Pjesa e Dytë
Votim Demiri: Eh, shka me ju tregu dishka tjetër…
Erëmirë Krasniqi: Qysh ua ka kultivu nana juj ndjenjën ose sensin e qatij identitetit hebraik? A kishit mujtë me na tregu? Identitetin hebraik, a ka punu me ua kultivu najqysh? Po mendoj krejt qito fotografija qysh ua ka…
Votim Demiri: Po…
Erëmirë Krasniqi: … prezantu ajo? Kush kanë qenë këta njerëz, çka kanë përfaqësu për juve?
Votim Demiri: Osht’, osht’ ni pytje e randë. Por, kur dojmë me lavdu hebrejtë na gjithmonë e kena do parametra që tregojmë që kështu o, faktet. Në botën materiale, ekzakte, formulla e fundit e Einstein ende vlen. Deri sot, nesër shka bohet… . Por, në botën jo-materiale, nuk mund tija kalohet veprimi i Sigmund Frojdit, osht’ bazë e të gjitha shkencave spirituale. Pastaj, kur dojmë me lavdu, a vërtetat janë, gati gjysa e nobelistave janë hebrejtë. Kështu njeri me menu a o komisioni që e ndanë ato çmimet, a o vet hebrejtë? Që mundemi me thanë, a nuk osht’ e vërtetë vallai.
Por, osht’ ni logjikë tjetër, por ni logjikë e cila çonë kah adaptimi situatës, edhe gjithmonë kanë pranu sistemin e jetës atje ku jetojnë. Realisht me fol, une njof krejt hebrejtë e regjionit edhe jemi tuj bisedu… hebrejtë e Bosnjës sefardik [sephardic] si na, anojnë për Bosnjen, hebrejtë kroatë për Kroacinë, hebrejtë e Serbisë për Serbinë. Edhe na të Kosovës jemi më së pari kosovar. Ajo osht’ nifarë, si thuhet, nifarë denomenatori komen, ni…
Erëmirë Krasniqi: I përbashkët.
Votim Demiri:… përbashkët. Por, janë do temat ku hebrejtë bashkohen, problem anti-semitizmit, problem rrjedhave t’botës shka të bohet sepse janë nëpër… edhe…. Më duket që me 2020, pastaj janë t’u e punu në atë drejtim, që hebrejtë të gjitha pikave t’botës kanë me thonë për veti që janë izraelitë, sepse në këtë moment edhe religjioni hebraik ballafaqohet me problemin me ni indentitet fluid, jo i kapshëm. Por, këto rrjedhat kena me kqyr si kanë me shku, por deri sot diaspora hebrejëve osht’ ma e madhe se hebrejtë në Izrael. Po mas, po thojnë, mas 2020-shit, kjo puna komuniteti ma i madh hebrejve ka me qenë në Izrael. Ashtu po thojnë.
Erëmirë Krasniqi: A ka pasë probleme me anti-semitizën në këtë rajon? A keni përjetu diçka të tillë?
Votim Demiri: Po, osht’ ni, osht’ ni shkrimtare hebraike e cila, An Harendt [Hannah Arendt], e cila thotë, tha, “Anti-semitizmi nuk ekziton vetëm në hanë”. Por, nuk osht’ problemi ri, hebrejtë dinë si me u ballafaqu me këto problemet, por jetesa në Prizren e ka më së paku ndoshta. Lirisht jemi t’u e dalë, kurrë naj problem a. Sigurisht keni ndigju për Robin Hudin? Po Robin Hudi i Gjermanëve, nifarë Robin Hudi quhet Till Eulenspiegel edhe shka bojke ai? Ai shkojke prej katundi n’katund me ni kanap [litar i fortë], edhe me ni shtagë e ballansojke edhe ecke, edhe fëmitë e kqyrshin. Une vetën e kqyri, e shoh si Till Eulenspiegel, e ballansoj pa me hup karakterin, pa me u largu prej vetvetës, por duhet me ditë, duhet me ditë.
Kojshinë e parë e kom “Teqen e Dervishëve”, muzeumi [e përmirëson] xhaminë… në këtë anë ku keni kalu është shkolla ma e malle e ortodoksisë serbe “Bogosllovi”, ma e malle se në Serbi. E prapë xhamija, prapë kisha, prapë edhe tjetra. Me të gjithë jemi t’u e folë, po përzihen, po bojmë muhabete… por, jeta na dikton që duhet me njerëzit me bisedu. Duhet me bisedu. Kërkush nuk mundet me ndrru, as libri i shejtë i hebrejve nuk e ndrron librin e shejtë të muslimanëve, as libri i shejtë i muslimanëve nuk e ndrron Biblën. Ajo ekziston.
E përveç asaj, ka ni milion pytjet në të cilën duhet me dhonë përgjegje, jo vetëm na, të gjithë. Para gati ni muj ka ardhë ni Kardinal i Vatikanit në Prishtinë. Po bisedoj me ate. Ai po më thotë, “A e din që tre religjionet janë në, në botë?” Neve na shkon mendja menihere muslimanizmi, kristianizmi, ai hebraizmi. “Jo”, tha, “njona osht’ ‘Shinto’, zhaponezt [japonezët] edhe këta që e kanë, e dyta osht’ ‘Hindu, Vishna’, e treta janë ‘Religjionet e Ibrahimit, Abrahamit’”. Kur po thotë ni, ni Kardinal i Vatikanit këte, po e vërteta o, e vërteta.
Hebrejtë nuk e hajnë mish derrit, bohen synet e, këte këte këte… myslimanët po ashtu. Realisht me fol Jezusi ka qenë ni hebre i cili ka kriju fejën kristianizmin, por ai osht’ i shejtë edhe për myslimanët. Vështirë o me kuptu këto sende, por realiteti o kësi lloji.
Erëmirë Krasniqi: A mundeni me na tregu prej asaj çka ju ka tregu nana juj për komunitetin e hebrejve në Prishtinë? Qysh ka qenë i organizum, ku jonë eduku, ku kanë jetu? Qesi informata me na jep.
Votim Demiri: Po nona ime deri në moshën 18 vjeçare ajo ka qenë në shkollë të hebrejve edhe në gjimaz ka qenë. E ka pasë ni… ka qenë ni, ni jetë në Prishtinë, si tregojke ajo, normale, ni jetë normale deri në fillimin e Luftës Dytë Botërore. Mas asaj sendet janë prishë.
Erëmirë Krasniqi: E qysh kanë qenë t’organizum? Kanë shku, i kanë pasë shkollat e veta a?
Votim Demiri: Në municipallitin [municipality – komunë], kuvendin domethanë, dyqanet e veta, shtëpitë e… kanë qenë t’organizum por…
Erëmirë Krasniqi: N’cilat pjesë kanë jetu?
Votim Demiri: {ngre vetullat në shenjë që nuk ka dëgju pyetjen}
Erëmirë Krasniqi: N’cilën pjesë të qytetit kanë jetu?
Votim Demiri: Cilën pjesë? Teatri ku o? Rruga mas Teatrit. Ajo pjesa mas parlamentit, osht’ ni qebaptore “Sarajeva” m’duket quhet, krejt atë rrugicë aty, krejt janë të hebrejve. Përballë “Swiss Diamond Hotelit” janë do shtëpija të hebrejve të cilat ende kanë mrenda shpisë shenjat e Davidit, edhe në dita sotit. Kam shku m’i pa. Po kanë pasë ni jetë normale, ashtu me thanë. Por, bota ka kalu do sfida të cilat e kanë prishë atë rendin. Por, nona ime e ndijke vetën, edhe këta tjerët në Prizren që kanë mbetë, e kanë ni vetën qetë edhe mirë edhe kanë mbetë në Prizren e, qe edhe dita sotit na fëmitë atynve ende po vazhdojmë.
Erëmirë Krasniqi: E qysh i keni rritë ju fëmitë e juj?
Votim Demiri: Fëmitë e mi… ni vazjë e kom në Izrael. Ajo punon në Aeroportin e Telavivit. Vajza më e madhe është në New York edhe është nënpunëse e Konzulatit të Kosovës në New York. E ka dy vajzat, ato janë me neve këtu. Elle djali është i martum edhe punon në bankë. Edhe ai ka ni vajzë. Jeta po ecë ngadale. E kqyrim qysh, si kena me bo.
Erëmirë Krasniqi: A keni naj tregim familjar që kishit pasë qef me na tregu? Që… ma, ma interesant për juve, që kishit mendu është ma karakteristik. Po menoj diçka prej qetyne fotografive, diçka që ju kujtohet, që na s’kishim ditë vet me, m’i ra… me kujtu diçka që jeni konë pjesë e…
Votim Demiri: Bie fjala, {tregon me gisht njërën nga fotografitë} gratë që kanë jetu në atë periudhë, para Luftës Dytë Botërore, e kanë pasë veshjet sikurse të gjitha gratë e Kosovës gati, aty, qe si, si asht’ vesha…. Por, religjioni si religjion o çashtja, çashtja e zemrës edhe pranimit atyne rregullave. Ajo s’do me thanë kurgjo me, kur dalish në sokak që s’ka nevojë me u ndrru, me u dukë ndryshe. Duhet me pranu jetën me kojshitë, me njerëzit e qytetit e…
Erëmirë Krasniqi: A thatë ju, a m’u dukë a thatë që ju kujtohet kur është rrëzu edhe Sinagoga e dytë?
Votim Demiri: M’kujtohet. Unë kam pasë 17 vjet. Ka qenë n’kohën e socializmit këtu. Nona ime me atë tezën kanë kajtë. Nuk kam kuptu situatën bash çka u ndodhë, por m’kujtohet ajo. Unë 17 vjet kam pasë. Por t’u e jetu në ni sistem laik, nuk ka pasë nej dishka, sipas meje, dramatike. Na kanë rrxu Sinagogën, unë nuk kam mujtë me kuptu une atëherë.
Erëmirë Krasniqi: A dini a ka pasë naj kundërshtim prej komunitetit?
Votim Demiri: Po, sigurisht ka pasë por sistemi atëherëshëm nuk kanë ndigju…. Ka pasë xhamija që janë shëndrru në magazat [depo], kishat po ashtu… ni Sinagogë plus, jo… ka qenë ni sistem tjetër. Por, tash diqysh u rikthy çashtja e religjionit por të gjithë po mundohemi me pasë ni, ni linjë t’kuqe deri n’ku osht’ religjioni, a shka o pastaj shteti llaik. Ajo ka rëndësi shumë të madhe. Çdokush mundet n’shpinë e vet me mbajtë religjionin, por, kur ke me dalë n’rrugë s’ke drejtë ti me imponu mendimet tuja religjionit tjerëve. Duhet me pranu njeriun si njeri. Nuk ka rrugëdalje tjetër.
Erëmirë Krasniqi: E a dini deri kur ka qenë n’fuksion Klubi i Boksit? Në funksion t’komuniteteve? Te kjo fotografija këtu?
Votim Demiri: {tregon me gisht drejtë njërës fotografi} Po, ajo…
Erëmirë Krasniqi: Deri kur është përdorë?
Votim Demiri: … ajo u inçizu, me 1929 u inçizu. Edhe deri në fillimin e Luftës Dytë Botërore ka ekzistu.
Erëmirë Krasniqi: E mas asaj është transformu a?
Votim Demiri: Po. Pastaj erdh sistem tjetër edhe atë ndërtesën e kanë dhonë Klubin e Boksierve, bie fjala. Po tash sistemi, ky establishmenti politik i Kosovës, jam t’u e bisedu gati me të gjithë, edhe me ata të Parlamentit, edhe Presidentit e… po dojnë me na kompenzu, edhe për shkak atynve kanë vendosë që në Prizren ni ndërtesë me na dhanë për 99 vjet, që na kur kemi mysafirtë ose naj festë…. Nuk pranova unë që me qenë konotacion religjioz i asaj ndërtese, por, me bo ni, nifarë muzeumi i cili ka me tregu afërsinë e shqiptarve me hebrejve. Ashtu u pranu ajo. Jemi n’fazën kur e bojmë ate.
Disa konferenca ndërkombëtare kemi mbajtë, qe këtu [tregon një fotografi] kanë ardhë edhe prej, prej vendeve tjera kanë ardhë edhe hebrejtë, edhe…. Qëllimi osht’ për me tregu që shiptartë kanë qenë ndaj hebrejve, asni shtet në Evropë nuk mundet me u lavdu që u rritë numri hebrejve gjatë Holokaustit, sikurse shqiptartë që mundet me thanë atë. Këto janë realitetet.
Erëmirë Krasniqi: Çfarë raporte keni me organizatat që me, që merren me t’dhanat e shqiptarve që kanë shpëtu hebrenjë gjatë Luftës Dytë Botërore? Janë disa m’doket, organizata…
Votim Demiri: Po ekzistojnë organizatat, po bisedon me do ma e forta prej tynve osht’ ajo JDC Jewish Distribution Committee në New York. Ata e kanë atë lami për heritazhin [heritage] për trashëgimin, e me ata jonë tu e bisedu. Ka, ka, kanë tyrlifar organizatat. Na u bonëm anëtarë edhe Parlametit Evropian të Hebrejve, edhe World Jewish Congres [Kongresi Botëror i Hebrejve], edhe e kanë organiztë Evro-Azisë, ajo sarita aty {tregon me dorë fotografinë} asi që… na kanë pranu, e po bisedojmë, e ku ka naj problem e bashkarisht e kqyrim.
Por, të gjitha muhabetet janë në formën e spiritualitetit, jo me pare me… . Asni derë nuk e ka tro, nuk e kemi trokitë me, me thonë e duhet kështu, duhet pare, anej. Kurrë. E tash për rregullimin e kësaj ndërtese që na kanë dhanë i thashë Kadri Veselit, a duhet me e përmend a, “Qofse keni vendosë me na dhanë, atëhere rregulloni ashtu si duhet”. Nuk ka as derë, as dritare, as… “Rregulloni e na kena me hi në aty”. Por, ata vet kanë me bo.
Erëmirë Krasniqi: E sa është i madh komuniteti juj sot? Sa…
Votim Demiri: Momentalisht i kemi 56.
Erëmirë Krasniqi: Qysh i keni identifiku?
Votim Demiri: [ngre vetullat në shenjë që se ka dëgjuar pyetjen]
Erëmirë Krasniqi: Qysh i keni identifiku? Qysh i keni gjetë?
Votim Demiri: 56 vetë janë. E kanë, e kemi rregullisht ato festat e shtunës, Shabatit. Po aty ekzistojnë do normat. Në qoftëse nuk ka nimdhjetë mashkujt, nuk mundesh me bo. Po na kemi, na kemi atë Shabatin e bojmë. Kur vijnë festat hebraike edhe ata po shënojmë. Por tash ato festat tjera shënojmë nëpër restorante…
Erëmirë Krasniqi: Ok.
Votim Demiri: … mblidhemi edhe n’restoran shkojmë. Mirë o, mirë o. S’di sa kam mujtë me i thanë veç qikjo o situata.
Erëmirë Krasniqi: E çfarë prapavije kanë tjerët, anëtarët e komunitetit hebraik? A jonë krejt të para Luftës Dytë Botërore apo a kanë ardhë ma vonë a ma herët, apo? Po menoj prej asaj çka dini, me qenë se i shihni nëpër këto takimet që i keni?
Votim Demiri: Mendoj që situata për hebrejtë o ma mirë tash se përpara. Mendoj që ma mirë o, sepse edhe Ligji për Religjionet e Kosovës, osht’ ni pjesë e lirisë personale t’njerzve. E kur ekziston ligji, atëhere osht’ ni liri të cilën nuk e pengon askush. Por, jeta vazhdon. E kqyrim shka do t’bëhet prapë (qeshë).
Erëmirë Krasniqi: Ok. Shumë faleminderit!