofroheshin edhe rinia, për shembull këtu t’lagjës. E mbaj n’mend Vjosa… Vjosa Shala vinte për çdo ditë, “Doktoreshë nuk t’la t’shkojsh kërkund vetëm”. Sepse e dinte që kam rrezik. Një ditë një gru e kojshive tha, “Doktoreshë, m’duket që depon tande atje afër shkollës ‘Elena Gjika’ e kanë zbulu”. Kjo kishte ndodhë mas masakrës që ishte bo në familjën Kelmendi. Atëhere kishin kallë disa shtëpi rreth e rotull. Dhe zjarrëfikësit duke e shymë zjarrin e një shtëpie kishin hy edhe në oborrin ku ishte depoja, dhe aty kanë pa se është… ka shumë sende.
Depoja ishte një shtëpi, dy dhoma të mëdha dhe një koridor i madh plotë e përplotë tesha të ushtarëve, tesha për aksione guerile, që i qepnim ne gratë. Kishte këpucë, kishte këpucë për fëmijë, ushqim, barna, një dhomë me barna që na kishin lanë shoqatat që kishin ikë. Pandej i përmenda ato, ato kur iknin, neve na i dorëzonin. Kishte edhe teste për konstatimin e, teste për konstatimin e dhunimeve, shumë kishte. Pra ata të hujët e dini që do të ndodhin, se kishin ndodhë edhe në Bosne. E dinim edhe ne, se i kisha në evidencë gratë që kishin pasë dhunime, folën a s’folën ato.
Dhe tani kur… me Vjosën dolëm në qytet. Unë e pashë që disa romë po bartnin ato kuksa, dhe mjete që mund t’kenë dalë prej depos. E dita që depoja është zbulu. Në depo kisha edhe shumë forografi. Në mesin e tyre kisha edhe fotografinë kur e kam vizitu spitalin në Dobroshevc, dhe me ushtarë të UÇK-së, që ishte më vonë një dëshmi se ti ke qenë. Domethënë, ke qenë, e njef, ki lidhje me UÇK-në, që unë nuk e pranoja. Sepse gjithë populli është UÇK, për mu krejt populli ka qenë UÇK, edhe sot e asaj dite kështu mendoj. Disa thonë, “Pse kaq shumë ushtarë të UÇK-së?” Krejt populli ka qenë UÇK, krejt populli ka vujtë, krejt populli e ka mbrojtë kokën e vet. A është ashtu, a s’është? Këtu ka ndodhë gjenocid.
Edhe kjo ishte rrezik. Tani e dija se jam në thumb. Shokët e mi kishin organize që të tërhiqem, të më marrin, duhet të kaloj në mal. Unë saktësisht unë e kom caktu ku do të jetë shtabi. Kur kam shku në terren e kam caktu, “Këtu është ma s’mirti me qenë shtabi…” Dhe kur do të jetë spitali ma vonë, në qoftë se zgjatë lufta. Mirëpo, nuk kisha shku vet. E tani ata m’kanë kërku te fëmijët, në Qendrën e Fëmijëve, nuk m’kanë gjetë sepse nuk kom qenë aty, në spital ka qenë dera e mbyllur. Atëhere në shtëpinë time s’kanë mund me ardhë sepse e kanë pasë të ndalume. Ne kemi pasë këtu kojshi serbë shumë, dhe kemi pasë video, domethënë kontrolli. Kështu që kush ka hy dhe kush ka dalë ke mujtë me pa, në qoftë se ke qenë e lidhur me televizor. Unë i kom plotë paramilitar në podrum por…
Kjo që rrisha në shtëpi ishte si siguri, se, “Ja s’kom bo kurgjo dhe prandej s’po kam frikë”. Megjithëatë kur dilsha në qytet pak, për shembull për t’ble ndonjë bukë ose cigare, sepse me cigare ma shumë ia siguroja vëllaut tim. E shihsha që e kam një përcjellje, ata e kisha hetu. Por edhe qytetarët m’beson, disa qytetarë, n’mesin e tyre edhe kolege të mijat mjeke, “Doktoreshë mos rri, po eja, eja te na. Se ndoshta është ma e sigurtë”. Për shembull prindërit e Agim Zatriqit m’kanë thirrë. Për shembull mjekja, kolegia ime, e kisha edhe shefe bashkë me burrin e vet e nejse… Unë kisha vendosë me ndejtë këtu. Rrija ditën, që të dallohet që jom këtu. Ditën, kur kthehesha prej punëve. Por edhe fleja te kojshiu naltë. Kisha shumë punë, kisha shumë punë se kishte edhe fëmijë të sëmurë. Kishte fillu një sezonë e infeksioneve.
Dhe atë ditë u ktheva, shkova në qendër pashë fëmijët, shkova nëpër dritaret e kojshive sepse jo nga dera të më shofin. Dhe një fëmijë kishte dhimbje vesi dhe nuk kisha aty ilaqe. Erdha me marrë këtë për veshin, dhe diçka tjetër. Torbën e kisha të përgaditur për me ikë në UÇK. Pse s’kisha zgjidhje tjetër. Torbën plotë ilaqne, madje edhe revolën, edhe s’po di çka me t’thanë tjetër, krejt çka duhet për me shku ajte. Këpucë çfarë i kisha. I kisha thanë edhe vëllaut tim që t’bëhet gati sepse mbiemrat i kemi njësoj. Edhe kur erdha duke dashtë me hy, dikush ma ndali derën me kambë. Nuk e pashë unë, s’di ka doli. Tha, “Zonjë, a banon s’di kush këtu?” Thashë, “Jo, nuk po m’kujtohet emri”. Unë hyna, mbas meje hyni. Tha, “Ku po shkoni ju?” Thashë, “Ty çka t’intereson?”
Edhe morra me hypë një kat ma naltë, jo n’shpi timen. Atëhere në sekond veç kanë dalë njo tetë policë kështu civil, me tesha të zeza, që do të thotë UDB-a [veshun] është civil… policë special. Dhe m’thanë, “Hape derën. Se e dijmë kush je, edhe hapë derën se jemi tu t’kërku”. E pranoj para jush se kanë qenë sekonda ku me çelësin në dorë nuk kam mujtë me hapë derën sepse kështu m’bënte dora {lëvizë dorën sikur i dirdhet} nuk mund ta kontrollojsha, dhe m’vinte inati prej këtij që ishte afër meje, dhe bërtitke, “Hape derën!” Ai dikur i tha, “A sheh se gruja po frigohet?” Dhe kur i tha që po frigohet mu m’kaoj frika. Thashë, “Pse t’la përshtypje që po frigohem?” Dhe rrap {onomatope} e çela derën.
Mandej kom nejtë në këtë dhomë. Ata kanë ba çka kanë mujtë. Njëhere ma s’pari krejt çka kish pasuri, çka kisha e morrën, të arit… Kom qenë e martume në dibranë, plus beglerë, kështu që kom pasë shumë sende të arit, i morrën. Thojshin që i ke bo gati këto për UÇK-në. E panë valixhën, “Ku je tu shku?” E panë torbën. Thashë, “E kom bo gati në qoftë se m’përzanë policia prej shtëpisë, ta kem me vete. Dhe unë s’mund të shkoj pa mjete të mjeksisë. I kom barnat për me i ofru dikujt ndihmë, ky është mjeti im i punës”. “Po mirë, po revolja?” Thashë, “Për vete” (buzëqeshë). Ama s’kishe çka me thanë, s’kishe çka me thanë. Edhe pse në akuzë diqysh m’u kujtojshin ma t’butë kanë qenë edhe më pak m’kanë akuzu, sepse kanë mujtë me, me ekzekutu menjherë. Thanë, “A din çka? Fol çka t’folsh, veç mos harro që kemi dosjet e tua qikaq {tregon me dorë}. Prej demostratave e tutje, e tutje, e tutje… prej familjes, e krejt”. Edhe ma vërtetë s’kisha çka me folë, ma mirë mshele gojën, ma mirë hiç mos fol.
M’i morrën edhe fotografitë, shumë fotografi që m’dhimen sepse kanë qenë dokumente, megjithatë shpëtuan disa. Nuk mujtën me m’i marrë, me m’i gjetë historitë e fëmijëve të hemuar. Ma prunë një portret të Zahir Pajazitit më thanë, “Kush është ky?” Thashë, “Nuk e di”. “Po, pse e mbanë?” Thashë, “Po ka qenë i botuar, në gazetë ka qenë në faqet e mesme. Une s’e kom botu”. “Po mirë, pse e ke rujt?” Thashë, “Po sikur gazetat tjera që kanë mbetë”. T’drejtën me t’thanë kisha edhe nëpër mure, kisha disa shenja s’ju pëlqejshin. Por kjo s’ish me randësi.
Në mramje, vonë… unë isha e veshur, harrova me thanë, isha e veshur solemnisht. Me një bluzë ngjyrë vjollce, me do tentene krejt kështu {prekë gjoksin}, akrangrisht që thojnë. Edhe me një setër gjithashtu shumë elegante, por me farmerka t’zeza dhe me këpucë me lidhëse që t’vrapoj shpejtë, sepse kisha qenë në një…. Një ditë ma parë kisha qenë me pa se kishte vdekë Sami Peja, një shok i ngushtë, profesor në Fakultetin Ekonomik, një shok i ngushtë i babës tim, që kishin qenë edhe në luftë edhe në burg bashkë. Dhe prandej isha ashtu e veshur.
Tani qashtu qysh isha e veshur në orët e mbramjës më morrën, nuk më lidhën… Por shtëpia ime iu pëlqente, iu pëlqentë. Kush hynte, “Çfarë shtëpie! Çfarë shtëpie!” Pra iu pëlqente që t’rrijnë këtu. I morrën çelësat e shtëpisë… Harrova me thanë, kisha infuzionin unë, {prekë dorën} nuk isha mirë me shëndet, kisha një tension dhe isha t’u marrë infuzion, këhtu që ishte këtu {tregon me dorë} e gatshme, e imja, se u pa që n’dorë e kom shenjën. Se ata m’pytën mu, “Kujt i ke dhanë infuzion?” Thashë, “Vetës”. Isha lodhë prej punëve t’shumta.
Edhe më morrën më çunë në burgun e Prishtinës. Në burgun e Prishtinës m’lanë disa orë t’pres. Në një moment e shof berberin e burgut… burgu i Prishtinës ishte bombardu. Kishin mbetë vetëm zyret e katit përdhesë dhe në oborr… që unë gjithnjë kam dëshirë të them se kishin mbetur vetëm pjesët ku kryheshte inkfizicioni, torturat. Dhe e pashë këtë berberin, një prishtinas i vjetër, i cili kur m’pa {bënë si e habitur} u shashtris. Mbeti, “Doktoreshë…” Edhe nuk guxoi m’u ndalë, por ajo fytyra iu bë si me qenë i vdekur. Dhe unë u gëzova, thashë të paktën ky është dëshmitar ku m’ka pa, është një dëshmitar që e din. Se përndryshe n’lagjën time ku më morrën nuk ndiheshte as… nuk përptinte kurgja. A në të vërtët krejt kojshitë kishin qenë t’u pa çka po ndodhë. Por unë nuk e dija.
Në burgun e Prishtinës m’çunë në një paradhomë, ku krejt muret ishin me gjak, të përgjakura. Dhe ishte një derë ku dëgjoheshin zhurmat, dikush malltretoheshte aty. Në një momenten e morrën njenin krejt t’përgjakun e qitën… këto jonë t’vështira kur i tregoj, më besoni. Dhe doli ky që i malltretonte ata, një burrë dy metra, dhe unë e njofta, ishte Stojani. Stojani ishte një djalë i lagjës time të fëmijërisë, te shkolla “Meto Bajraktari”, e ka pasë shtëpinë në qosh, edhe sot, m’duket është bo ndërtesa ajo shtëpija e tij… por në qosh e ka pasë. Ka qenë shumë i gjatë, dhe jo shumë i mençur. Dhe na e gjithë lagjja e thirrnim Stojan pola bander [gjysëm shtyllë], domethënë sa një bander i gjatë, por i shku… Si bander mo, s’ka mend. Dhe i vinte inat, por nuk reagonte me neve, edhe ne qashtu Stojan pola bander e thirrshim.
Tash ai… Ishim në një lagje, dy-tri shtëpi ma tutje. Ai e dinte krejt historinë e famlijës sime edhe kur ishin baba e axha në burg, e dinte… Na dinte neve. Ndonjëhere kishte ardhë edhe motra, unë motren e tij e kisha shoqe t’fëmjërisë, a? Po s’e dija që Stojani punon në inkfizicion. Gjithnjë thojshin kjo shtëpi po na përcjellë. Në famijen time thojsin që këta jonë krejt spiuna dhe na përcjellin. Sepse ndodhte që edhe që ndodhte që ndonjëhere vinte kishe po lypë diçka. Por nuk e kisha futë në tru {preke kokën me dorë} shumë që Stojanin do ta takoj aty. Ai nuk regoj fare që m’njef. Dhe unë thashë, “Me një mijë e sa… në dorë të Sojanit, çka me bo?” Ishte shumë e randë.
Mbas këtij inkfiziconi, e lodhun shumë, në gjysëm t’natës, nashta ora dy, nuk kisha orë… unë kurrë s’mbaj orë, por orinetohem. Më morrën me veturë, s’dija ka po m’çojnë tashti…
Aurela Kadiu: A je torturu fizikisht?
Flora Brovina: Po, po. Prandej po e spjegoj se nuk mund t’kalojsh pa i kry qito detyra. Isha shumë e lodhur por nuk e dija në fytrë a shiheshte kjo… edhe plus nuk e isha e veshur bash, nejse setër e kisha, edhe jaknën e kam pasë se ka qenë ftoftë, edhe pse ka qenë prill ka qenë ftoftë… një jakne bojë pjeshke. Ajo m’ka shtëpu, qajo jakna. Ajo, nuk e hoqa jaknën edhe në torturë nuk e hoqa. Por, tashti m’i hoqën ato tojat e këpuceve, edhe… Po shkoja te, dikun po m’çojshin. Kurrë s’kisha qenë në burgun e Lipjanit. Dhe u hapën dyert… një ndërtesë e bukur dukeshte se nuk mu duk… karshi këtu ku isha, atje mu duk pak ma ndryshe. Nejse me dy policë civil, edhe atje më droëzuan te… gra ishin ato policet. Ato kur m’panë diqysh m’ndejtën si gaditun. E ma vonë m’kanë thanë, “Kur erdhem kur t’prunë ty, na kujtuam që jë eprore, se setra, e veshur elegant, por kur e pamë që s’ke toja në këpucë atëhere e kuptuam që je e burgosur”.
Edhe më futën në dhomën numër dy, që ishte një dhomë… aty ishte, ishte një plakë rome nga Rahoveci, dhe ishte një serbe. Një serbe që kishte dyqind kilogram. Ishte… do të kuptoj më vonë që ajo ishte, ushtronte kick box dhe ishte lavire me një fjalë… nuk ishte nga Kosova, ishte nga Serbia, dhe ajo ishte prostitutë, dhe punonte si prostitutë me shqiptar, me shqiptar që fatkeqësisht m’i ka përmend emrat por une nuk i di. Dhe besoj që ata ende jetojnë këtu dhe ka qenë qef me fshij këtë biografi të tyre ose ende punonjë ngjajshëm, se rrjet.cEdhe çfarë s’ka tregu ajo.
Ajo sikur laviret që shkojnë pas ushtrisë, kishte ardhë këtu me kry shërbime dhe me fitu pare. Ajo ishte shumë e rrezikshme. Por në dhomë ma e keqja… Unë s’kisha koha tash me analizu, nuk e disha këto kush çka është, po vinte era DDT, helm, helm që futet në flokë kur paraqiten morrat. Këtyne dyave ju kishin qitë. Dhe në qatë dhomë më futën. Dhe unë të drejtën me t’thanë e pata një shtrëngim {prekë gjoksin} shumë t’ra… edhe isha pa qef, edhe pata një shtrëgnim shumë t’keq. Por nuk dojsha me thanë, thojsha ndoshta edhe për situatën, qysh tashti unë… çka boj unë, si ia… Gjithë ato punë i lashë… kisha fëmijët, kisha spitalin, kisha këta djemët, djemët e guerilës që çdo ditë ishin plagosur, familja ime çka do të… unë ju kisha thënë, “Nuk lagohem prej Kosovës, jam mjeke, du t’rri”.
Mirëpo, megjithatë përdora metodat që do t’ia thoja dikujt, “Relaksohu, relaksohu dhe… Më e keqja ndodhi, tashti mund të ndodhë vetëm edhe një diçka e mirë për ty, të vrasin, kaq. Duroj dhimbjet, dhe do të vrasin, le t’kryhet edhe kjo. Por jo nga këto të burgosura”. Une serbishten e flas mirë, prandej kontakti i parë me këto nuk ishte i vështirë. Por une i studiojsha për çka jonë ato. Kjo prostituta kish hy, sikur thoshte ajo, kish hy pse kishte vra një shqiptar, për me plaqkitë. Por ajo kishte lidhje edhe me shumë tjerë që ishin inspektorë.
Ma vonë mu do të më izolojnë totalisht. Të burgosurit i qitshin nganjëhere me shëtitë në oborr, mu nuk m’qitshin me shëtitë nëpër oborr. Unë nuk kisha t’drejtë as me punu. Mu çdo ditë vinte policia, UDB-ja më merrte dhe më bijshin në Prshtinë. Në Prishtinë nuk kish… lokalet ku të merrnin në pytje ishin shkatërru. Atëhere më merrshin në pytje nëpër shtëpia. Ishte një shtëpi në Dardani, kur fillon tuneli, tuneli, tuneli, jo tuneli ku ecin veturat se aty ishte krejt me autoblinda… Por ky tuneli ku janë dyqanet, dhe në qosh, ora ku është, kur fillon n’qosh ma vonë ka qenë një dyqan i teshave, tash nuk e di a është restaurant a çka është… Ka qenë shtëpi fillimisht. Eh n’qatë shtëpi, s’e di e kujt, shtëpi e rregullume bukur, ka pasë kështu mobilie ngjyrë qielli, sikur ato që i kam unë në dhomë. Dhe aty më merrëshin në pytje.
Edhe kur bombardoheshte edhe kur… edhe kur fillonte mëngjesi deri në mramje… Çka kishin me marrë në pytje unë se di. “A e njeh filanin?” Unë s’e njifsha. Anëtarët e guerilës kurrë s’kom deshtë me ju mbajtë në mend emrat. Sepse mund të burgosesha dhe mund të më pysnin qysh e kanë emrin dhe unë po t’ja u dija, ndoshta nuk do të qëndroja do t’ju thoja, a po? I kom thirrë gjithnjë me emra që i kom trillu vetë. Për shembull, komandantin tim e thirrsha “djalë”. Për shembull, njenën nga, nusen e tij, grunë e tij, edhe sot e asaj dite e thërras “nuse”, sado që jonë t’ndamë (qeshë). Për shembull ta zamë dikond tjetër… vetë ja u kisha ngjitë emrat unë, si orientim. Edhe ata e dinin qysh i thërras. Por tash me ma thanë emrin, mujshin me m’gri për që ia disha emrin. Edhe s’dojsha me ja ditë. Nejse kur ma tha, kur ma përmendi, “A e njef këta?” Thashë, “Jo, e sigurtë jo”. Ma vonë m’u kujtu, po ai është djali (buzëqeshë). Ma vonë, domethënë truri punoi dhe e dita që për djalin po më pyesin. “Jo”, thashë, “Nuk e njof”. E doli që nuk i njof.
Shokët e mi të luftës, për te cilët m’pyesnin, ata nuk ishin këtu, prandej, “Po, i kom shokë”. Mund t’thojsha i kom shokë, por ata ishin civil. Nu e dinte kërkush a jonë edhe ata në kuadër të këtij njësiti. Më tregun se janë gjetë disa, dy ushtarë afër Gërmisë kanë gjujtë në polici, edhe policët janë vra dy policë, po edhe ata vra, këta dytë. Dhe në xhepat e tyre jonë gjetë do kartela. Ma tregunë kartelën, antarë të, domethënë, të shoqatës humanitare, edhe emni jem. Që unë i kom dhanë atyne. Thashë, “Po kanë qenë humanist”. “Po qysh i kanë vra policinë?” “Po tashti, a kom m’u përgjegj unë pse ai e ka vra policinë a?” Edhe nuk e prano… normal që nuk e pranoja, a po?
Më pysnin për Këshillin Emërgjent, dhe unë pranova që jam përgjegjëse për shëndetësinë, sepse ky popull don diçka me ju ofru. Ata mendonin se kjo do të thotë që jam ministre e Shendetsisë në qeverinë Bujar Bukoshi. Thashë, “Jo, s’kom lidhje me qeverinë. Por si humaniste e ofroj shërbimin tim”. Qendrën, domosdo që për qendrën… Thashë, “Aty jonë njerëzit e të gjitha kombësive, s’ka dallime”. Që është e vërteta. Se e bënëm bukuroshën e Qendrës, bebe e sapo lindur e kishim zgjedhë një rome, ishte ma e bukura, dhe çka të i bëjsh. Kishte edhe vërtetë të kombësive tjera.
Tani prej burgut të Lipjanit, çdo ditë më merrshin dhe kalojshim nga Çagllavica. Ndonjëherë pjesë e malltretimit ishte ajo që më çonin paramilitarëve. Paramilitarët ishin me mjekrra deri këtu {prekë përfundi fytit}, të palarë, të paveshur, ashtu t’veshur dhomëthënë pisët, me ato flokët… s’e di si ta them. Edhe me ato sytë kështu {hapë sytë} që… me do çengela, me do armë të ftofta, domethënë të çuditëshme, si t’kthyme. Unë kujtoj që jonë për premje veshësh ose për sy… diçka shumë t’vështira, që kur të i kujtoj e kam shumë vështirë t’i paramendoj. Dhe në atë veturë ma bojshin, “Shih, këtu do të lamë, te këta”. Ata të krytë, a din veç sa nuk m’ngrehshin, edhe m’ngrehshin {ngrehë bluzën e saj prapa}, është e jona, është me juve, a është medmek pre… Dhe unë tanë kohën, tanë kohën detyrën më të vështirë n’jetë e kom pasë që mos ta tregoj frikën. Vetëm te çelësi e kom pasë pesë sekonda ku m’ka dridhë dora, më kurrë s’e kom tregu se po frigohem, kurrë!
Tash thojsha se me pa ata që po frigohëm do të më lanë qaty. Kështu që, a din, gjoja kurgjo s’kom. A në të vërtetë mrenda meje ishte më e keqja vdekje, me ndejtë në dorën e atyre, s’ka ma keq. Prandej shumë i kuptoj këto gratë që kanë vujtë në duart e paramiltarëve që janë dhunu, që janë shkatërru, që janë rraf. Domethënë, ai paraftyrim nuk hiqet. Unë sot kur e paramendoj vetën dhe Çagllavicën e kam shumë të vështirë. Edhe prekem shumë, jo për vetën, por për të gjitha ato gra.
Prej atëhere, prej aty më çojshin në shtëpi, në shtëpinë që thashë private edhe gjithnjë kam pasë një karrike me tri kambë, me një kambë t’thyme, ishte problem me mbajtë barazpeshën e trupit a, se si do të qëndroj. Edhe kjo pjesë e malltretimit që të mos përqendrohem, ta humb koncentrimin. Thashë pyetjet ishin që ta pranoj se jam pjesë e UÇK-së, se dhomethënë kot, pytje t’kota. Ata as nuk m’pytshin, thojshin se kanë dëshmi e nejse… as nuk e di çka m’kanë pytë për dikond, të tregova për çka, po pse më mërrni aty për çdo ditë unë nuk e di.
Një moment e morrën një revole dhe futën një plumb dhe e banë rulet. është ky ruleti rus. Dhe kaq ishim, {trego largësinë me dorë} sa ju që jeni, afër meje, në një dhomë. Edhe thojnë, “A e din çka është ruleti rus?” Thashë, “Po”. Vetmeveti, “O Zot, ishalla qe këtu m’qëllojnë {prekë zemrën}”. A din? Aq e kisha qef t’më qëllojnë bash këtu, ose n’kry, ose… që të vdes n’vend, a din? Sepse me kishte ardhë… Çdo gjë durohet, vdekja duket ma e bukur ndonjëhere, ma e bukra gjë që mund të ndodhte ishte vdekja. Kush e duronte ma? Dhe ata e sollën ruletin dhe unë hiç. Vetmeveti tu qeshë, kështu e pritsha vdekjën me… “Ishalla, ishalla ndodhë”. Dhe ai nuk qëlloi. Thojnë, “Po ti a je normal, a qysh je? Po ti as qerpikun s’e lujte”.
Po tash unë s’dojsha me ju thonë atyne se unë po pres me m’mytë bre djem. A din, ma e lehta është me vdekë. Ai po thotë, “Ti sigurisht je shumë e randësisht në UÇK, je një person i randësishëm prandej s’je ka firgohesh ose je shumë e sëmurë…” Tash iu kujtu që i kisha barnat, dhe ju kisha lypë unë këto barna që ti kem me vete, edhe tha, “Ose çka është kjo kështu?” A din? E dyta nuk pranojsha që kam kërkend në Prishtinë. “A e ki dikënd?” “Jo, hiç kërkënd”. Frika ime ishte vëllau, unë vëllaun e kisha. Por nuk pranojsha që e kam kërkend se atëhere e sillsha problemin te familjet. As numër telefoni, as kërkend s’e kom edhe qaq.
Tash pas këtij malltretimi më ndodhi edhe tjetra herë kur ata deshtën të m’vrasin. Ishte, një ditë më morrën… këtë e kom tregu edhe ne televizion… një ditë më morrën me thanë të dalim jashtë. E une vëllaun e kisha po në atë objekt, objekti i gjelbërt që është… nusja e tij kishte lindur, kishte dy fëmijë, dhe rrinte te vjehrritë, familja Prestreshi. Aty, se s’kishte ku t’shkon, dhe me bebën e vogël dy javëshe, Jeta, që ia kisha vu unë emrin, s’kishin kah t’shkojnë. Madje, madje edhe materialisht nuk kishte mundësi të bëhet ma shumë. Unë thosha tash kur e marrin ata edhe t’ma bijnë, atëhere më çka do t’bëjë unë, ky maltretim, më së shumti më mundonte vëllau. Na jemi gjashtë motra e vetëm atë vëlla e kemi, unë ma e madhja, ai ma i vogli. Dhe e kisha si djalin tim, përveç vëlla, edhe djalë.
Dhe shpesh kur më çojshin te kjo ndërtesë unë u shihfsha pelenat n’ballkon të Jetës. “Oh”, thosha, “Ende qenka këtu”. Se mendojsha që ka ikë. Kjo Vjosa i kishte tregu që Florën e kanë marrë në burg. Dhe thojsha ndoshta, a din, unë se disha që i ka tregu, po thojsha ndoshta ikë dikun, se e sheh që s’kom shku edhe e merr vesh. Por ata s’kanë pasë edhe ku t’shkojnë. Edhe tash, atë ditë m’thanë, “Merre qet qese me plehnat, berllogun që ishte mbledhë, dhe çoje deri te kanta e bërllogut”. Dhe çudi pra e ke marrë njeriun, me mbanë në burg, dhe po i thu, “Hec deri te…” S’po di… “Deri te shkallët ose ma naltë ose pak ma larg se shkallët…” Ti po rrin, çka po pret? Ose me ikë e me vra, a?
Aurela Kadriu: Ose me ju afru ndoshta dikush?
Flora Brovina: Jo, jo, ai me ikë, e ti thu, “E vrava se iku”. A është qishtu? Ose e ki një alibi. Ose e dyta po pret me shku deri te bërllogu me vra edhe… edhe vetmeveti thashë, “Kuku, do më vrasin me kry n’pleh…” Me kry n’kantë a? Ato s’ishin kanta, ishin qysh ka qenë përpata, bërllog ma. Edhe unë tu hecë, ecsha kadalë, në shpinë filloi me më rrjedhë, kështu domethënë djersa, djersa e ftoftë e njeriut që… domethënë, githnjë mendojshe që edhe me vdekë duhet me vdekë hijshëm. Domethënë të paktën njeriu… ma bukur t’visësha kur më gjujshin, se sa tash. Edhe nuk e kisha qef këtë vdekje me kokë në bërllog. Se po të më vrajshin në shpinë, unë kryt n’bërllog e kisha.
Në atë moment, si në filma del një plakë. Dhe unë atë plakë e pashë, edhe e disha kush është, kojshiu ku ishte vëllau. Ishte shtëpia, dy shtëpia ndërmjet. Dhe ajo kishte telefon, ajo kishte edhe djemët policë. Dhe ndonjëherë domëthënë ndëgjoheshin kjo vjehrra e vëllaut, ndëgjoheshte me telefon me atë plakën. Dhe unë e kisha pa, ajo e dinte që unë isha domethënë motra e Ilirit, vjehrra e Artës. Thashë, “Kjo m’njef tashti”. A din, m’erdhi keq që e pashë, m’erdhi keq. Ula sytë edhe… Kur ajo plaka ju drejtu policëve, “Sine, Sine” djalë domethënë, “A keni një cigare?” S’besoj që ajo s’kishte cigare, se ajo gjithe ata, domethënë kishte tre-katër djem. Prapë ajo, ata i thojshin, “Largohu! Beži majko!” A din? “Largohu!” Ajo s’largoheshte. “Ma jep një cigare. A keni një cigare?” Edhe kjo i binte se ajo po ka qef me hy n’kontakt me këta. A këta ishin përgaditë për diçka tjetër.
Kur u afru ajo diçka folën, këta m’thanë, “Kthehu!” Edhe unë e lashë aty atë kesën, u ktheva. Nuk ish punë që unë t’iki, t’merremi vesh, se ku t’shkoj? Domethënë m’vrasin, s’kish tjetër. Kur u ktheva ma mbyllën derën, m’lanë vetëm n’qatë shtëpi, ata shkunë me plakën. Kuku tash desh jom çmendë, po ju tregoj t’drejtën, pritsha tash kur t’vijnë më vëllaun. Se ajo ju tregon që e kom vëllaun. Dhe çdo sekond… momentet më të vështira të jetës time ishin këto. Vëllaun, nusën, kënd do, fëmijët e vllaut… Djali ishte, i vëllaut ishte tre vjeç, dhe kur bombardojshin unë i thojsha, “Po unë jom këtu”. Ai thojke, “Mu halla më shpëton”. Kishte, domethënë shpëtonte prej frikës.
Edhe tani edhe vëllaut i kisha thënë bënu gati se na dytë do të ikim për… dhe ai e dinte ata. Kur u kthyen, u kthyen edhe nuk reaguan hiç. U çudita. Pas kësaj m’kanë marrë prapë. Një ditë, një ditë kur… Njeni bërtitke shumë, ka qenë shumë i vështirë, nganjëhere kokën ma futshin për muri {prekë kokën} domethënë nuk e di, shumë t’fortë e kisha këtë kokë, domethënë s’di çka… ai i urti ishte ma dhunues, a ky që bërtitke, ky bërtitke shumë sa që trupi rrënqethet, por nuk ishte dhunues, a din, nuk ishte… fizikisht nuk të malltretonte.
Kujtoj që kanë qenë malazezë, t’paktë theksin, serbë, malazezë. E njeni po m’pytë, po thotë, tha, “Çka po mendon ti?” Se unë pak drejtën… kështu jam mjaft popullore dhe nuk shes mend. Por me ata shitsha mend, dojsha mos me leju me ra në nivelin e rëndomtë, por isha intelektualja që do të flas vetëm në gjuhën e një intelektuali. Edhe ky po thotë, “Çka po mendon ti? Na jemi të tanë polic qysh i mendon… bojnë hajgare për policët?” Thashë, “Jo, kurgjo s’po mendoj”. Tha, “Po edhe na kemi kry fakultete”. “Mirë”. “Jo, une kom kry këtë, e këtë, këtë…” Thashë, “Ki kry mundet, por unë diçka du me t’thanë, ti nuk e din që je smutë”. “Qysh?” Kjo arma ime, a? (buzëqeshë) Thashë, “Ti nuk e din që je i smutë. A i ke bo naj here analizat për veten?” Tha, “Jo. Prej çkafit jom smutë?” Thashë, “Sigurisht ose i ke bubrrekët smutë ose ke naj sëmundje gjaku, se e ke fytyrën e verdhë. Unë s’besoj që veç prej egërsisë tande e ke t’verdhë. Se qe një muaj tu m’marrë në pytje për çdo ditë… sa? Tridhjetë herë ndoshta, qet’ ngjyrë e ke. Po, ti je shumë i sëmurë, shko boni analizat”. S’foli hiç. T’nesërmën i kish bo analizat, i kanë dalë keq (buzëqeshë), i kanë dalë keq bubrekët (qeshë).
Tash i vike inat prej këtina tjetrit, “E unë do ta marrë në pytje”. Tash kur m’merrke në pytje, “Doktorreshë, përnime a…” Po ma bon doktoreshë, po m’thërret doktroreshë… Tha, “Vërtetë m’kanë dalë analizat keq. E çka me bo, a din?” (qeshë) Edhe po i thom, thashë, “Kqyre, unë s’guxoj me t’dhanë udhëzime, se unë jom e burgosun, a po m’mani me çelësa? A jom e lidhur? Masandej ku kom une me t’msu? Po shko, shko ma tutje” (buzëqeshë). Beson ti, tash ata njoni-tjetrit t’mos i besojshin. Ky kish me m’pytë gjithnjë për sëmundje… “A muj me t’pytë edhe për grunë tem?…” Edhe diçka tjetër m’pyti për grunë, diçka nuk e di. Domethënë, e zbuta pak. E ky tjetri diqysh… nejse po ma u bo shumë, një muj ditë, a sa është paraburgimi, kjo faza.
Me 2 maj, me 2 maj ishte hera e parë që mu m’lëshunë në oborr, në oborr të burgut, me të burgosurat tjera. Çka me bo? Prejshim pula edhe qërojshim… kështu iu hekshim këto puplat. Po a din sa pula? Me qindra, a me mija. Domethënë na sa ishim të burgosura, s’ishim shumë… E qe qata, vetëm mu m’lanë vetëm, unë s’kisha kurgjo, ishte shumë nxehtë dhe unë s’kisha kurgjo veshë me atë fanellën e… Domethënë fanellën, po, edhe krejt mu bonën durët kuq.
Vetën njena nga ato to burgosurat, kjo nga Drenasi, kjo Podrimqaku, Zahrije Podrimqaku… ajo një gru shumë e fortë, shumë trimneshë, ajo tha, “Valla edhe me ditë që m’mysin doktroreshë, unë du me folë me ty”. Disa herë ia tërhoqën vërejtjën, “Mos fol me ata!” Ajo prapë se prapë vinte kishe po qëron pula e m’thonte, “Doktoreshë, a je mirë? A po t’dhem dikun?” M’tha, “Mu po m’vjen keq për ty se ti nuk mundesh me thanë, ‘Offf…’” Shikoni burgu i Lipjanit, qaq shumë i kanë malltretu gratë, gardienët, jo një, por tri gardiene e rrehshin një të burgosur, kot, kot. Për shembull… qaq jonë malltretime t’poshtra, që s’din njeriu me i tregu. Deri sa ma rrafja, ajo, secila prej neshë ndoshta, e humbshim vetëdijën. Jo vetëm që humbshim vetëdijen, po kishte raste shumë raste kur humbte edhe kontrollin e sfinkterëve… kështu sfinkterë quhen kontrollin, për shembull kur s’mundet me e kontrollu urinimin ose jashtëqitjen, prej t’rrafuname, mundesh me marë me mend.
Dhe ndonjëhere, domethënë sidomos mu nuk m’vinte keq kur unë, mu m’malltretojshin sepse unë isha ma e vjetra. Isha nana me një fjalë. Por kur i rrifshin vajzat 17 vjeç e me t’reja, që kurrë s’kishin dalë prej fshatit t’vet, besom edhe kur të më kujtohen m’mushën sytë me lotë. Ka qenë një tjetër Zahrije, Zahrije… prej Mollopolcit, kur…. Për shembull, ajo m’kujtohet kur i kom thonë gardienës, “S’ki qare pa m’lshu me shku me la, me pastru”. Me ujë t’ftoftë! Por domethanë sa e kom pastru m’shkojshin lotë, sepse ajo ishte me të vërtetë fizikisht ndoshta shumë më e fuqishme se unë, por shumë e re, shumë e re. Ajo s’dinte, me bo m’i thonë, “Shko tash, qe t’liruam”. Nuk ka ditë ka me shku.
Shpesh e shifsha andërr vetën… dhe i pata thanë Zahrijes në vesh nihere, i pata thanë, “Zahrije, mendo që jam nana jote. Unë jam afër teje, mos u tut n’këtë dhomë…” se e prunën n’dhomën time, “Mos u tut, unë jom këtu”. E mendojsha në qoftë se na bombardojshin, edhe burgu i Lipjanit është bombardu. Atje ka pasë radar anti-raketor dhe këta s’di pse kërkush se përmend, edhe ka qenë rrezik me ndodhë sikur Dobrava. Se ka pasë domethënë që gjunin prej burgut e gjunin raketa, ato avionët e NATO-s, prandej pse mos me e bombardu. Edhe neve na qitshin me shëtitë në kohën bash kur ishin bombardimet. Prandej ishte shumë rrezik.
Dhe thojsha vetmeveti në qoftë se bjen… edhe në oborrin e burgut kishte bunker nën tokë. Edhe ushtarët serbë, në orët e mbramjes vinin, këndonin në oborr, sikur kur vijnë pas luftës me harmonikë, kangë ruse të luftës. Hanin bukë dhe… Unë i shifsha përmes xhamit, qe sikur ky xham {tregon me dorë kah xhami} m’tregonke çka ka jashtë, se nuk guxojshim të kqyrim për dritare, por ndonjëhere kështu e shifsha prej xhamit çka po ndodhë. Dhe hyshin nër bunker fshiheshin, në orët e hershme shkojshin në luftë. Domethënë, kqyr sa rrezik ka qenë burgu prej vetëvetës… se edhe aty ka pasë ushqim mjaft. Krejt bagëtitë, lopët, gjithçka i kanë mbledhë në pasurinë e burgut, dhe aty këtu gratë punojshin. Mu veç qatëherë m’kanë qitë me punu te pulat.
Dhe mendojsha vetmeveti se me bo mu ça muri i burgut prej bombardimit, unë Zahrijen për dore dhe e dija rrugën ka muj me shku mu bashku me UÇK-ën, sepse e disha krejt terrenin ka është UÇK-ja. Thojsha, Zahrija nuk din me shku as në Prishtinë, se shkon e bjen te paramiliarët, a din? Tu e ditë ashtu…. Eh domethënë këto jonë andrrat e të burgosunit.
Aurela Kadriu: A osht’ gjallë Zahrija?
Flora Brovina: Po. Po, ka edhe dy fëmije i ka. M’duket ka bineq, djalë e vajzë.
Aurela Kadriu: Cila Zahrije osht’ kjo?
Flora Brovina: Mujota. Zahrije Mujota. Eh, na lishin me orë të tëra, jo, me ditë… ta zëmë dhoma, edhe ti tash të shofish veç një pikë, {shikon në një pikë pa lëvizur sytë} qe, qishtu tanë ditën e lume veç t’shofish në një pikë. Duket e lehtë? Jo. S’ka malltretim ma t’madh. Zahrijës filluan me i shku sytë kështu {kryqëzon gishtat} se s’kishte çka me pa. Ai mur ishte vetëm bardhë, dhe kjo, kjo ta shef murin. Unë për vete e kisha pamjen kah dera, dhe unë e shifsha njëherë dorëzën e derës, mund ta shifsha aty, s’mujshin me m’thanë ke kqyrë dika anash… dhe e shifsha atë rumbullakun e derës, syrin. Kështu që shpëtova sytë. Por, Zahrija, se këto tjerat kishin shtretërit, po Zahrija kishte veç murin, dhe iu shtramuan sytë.
Zahrijën e morrën, e morrën në pyetje, me ja kontrollu durët me parafin, na kontrollojshin durët me parafin, mos ke bajtë armë, ke tymin e barotit… Zahrija kishte edhe motrën n’burg edhe babën edhe vëllaun…
Aurela Kadriu: Në të njejtën kohë a?
Flora Brovina: Në të njejtën kohë. Dhe kur ai dilte, kur dilshim me shëtitë, ai kolliteshte… dikush ka tregu, tha, “Ai m’ka…” baba i ka tregu që ajo është doktoresha Florë. Domethënë, kështu pak a shumë… neve na qitshin me shëtit kur i rrefshin burrat, me dajak, jo me pendrek, me dru. Mund ta marrish me mend qysh është kur e sheh tjetrin tu e rraf, burrat kur ju ndëgjojke piskama në katër anët, a? Se me dru ma. E njejta ndodhte me neve, edhe ata i kanë dëgju zanat tanë.
Unë po tregoj veç tualeti qysh ka qenë. Një tualet e kish… na katër veta t’dhomës kishim veç pesë minuta, t’katërtat për pesë minuta me shku n’tualet edhe me dalë. Kush mujke me shku n’tualet e me dalë, për pesë minuta? Shkojke ajo e trasha dhe na metshim asnjona pa shku. Si femra po iu tregoj, m’vjen keq që në atë kohë… se unë deri në moshën 52 vjeçare kom pasë menstruacione. Për fat t’keq edhe n’burg i kisha menstruacionet edhe t’rregullta, në kushte shumë t’papërshtatshme. Dhe çka?
Po m’kujtohet tashti një herë kur u taku axha im, kur m’vdiq baba u taku axha im me, erdhi Adem Demaçi ta shef axhën për vdekjen e babës tim. Edhe po flasin cili ka vujtë ma shumë dhe cila torturë iu ka dukë ma e madhja. Nejse, Adem Demaçi tha, “Ma e madhja torturë më është dukë kur kom qenë në qeli dhe kurkam fitu diarre, helmim nga ushqimi dhe e kom pasë vetëm kantën, nuk m’kanë leju me dalë, as të vjellat, as jashtëqitjen me bo jashtë”. Kjo nuk është ndoshta shumë e mirë për një dëshmi, por du ta kujtoj këtë vujtje që ai e ka spjegu. Sepse ti po vjellë, dhe ki jashtëqitje, po t’vjen me dekë, a duhet qatë erë apet ta marrish. E prapë t’vjen qajo. Është baraz me t’pushkatu, ma mirë është, a po?
E njejta po them unë, e njeta po them. Kur ishim gjithë ato femra edhe një kantë e kishim, pa kapak. Paramendo tash sa e vështirë është t’jetosh… hiqe që je intelektuale, hiqe që je në moshën, 49 vjeç kom qenë. Por si jetohet me atë dhomë t’vogël me asi farë ernash. E plus po them femnat që jonë edhe me menstruacion. As ujë s’ke, as mjetet higjienike. E tmerrshme, e pa spjegushme. Këto nuk i mendojmë kur flasim për grunë në burg. Nuk na shkon mendja që e ka edhe këtë problem, a po? Përveç tjerash.
Megjithatë kishe qef mu dukë mirë, kishe qef mu dukë që nuk je dorëzu, ani që ndoshta t’kish ardhë deri qitu {prekë fytin me dorë}. Unë nga kjo që nuk i kisha marrë terapinë, që isha e smutë, isha shku e smutë në burg m’ishin… edhe nga tortura, ma s’pari nga tortura m’ishin ajë kambët kaq {tregon me duar}. Domethënë një kambë m’ishte ma kaq {tregon me duar}, tjetra kaq {tregon me duar}. Në trup nuk isha e shëndoshë, po kambët… edhe durët. Edhe kjo, njena prej gardieneve, si duket pak ma e mirë, m’tha, “Të çoj te mjeku”. Kur shkova ajo tha, “Vetë je shëndoshë”. Edhe kjo, kjo ishte. Domethënë, unë s’mund të shkelsha me kambë, në kambë nga tortura, ajo tha, “Jo, vetë e shëndoshë”.
Njeni prej gardienëve që e dinte, domethënë turk ka qenë me kombësi, si duket ai e ka e ka hapë fjalën që jom në spital… në të vërtetë s’kam qenë në spital, se as nuk më jepshin barna me ju hekë ato, me ju dhimtë… për dhimtë po hekim, po ti s’mujshe me shkelë, e mos t’flasim për tjera. Krejt këto po i përfundoj me dërgimin, me dhjetë, dhjetë, natën e dhjetë… ose mëngjesin e njëmbëdhjetë qershoit ‘99… Do ta përmend edhe një diçka.
Një ditë në burgun, në burg po vishin autobusët me shumë të plagosur. Të gjithë të lidhur keq, domethënë me do gaza keq, dikush tu i mbajtë, dikush bëntë, “Of” {onomatope}. Gardienët ishin bo në dy radhët dhe ne po i shifshim, i pamë në dritare, unë i pashë për veti, se në dhoma kisha sërbe, edhe s’guxojsha as me tregu… përveç kësaj Zahrijës i kisha edhe dy, tri, tri sërbe u banë. Kur… e pamë se ishin të plagosur, disa ishin të veshur si UÇK, thojsha… ma kurgjo nuk kuptojshim çka paska ndodhë, gjithë këta. Ata ishin të burgosurit e Dobravës që po i sjellnin në burgun e Lipjanit.
Edhe një ditë tjetër, një natë domëthene nga data 10, 10 qershor tanë natën ushtuan muzikë, një muzikë… një zhurmë në fshatrat përreth, ndonjëherë dëgjoheshin edhe zëra fëmijësh…. Çka po ndodhë? Kush, çka është ka ndodhë kështu, hiç s’e kuptojsha. Dojsha me mrrë vesh çka po ndodhë. Në ora 4:00 të mëngjesit hynë gardienët t’shqetësuar, filluan me na lidhë, na pythsim, “Çka po ndodhë?” Thashë se sigurisht po na çojnë në pushkatim, çka ka me ndodhë tjetër? Domethënë, ata erdhën të plagosun, neve po na çojkan dikun, edhe… Thanë, “S’kemi nevojë me marrë tesha, elementare veç çka… Ndrresa të thjeshta, por mos merrni kumeditë çka”. Bukë s’na dhanë atë natë, edhe kjo ishte si nëj kursim, edhe një shejë, as nuk na dhanë dika me vete që domëthanë po nisemi dikund. Tamam pushkatim. Atëhere na futën nëpër autobusë. Ishin njëqind autobusë, kështu e kom ditë, kom dëgju se jo që i kom numru, se s’kom pasë qysh me i numëru.