Pjesa e Katërt
Don Matej Palliq: A do ta bësh pyetjen Anita apo…
Anita Susuri: Po mund të na flisni për janjevasit dhe për traditat e tyre?
Don Matej Palliq: Po janjevasit që vijnë, gjithsesi ajo është një mbështetje e madhe për ne, përveç që kam folur për ato të përbashkëtat, për kujdesin e Kroacisë, atdheut amë për neve. Ndihmën më të madhe dhe mbështjetjen më të madhe e kemi pikërisht prej janjevasve të cilët ende, pas ‘91-tës një kohë nuk vinin, ka qenë e vështirë sepse Kroacia ka qenë e okupuar, familja, nuk kanë mundur, shkonin përmes Hungarisë. Unë kur kam shkuar t’i vizitoj familjarët e mi, atëherë është dashur përmes Vojvodinës, Hungarisë dhe të hyj atje diku, ka qenë udhëtim 18 orë. Shumica edhe janë frikësuar të vijnë, kështu që një kohë kemi qenë vetëm.
E më vonë, prej ‘96 – ‘97 kanë filluar të vijnë tani gjithnjë e më shumë, ja tani afër e kemi një festë 08.09. Dhe prej të pestit, katërtit-pestit vijnë shumë sepse me të pestin festohet Shën Nëna Terezë në katedralen e Prishtinës do të jetë festë e madhe, çdo vit është, dhe pastaj marrim pjesë në atë festë. Pastaj me të pestin e fillojmë triditëshen apo përgaditjen për të tetin në Letnicë. Kështu që vijnë shumë janjevas dhe po presim një fluks të madh të mysafirëve, madje me autobusë do të vijnë të organizuar pastaj këtu na nevojitet… dhe pastaj këtu kemi nevojë për strehim dhe darka dhe kështu. Por kjo është për neve zakon që e duam dhe që neve më shumë na jep vullnet, energji dhe fuqi të mbesim dhe të mbijetojmë në vatrat tona.
Dhe këta janë kryesisht njerëzit të cilët, shumica prej tyre, me mjetet e tyre materiale ata ndihmojnë këtë bashkësi dhe kishën. Do të thotë, kisha të mbetet dhe varrezat tona janë rregulluar dhe ata japin ndihmë financiare, e njëkohësisht kjo për neve është edhe mbështetje morale që ato ditë ta ndjejmë një lidhje familjare, bashkësinë, shumica prej tyre që as nuk kanë lindur këtu të vijnë me kënaqësi këtu. Do të thotë, kjo është diku pesë-gjashtë herë në vit ku ne edhe më shumë e ndjejmë përkrahjen e bashkësisë, të janjevasve tonë, e me këtë edhe të Kroacisë. Ja ky është një, po them një arsye që ne që jemi këtu të mbetemi, të paktën tendenca është të shkohet e nga pak edhe kjo po ndodh.
Kthim nuk ka, sepse është shumë vështirë infrastrukturalisht, ujë nuk ka, nuk kemi, ja një ditë, pikërisht kur është dashur, të hënën ta ndezim pasi që e kemi hapur bunarin dhe i kemi rregulluar të gjitha, ta ndezim, ka shkuar rryma. Kam thirrë, kam pyetur çka u bë, shtyllat elektrike janë djegur në Sushicë. Do të thotë, këtu rrjeti elektrik është në gjendje shumë të keqe dhe pak nga pak kur fryen frymë apo murmuron diku, menjëherë shkon rryma. Ne e dijmë këtë, ujë nuk kemi, në mëngjes më tregoi fqinja që kur e hapëm bunarin patëm ujë. Uji është shumë i turbullt tha, erdhi ujësjellësi dhe nuk e di pse ende vazhdon ai trendi ndaj popullsisë, ndaj popullit që jeton këtu.
Jo vetëm ndaj kroatëve, do të thotë as për bajram nuk ka pasur ujë, kanë festuar, mua më ka ardhur shumë keq që ka ndodhur ajo sepse as nuk mund t’i presësh mysafirët, nuk mundesh asgjë. Por përse është ashtu? Ai qëndrim ndaj Janjevës ende, e cila është shembull i bashkëjetesës, kultivimit të atyre traditave, ja më keni pyetur për shembull ne i kemi ato ngjarjet që e veçojnë vetëm bashkësinë kroate apo katolike me festa fetare, kishtare, kjo është disa herë në vit e njëra prej tyre është kur ne fillojmë në shkurt, varet kur janë Pashkët, kur të bie data e Pashkëve në muajin e plotë.
Pastaj para se ta fillojmë atë përgaditjen për Pashkët, 40 ditë para asaj, ajo quhet, gjithmonë është e marte, do të thotë gjithmonë është e marte. E mërkurja e pastër që është fillimi, është e mërkurja e nesërmja e së martes që të fillojmë në atë kohën pas lutjeve dhe përgaditjeve për Pashkët, të marten një ditë më parë zakonisht përgaditen krofne, petulla të ndryshme ato… Është festë e madhe atë ditë, do të thotë më parë, ka mbetur si traditë nga Kroacia ku quhet karneval apo maskenball, atë ditë përpara do të thotë çdo gjë është e lejuar që njerëzit të çmenden, të sillen si të duan, të maskohen.
Këtu zakonet kanë qenë gjithmonë, do të thotë madje po them, mendoj që e kam përmendur, dikur në kohën komuniste janë organizuar ato karnevalet nëpër gjithë fshatin. E njerëzit përgaditeshin me muaj qepnin maska, nuk ka pasur për tu blerë si sot maska të gatshme por janë qepur, janë përgaditur. Pastaj shoqëria përgaditeshin fshehurazi që të mos dijë askush, kur të dalin, askush të mos i njoh. Mua më kujtohet si i vogël, jemi veshur me të ndryshme, indian, kauboj, pastaj ato që i kemi pasur lojërat, lodrat. Pastaj burrat janë veshur kryesisht si gratë, janë grimosur, të ndryshme, që madje as nuk kanë mundur t’i njohin. Edhe si prift [janë veshur], do të thotë atë ditë çdo gjë ka qenë e lejuar.
Shkojnë nëpër fshat, shoqëria mblidhet dhe e festojnë atë ngjarje, pastaj shkojnë dhe kërkojnë nëpër shtëpia, zakonisht, ashtu të maskuar të mos i njohësh kush janë dhe vijnë para shtëpisë për të kërkuar, kjo është në Kroaci madje këndohet edhe tek ne këtu njejtë, “Karneval, karneval, sot është dita, na jepni diçka dhe dalim jashtë”. Nëse nuk i jepin asgjë, pastaj këta i shajnë, sepse nuk dihet kush çka ka thënë sepse janë të maskuar. Kështu që, zakonisht burrat janë veshur si gratë, gratë si burrat, mustaqe, grim, gjithçka, gjithçka ka qenë e lejuar. Domethënë secili është veshur ndryshe, shtriga, prostitute (qesh) gjithsesi apo kauboj apo çkado, në cigane apo ashtu, atë ditë çdo gjë lejohet. Dhe kryesisht paradite kurse pasdite masovikisht.
Pastaj pas, ne tani këtu jemi pak, pak në numër. Pastaj organizojmë këtu në shtëpinë time poshtë në sallë maskenballin dhe zgjedhjen për maskën më të bukur. Do të thotë, kemi shpërblime. Maska më e bukur, maska e dytë, e treta dhe pastaj çdo fëmijë që është i maskuar fiton ndonjë gjë. Por kryesisht tani blihen ato maskat e spiderman-it, princeshave, ku ta di ato serialet turke, me gjithçka vishen. E më parë ka qenë në Shtëpinë e Kulturës. Do të thotë në mbrëmje, kur kalohej e gjithë Janjeva, kalonin kolona të atyre të maskuarve pastaj në mbrëmje takoheshin në ballo në Janjevë dhe prapë me maska ka qenë.
Dhe njejtë është zgjedhur maska më e mirë, kështu që ja po them, ajo e martja para fillimit të agjërimit, e nesrit kur nata, natën, në ora 12:00 kur fillon e mërkurja, ndërprehet çdo gjë. Dhe fillojnë ato agjërimet ku shumë njerëz si përgaditje për Pashkët e mënjanojnë alkoholin, duhanin. E atë ditë mund të pijnë, të dehen, të tymosin dhe të gjitha. E në ora 12:00 ndërprehet ajo dhe fillon koha e atij agjërimit. Do të thotë, shumica e heqin alkoholin, mishin, cigaret, vese të ndryshme të tjera për ta mbajtur trupin e tyre në të njëjtën përulësi dhe modesti për t’u përgatitur për Pashkë.
Pastaj kur vinin Pashkët, në kishë natën kemi festë, sapo të filloj ora 12:00, pastaj të gjithë e ndezin dhe pastaj kemi prapë festë këtu në sallë tek unë, festa e Pashkëve. Pastaj pijnë, nuk kanë pirë 46 ditë, e kur fillon pastaj edhe pija, tymosja, menxi presin të fillojnë në ora 12:00. Disa vazhdojnë edhe më tutje të mos tymosin dhe të mos pijnë, kurse disa menxi presin që të fillojnë. Kështu që, këto janë zakone të kultivuara, të mira dhe kemi ne diku, edhe një zakon shumë të mirë e që më parë është kultivuar shumë është i 23-ti ku e kemi Shën Juren, e 22 prapë gjithçka është e lejuar dhe shoqëria bashkohet, takohen.
E ashtuquajtura rifana apo Shëngjergji, gjithë ditën dhe gjithë natën këndohet, pihet, dhe atë ditë është e lejuar edhe të vjedhësh. Do të thotë, ata që përgadisin mish apo çfarëdo, pastaj vijnë ata, hyn në shtëpi, vjedh ndonjë gjë, askush nuk ta ndalon. Edhe nëse të zënë, askush nuk ta ndalon. Do të thotë, ato kanë qenë shoqëri të vajzave të reja, djelmoshat dhe të ndryshëm, ngriteshin tendat jo në shtëpi por jashtë diku. Kështu që, të gjitha kodrat tona lartë kanë qenë me tenda dhe janë përgaditur shoqëritë për ato. Pastaj pihet dhe festohet deri në mëngjes. Në mëngjes ndërprehet muzika, kryesisht të gjithë flenë, shkohet me zgjim të hershëm, lahen. Është lartë një burim në Teqe, atje është varri i një dervishi. Atje kanë shkuar dhe atje kanë, janë shpërlarë, kthehen dhe fillojnë të flejnë pastaj është qetësi për gjithë ditën, atë, atë 23-tin.
Kështu që, këto janë zakonet që e kanë shënuar, që kanë qenë karakteristike vetëm për bashkësinë kroate në Janjevë, që janë kultivuar dhe edhe sot e kemi karnevalin ende. Por atë, rifanën disa takohen diku, e ndezin, pastaj kemi traditë ndezjen e zjarrit më 23.06. para Shën Ivanit. Ato janë zjarre të mëdha dhe askush nuk i ndalon, do të thotë zjarret, shoqëria ndezin zjarre, kapërcehet zjarri, pihet, festohet, piqet misri, edhe në muajin e gjashtë ka. Kështu që, kjo është diçka që ne ende e kultivojmë.
Tani pak më pak, një zjarr e ndezim vetëm ta shënojmë atë. Por po them unë po mundohem që fëmijët të mos e harrojnë, por këto tradita të jenë, diçka prej atyre janë pagane me siguri. Por, kjo po e mban këtë komunitet dhe nganjëherë e bëjmë festën, nuk është keq që të festojmë, të mos jemi gjithmonë depresiv, të munduar, me ato ndihmesa teknike por të dijmë të jemi edhe bashkë.
Erëmirë Krasniqi: Në Janjevë nuk ka pasur kurrë vjedhje? Sepse edhe nëse harronin diçka, njerëzit i kthenin…
Don Matej Palliq: Kurrë, kurrë. Po, njerëzit, sot të premten një njeri, janjevas i vjetër, ma ka sjell, ka gjetur diçka në çarshi sepse ka qenë ditë e pazarit dhe ma ka sjell, “Ja Don Mato, këtë e kam gjetur në çarshi”.
Erëmirë Krasniqi: Si është kultivuar ajo?
Don Matej Palliq: Kjo është kultivuar ashtu që në shtëpi ka qenë le të themi vetëm një digresion, ne kemi qenë njëmbëdhjetë fëmijë. Dhe po të mos na kishte rritur ashtu nëna dhe gjyshja, që nuk guxon ta prekësh diçka që është e huaja, përndryshe do të ishim njëmbëdhjetë kriminelë, po të na lejonin të vjedhnim (qesh). E do të thotë, ne kemi pasur kopshte, pemishte, vreshta. Mua nuk më kujtohet që në shtëpi nuk kemi pasur çelës. Do të thotë, kurrë nuk ka qenë e mbyllur, as dyert e oborrit, as shtëpia prej dikujt. Të gjithë kemi qenë, njerëzit kanë qenë ashtu të ndershëm dhe këtë e kanë ditur edhe ata që kanë ardhur në Janjevë, edhe tregtarët edhe shqiptarët edhe romët. Nëse diçka ka humbur, çelësin, kuletën, unazën e arit, vathin, çkado, orën, nëse e ka humbur.
Dikush nëse e ka gjetur prej kroatëve, ai e ka sjell në kishë. Kështu që ende i kam në arkiv disa çelësa, disa orë, diçka prej arit, kuleta, pa dokumente kuptohet, që i kanë gjetur, janë sjellur në kishë por pronarët nuk janë lajmëruar. Kur diçka gjindej, pastaj të dielën më lajmronin në kishë, “Janë gjetur çelësat, është gjetur kuleta. Kush është pronari, le të vjen t’i merr”. Kjo dihej edhe shqiptarët e dinin, pastaj kujt i ka humbur, nëse ka dëgjuar, sepse edhe policia e ka ditur që dikush e ka lajmruar, pastaj vinin tek ne dhe pronari i cili, poshtë në zyre e kemi zyren, poshtë lajmëroheshin. A duket ajo kuleta kështu, kështu, sa para i ke pasur, dokumente dhe kështu.
Motra ime që është më e vogël se unë, Antonija, ajo e ka gjetur një kuletë shumë shumë të madhe, e premte ka qenë. Ka kaluar diçka për të blerë në treg dhe e ka gjetur kuletën. Ka pasur franga zvicerane, më kujtohet edhe marka edhe dinarë atëherë dhe të gjitha dhe ka ardhur njeriu normalisht, e ka shitur bagëtinë dhe i ka fituar ato para në treg. Dhe normalisht që e ka humbur të gjithë jetën praktikisht, dhe ai, ajo menjëherë na ka dhënë neve kur e ka sjell, nuk e ka hapur fare. Me të për dore, dhe e ka sjell aty te prifti. Dhe të njejtën ditë vjen njeriu, në polici është lajmruar dhe kështu. Dhe pastaj e ka pyetur kolegu Nikolla atëherë, “A e ke pasur atë, atë dhe atë? Sa para i ke pasur?” “Kaq, kaq dhe kaq”, e ka ditur.
Dhe pastaj e ka nxjerr letërnjoftimin dhe thotë, “A ky je ti, urdhëro”. Pastaj ai ka thënë, “Kush e ka gjetur?” Dhe e ka thirrur nënën time, ky thotë nuk ka rëndësi, “Jo, jo ma sillni”. Dhe ai e nderoi motrën time me diçka. Nëna, “Jo, në asnjë mënyrë, kjo është detyrë e jona”. Sepse ajo nuk donte para fëmijës t’i jepet ndonjë gjë, sepse pastaj fëmiu do të mësohej. Jo, dhe pastaj kur ka dal motra, ajo ka thënë “Jo, jo nuk guxon asgjë t’i [jepësh], nuk duam asgjë. Kjo është e jotja”. “Jo, jo, unë dua t’ju nderoj me diçka”. Pastaj diçka pak i ka dhënë, nëna ka marr diçka, thotë, “Jo, ja para priftit po i marr por jo sepse është fëmijë, fëmija është i detyruar ta kthej”. Do të thotë, ne nëse e kemi gjetur një dinar, pesë para, ne është dashur ta sjellim në shtëpi e nëna thoshte, “Dërgojeni ato në kishë”.
Kështu që, për neve është çudi, unë ende nuk kam probleme këtu, ja keni dëgjuar pak më herët që më thirrën edhe kur kam jetuar vet lartë, në banjo jam, në dhomë bëj diçka. Nuk e di kush ka hyrë, shtëpia është e madhe, mund të bëj çfarë të doj, të hyj, të mos e gjej kurrë. Ende nuk kam pasur ndonjë arsye ta mbyll dhe dikush të merr. Do të thotë, kam dokumente, zyrja, shtëpia e hapur, nganjëherë ka pak para në tavolinë. Kurrë as shqiptarët, as romët, as kroatët, kurrë askush nuk më ka marr asnjë gjë. Domethënë, ka qenë rregull në Janjevë, nuk guxon të vjedhësh, mund të kërkosh, mund të marrësh. Do të thotë, rreth vreshtave tona që kanë qenë pemishte, nuk ka pasur gardhe, asgjë nuk ka pasur, vetëm kufiri poshtë. Por e kalonin, që të mos arrish deri lartë te ndonjë vreshtë e të shkosh prapë poshtë njerëzit kalonin.
Mundesh ti edhe sot ta këpusësh një arrë apo mollë apo dardhë dhe të kalosh kah rruga ta marrësh, askush nuk do të thotë gjë. Do të thotë, është ruajtur vetëm rrushi prej dëmeve të mëdha. Sot Janjeva, unë vetëm kam thënë për shtëpinë time dhe hapësirën e kishës, së fundi na kanë thyer shupën e cila është jashtë derës së hyrjes. Ajo është thyer tashmë tri herë për të marr diçka prej hekurit, bakër dhe këto, që ka kabllo të vjetra. Le t’i marrin nuk ma ndjen sepse edhe ashtu unë duhet t’i pastroj por në këtë hapësirë ende askush. Unë madje, sa herë e kam derën e kishës të hapur, shtëpinë e hapur e harrojmë unë apo motra ta mbyllim. Kush hyn i fundit, kurrë asgjë. As që kam frikë që dikush do të merr ndonjë gjë. Unë madje ju kam thënë disa herë, “Nuk duhet të bëni mëkat të vidhni. Eja – më nevojitet kjo, ja unë do ta jepi, nuk është problem, ka aty gjithçka. Çkado që të nevojitet, unë do t’ju jepi, nuk është problem. Vetëm mos bëni mëkat”.
Por i kam disa familje, sidomos familja Pacolli e cila është në nam të keq për vjedhje, të cilët janë si termitet, janë dhjetë. Ku futen, aty gjithçka e prishin dhe e shkatërrojnë. Fëmijë të pashëm, fëmijë të bukur, unë them “Pse po vjedh, eja, do të jap, pyetni”. Babain e kanë më duket hajdut dhe pastaj kështu shkon. Dhe tani të gjithë janë në gjyq, dhe në polici, të gjithë e dijmë që ata janë si termitet. Kështu që, njerëzit tani po frikësohen, sepse nuk ka pasur raste të vjedhjeve. Tani po frikësohen ta lënë shtëpinë vet, janë ata që jetojnë vet. Madje kanë filluar të futen tek ata por po i gjejmë. Nuk e dijmë çka, si t’i ndalojmë, është dashur të shpërngulen nga Janjeva diku në Obiliq e nuk kanë dashur, sepse këtu e kanë më të përshtatshme të vjedhin.
Ka shumë shtëpi të zbrazëta, të gjitha i kanë vjedhur nëpër ato shtëpitë e shkatërruara. Dhe tani është ajo frika tek ata që jetojnë vet, janë futur në dy shtëpi ku, gruaja ka qenë në kishë vitin e kaluar, nëpërmjet kulmit i kanë hyrë. E kanë thyer, e kanë hapur kulmin, kanë hyr brenda, kanë marr ca euro, diçka prej arit, i kanë gjuajtur të gjitha nëpër shtëpi, i kanë prerë kolltuqet. Kanë menduar që ka shumë ari, jeton vet, ajo është profesoreshë në shkollë. Për një orë që ka qenë në kishë, madje edhe brenda e kanë bllokuar që nëse vjen të mos mund të hyj. Kështu që, edhe ajo vet e ka thyer. E unë tani po e kuptoj, po them, “E di Sllavicë çfarë është frika, kur ke hyrë aty, kur e ke parë shtëpinë tënde ashtu”. Ajo ende jeton vet por ka frikë të shkoj diku në mbrëmje apo ta lërë vetëm shtëpinë.
Ja tani fqinja ime aty, është njëra i ka vdekur nëna, ajo është vetëm në atë rreth. Fqinja e parë, vjen në shpejtësi apo në kishë dhe kthehet shpejtë, thotë, “Nuk e di, do të ma thejnë shtëpinë”. Do të thotë, nuk është tek ne edhe tani asnjë janjevas nuk do të hyj dhe të thej apo të merr por ja ajo familja, prej tyre të gjithë kemi nga pak frikë dhe me siguri edhe dikush tjetër. Do të thotë ne, unë i kam thënë edhe komandantit, ne rregullisht Pacolli, Pacolli, Pacolli. Pacollët nuk munden vet sepse ata janë ende, fëmijë të vegjël nuk janë të rritur. Ata janë ashtu, vjedhin çka të munden, bagëtinë, pulat, dele, dhi, kuaj dhe pastaj i kthejnë. Njerëzit e dijnë që ata vjedhin pëllumba, pula pastaj shkojnë tek ata, i gjejnë të vetat, dhe jau kthejnë. Ata thonë, “Fëmijë është, çfarë t’i bëj?”
Kështu që kjo, por me siguri është edhe dikush, sepse kombin na e kanë vjedhur në janar, kanë hyrë në një shtëpi, shiheshin shenja të mëdha, në një shtëpi ku jetojnë motër e vëlla vetëm. Natën, ju kanë marr 600 e diçka euro, të gjitha dokumentet e mundshme, asaj gruas kuletën, kështu vetëm ato i kanë marr dhe disa xhaketa. Do të thotë, është edhe dikush që fshihet pas Pacollëve. E tani, aty është vështirë, ne kemi stacion shumë të dobët, përkatësisht pesë ose gjashtë oficerë policie që nuk mund t’i mbajnë tri ndërrime. Natën ka qenë vetëm një polic, dje ka qenë vetëm komandanti, gjithë ditën i vetëm, gjithë ndërrimin. Ai as nuk mund të dal në patroll as nuk mundet asgjë.
Domethënë, atë që e thash më herët, më duket që as institucionet kosovare, as shteti i Kosovës nuk brengoset për neve, të paktën kemi lajmërime. Tani, kur ndërkombëtarët ishin ende këtu, këtë vit ishte debati pikërisht këtu në këtë dhomë, që nuk ka shumë incidente në Janjevë. Unë them, “Nëse doni, ne do t’i bëjmë, atë e bëjmë lehtë por ju duhet ta mbani atë që nuk ka”. Ne kemi qenë në Komunën e Lipjanit, stacioni i policisë i fundit me incidente. Thash, “Thoni falë Zotit, prandaj sjellni më shumë policë që të zhduket edhe ajo”. Njëfarë austriaku po më shikon kështu, Tomasi, thotë, “Po ne nuk kemi por”, thotë, “ja nuk kemi”.
“Ne do ta bëjmë nesër incidentin. A dëshiron pesë, dhjetë, sa dëshironi? Por ju duhet të thoni, “Falë Zotit që këta njerëz jetojnë në harmoni, që jetojnë bashkë”. Pastaj kështu, aty diku është ulur dhe kështu u ndal, “Po father Mateo…” I them “Nuk ka aty father. Nesër unë t’i bëj dhjetë incidente. A dëshironi të jemi të parët në listë, lehtë është ajo, por përse ta bëjmë këtë në vend se të jemi të drejtë”. Kështu që, ajo që është e mirë si duket edhe institucioneve të larta dhe të përgjegjshme nuk ju konvenon, por çka është e keqe duhet ta mbështesim. Krimin, drogën, duhanin, aty tashmë ka filluar droga, i kanë ato, e tymosin barin dhe ato. Unë thashë, “Kjo duhet të shtypet”. Do të thotë, lokalet ku ata takohen, ku unë e ndjej tymin dhe kur kaloj nga rruga e ndjej erën.
Ne duhet ta parandalojmë këtë, që nesër të mos kemi hajna sepse ata duhet të vijnë deri tek droga. E sa është ende në fillim, në fillim disa gjëra ne t’i sanksionojmë dhe t’i rregullojmë, apo jo. Por ja fatkeqësisht po them, kemi apeluar edhe përmes ambasadës kroate dhe përmes qeverisë kroate, edhe ish kryeministri Haradinaj ka qenë këtu, edhe presidenti Thaçi, të gjithë këta edhe Atifetja sa ka qenë, tri herë ka qenë. Do të thotë të gjithëve ju flasim për atë mirësinë, bashkësinë, për bukuritë të cilat i ka ky vend, dhe për atë bashkëjetesën bashkësinë që vazhdon ende, që këtë duhet ta mbajmë, edhe ata ta përkrahin këtë dhe ky të jetë një shembull në publik, televizion, gjithkund se si njerëzit mund të jetojnë bashkë.
Jo, po ndodh e kundërta, askush nuk shqetësohet për neve. Apelojmë, kërkojmë, unë edhe kam kërkuar që stacioni policor të paiset më mirë, po ndihmoj edhe unë sa mundem, por që të rritet numri i policëve, të zhduket krimi sepse është vend i vogël, të gjithë njihemi. Domethënë kush kalon, tani fatkeqësisht ka njerëz të rinj të cilët nuk i dijmë dhe me siguri vijnë. Dhe është vjedhur kombi, është vjedhur traktori, të vjedhura ato. Do të thotë, dikush vjen me ndihmën e vendasve të cilët i drejtojnë, “Aty duhet të vjedhësh”. E tani, që ajo të ndalohet, ne e dijmë, unë kam kërkuar dhe ka qenë disa herë dhe disa herë pa kërkesën time prej policisë sipas rregullave të tyre dihet.
Ata i kanë rregullat e veta, unë i kam të miat, por kam thënë. Sugjerimi im ka qenë që në hyrje të Janjevës të vendoset një checkpoint [anglisht – pikë kontrolli] kush vjen, pse të mos vjen, shkon e viziton familjen, shkon pak ulet në kafene në Janjevë, blen suxhuk, çkado. Por të regjistrohet kush ka ardhur, e nëse ka bërë diçka, ne e kemi të regjistruar. Do të thotë, jo kontroll i njerëzve, tani ne frikë të mbjellim por thjesht një komunikim normal nuk duhet çdo ditë, por disa herë të vendoset dhe këta hajdutët, “Aha prit, ndoshta do të jetë sonte”. Por nuk mundet një polic ta braktis stacionin, nuk guxon, është rregull e tyre. Nuk mund të dalë të patrulloj, do të thotë mund të bëj kush çfarëdo në fshat.
Dhe deri sa e thërrasim Lipjanin, deri sa vjen patrulla dhe sa herë na kanë thënë, “Patrulla është e zënë, në teren është, prisni”. E çfarë të presim, ne nuk kemi këtu vrasje, sulm ndaj personave, Janjeva është vend i lirë. Do të thotë mund të shëtiten njerëzit në dy apo tre të natës, askush askënd nuk do ta sulmoj. Por te ato vjedhjet dhe thyerjet kurrë nuk mund ta dish çfarë ka me vete hajni. Do të thotë, ka rrezik, po të më vinte në shtëpi unë mendoj se do të ikja, merr vjedh, vetëm të mos më godas, të mos më lëndoj. Çfarë do t’i bëj unë…
Erëmirë Krasniqi: Në të kaluarën e keni pasur atë zakon [i drejtohet intervistuesit] ta derdhin ujin?
Anita Susuri: Po, të pastrohen rrugët kur kalon prifti?
Don Matej Palliq: Po, dhe të shtunën pastroheshin, ka qenë zakon që të shtunën të pastrohet gjithçka. Madje nëna ime ka mbetur vetëm me babain, por çdo të shtune, edhe pse ka qenë e vjetër dhe nuk ka pasur ujë, ajo është dashur ta pastroj rrugën. Deri ku është e jona dihej kufiri. E tani nëse kjo tjetra nuk e pastron, fqinja do të thotë [pjesa]e saj mbetet e pistë e nesër njerzit shkojnë në meshë. Shkojnë në kishë apo për ta vizituar njëri-tjetrin, do të thotë edhe ky ka qenë një zakon le të themi vajza ku ka qenë e martuar, ajo të dielën pasdite, pas drekës në shtëpinë ku është martuar, pasdite shkon t’i vizitoj prindërit e saj dhe familjen e saj.
Kështu që, nëse pasdite kalohet apo nga kisha kthehen njerëzit apo nga kafeneja, kanë kaluar e rruga ka qenë e pistë, sokaku i ashtuquajtur, ne e quanim sakak. Nëse është i pistë, u turp, do të thotë gruaja nuk është punëtore, shtëpitë kanë qenë të pastërta, të rregullta. Do të thotë, pa marrë parasysh dhe nuk kemi pasur ujë në Janjevë, sikurse sot. Nuk ka pasur ujë, sidomos verës, por rrugët kanë qenë të pastërta, shtëpitë kanë qenë të pastërta, sepse të dielën shkohej në meshë. Dhe mos dhashtë Zoti të jetë diçka e pistë. Kështu që, Janjeva ka qenë shumë e pastërt. Unë sot kam pritur, një ditë ka rënë shi natën por po pres kur bie shi, pak të laget dhe çuditem kur kaloj, sidomos në disa vende ku po e shoh që edhe shqiptarët jetojnë aty.
Përpara asaj kthese, pranë kubeve, shkurret, bari, askush nuk dëshiron t’i pastroj. Atë nëna ime apo cilado janjevase atëherë, do të thotë meshkujt nuk pastronin, gratë pastronin. Për gruan është turp nëse mashkulli del i pistë nga shtëpia. Më kujtohet edhe kur kam qenë prift këtu ‘90-tën – ‘92-tën. Sa ka qenë nëna, nganjëherë nëpër baltë kur shkoja poshtë, shkelja diku në baltë, i lë këpucët jashtë shtëpisë, nuk ka këpucë brenda shtëpisë. Aty janë çilimët, tepihët, mos dhashtë Zoti. Dhe unë dathem para shtëpisë, kur ka dal ajo, më shërben, del. Kur kthehem, këpucët i kam të pastërta. Shumica janë çuditur, që në Janjevë mysafirët gjithmonë i kanë pasur këpucët e rregulluara dhe të pastërta, të lara, do të thotë kështu ka qenë ky zakoni.
Të mos dilet nga shtëpia, unë i them, “Nënë, po unë prapë do të shkoj deri lartë”. Ajo thotë, “Jo, baltë e thatë”. Do të thotë, meshkujt kanë qenë zotëri, që nuk ka qenë mirë, asgjë nuk kanë prekur, por kur del mashkulli do të thotë ai është pasqyrë se çfarë është amvisja. Edhe fëmija, edhe mashkulli, bashkëshorti, duhet të dal i rregulluar, i veshur, të gjitha dhe të shihet kur hyhet në shtëpi, që oborri është i pastër, që shtëpitë janë të pastërta. Kështu që, janjevaset janë gra shumë pedante, shumë të rregulluara dhe të pastërta, edhe rrugët gjithashtu. Do të thotë kjo është dashur, që dikush të mos kaloj e të thotë, “Çfarë amvise është kjo? Nuk është amvise”. Do të thotë kurrfarë gruaje.
E tani është e kundërta, dhe një ditë një grua poshtë rrugës, te çarshia kah fundi, thotë ajo, “Kurrë nuk ka qenë [më lehtë]”. Është e shtruar me kubëza, do të thotë shumë më lehtë është të mirëmbahet sepse më herët ka qenë dheu, balta, kalldërma, një gurë del e nëna e kthen në vend apo kushdo. Duhet ta vendosësh në vend, sot është shumë më lehtë, janë kubëzat. Tani e kam organizuar traktorin që ata ta pastrojnë këtë, pak më herët erdhi. Të pastrohet oborri dhe e mirëmbaj unë vetëm sa mundem këtë rreth, një ditë kam shkuar poshtë, i kam këputur ato që janë rritur, gjembat, i mblodha mbeturinat. E më shikojnë dhe çuditen “Don Matej, çfarë po bën?” “Ju po gjuani, unë po pastroj”. “Po prapë do të gjuajnë”. Them, “Nuk do të ketë kaq”.
Kështu që, disa herë i kam organizuar ato aksionet, por nuk ka gjë. Madje edhe ambasadori norvegjez, disa herë bashkë, ish. I tashmi është ky drejtori i OSCE-së, Jan Bratu, kemi organizuar pastrim “Cleaning Janjevo” por kujt, ata prapë po gjuajnë. Mua më duket interesante, hajnë smoki, e gjuan kanaçen, gjuajnë, ju them, “Pse po gjuani?” Kështu është, një lloj tradite dhe tani po mundohem t’i edukoj fëmijët, e kam vendosur një kovë në oborr. Sa herë që ju jap diçka, akullore, keks, ushtria kroate na i sjell ato kanaçet, ato shishet me ujë. “Ja ku e ke atje, nuk e ke problem ti bësh katër hapa, dhjetë, pesëmbëdhjetë, njëzet, vetëm gjuaje atje në kovë”.
Pastaj i djegim por ashtu ndonjëherë edhe përmi gardh kur ka aty. Uh gjithmonë, gjithmonë mbledhi mbeturina, unë jam bërë kompani komunale (qesh). Tani po pres të bie shi e të lagen ato pak rreth rrugës, të marr lopata dhe me ata fëmijët të fillojmë t’i pastrojmë të gjitha. Sepse është turp, të gjithë po presin diçka, dikush tjetër, e çfarë po bën Komuna, po nëse nuk është Komuna hajde pra ne [ta pastrojmë]. E jona është, kurrë nuk ka qenë pyetje, prandaj po them. Janjeva ka qenë e pastër sepse nuk është pyetur, e imja është, unë duhet të kujdesem. Komunale kemi edhe sot, kemi mbledhjen e mbeturinave.
Njerëzit nuk dëshirojnë t’i paguajnë mbeturinat tri-katër euro, katër euro në muaj, dy herë. E kemi atë kamionin e bukur të vogël, i cili mund të kaloj nëpër të gjitha rrugët sepse Janjeva është, i ka rrugët e ngushta. Tre punëtorë janë, pastaj unë kam nënshkruar marrëveshje, e kam sjell marrëveshjen nga Komuna ta nënshkruajnë për mujore. E mërkurë, e shtunë, shkon kamioni dhe i mbledh mbeturinat, e çfarë dëshiron tjetër por po të vjen njeriu, ai duhet ta merr rrogën, mbeturinat dhe ndotjen po ta merr. Jo, nuk dëshirojnë të paguajnë, as katër euro sepse nuk ka dënim. Dhe unë para dy vitesh e kam dhënë atë propozim në Komunë, kush hedh mbeturina unë do ta lajmëroj ose dikush kush e ka parë apo policia, ta lajmërojnë dhe 50 euro.
[Intervista ndërprehet]
Erëmirë Krasniqi: E rreth atij çilimit e keni përmendur atë, a e kanë punuar gratë?
Don Matej Palliq: Po gratë kanë punuar, gratë kanë punuar çilima, gratë kanë punuar boshqe, gratë kanë punuar me arna të ndryshme dhe ato vendoseshin, kryesisht arnat kanë qenë të ngushta, ato kanë qenë shtigje të gjata me ngjyra të ndyshme, me shumë arna dhe këto vendoseshin kryesisht nëpër holle apo mbi shtigje. E çilimat janë punuar ata të mëdhenjtë apo janë blerë çilimat prizrenas apo mendoj të pazarit, ata me ngjyra. Dhe këto i vendosnin dikur, deri sa nuk kanë ardhur tepihët. Por edhe sot kemi disa, disa familje që i vendosin ende ato shtigjet prej arnave, të cilat janë kualitet. Ato janë laj-shpërlaj, asgjë, kështu që ne i kemi pasur kryesisht ato.
Dhe jemi kujdesur që të mos ndyhen, të mos shkelen ka qenë për shembull zakon që edhe pse në mbrëmje nuk hidheshin mbeturinat, as nuk hidheshin ato që kanë mbetur nga darka, jo t’i hedhin jashtë, por i kanë mbajtur në dhomë. Në mëngjes të mos, në mëngjes bën, por në mbrëmje kemi qenë zakonisht nëpër shtëpia dhe jashtë nuk hedhnin, që të mos del gruaja e re e cila ka lindur nuk guxonte të dilte jashtë dhe kështu. Të gjitha këto kanë qenë disa zakone, unë mendoj të mira dhe kam shkruajtur për ato duke dashur që nënën janjevase e cila ka lindur, ka pasur sens pa kurrfarë kushte të mëdha për jetë por ka qenë e durueshme edhe në rritjen e fëmijëve edhe në ritualin ditor edhe në atë javor dhe mujor.
Gjithçka që është dashur, të gjitha janë bërë me respektimin e vjehrrit dhe të vjehrres dhe bashkëshortit, apo burrit, aty e kishte ujin, të rregulluar, aty e ka gotën, aty i ka të gjitha. Thotë, “Grua më jep ujë”. (qesh) Kështu që meshkujt kanë qenë të tillë, unë nuk kam mundur ta kuptoj këtë më vonë kur kam ardhur, e shoh kur hyj apo disa herë me të njejtit njerëz rri ulur, kur hyj apo dal, kthehem, gratë ngriten. “Çfarë po bëni?” “Ah mashkull”. Ju them, “Harrone këtë”. Do të thotë, ka qenë një sistem patriarkal, që meshkujt janë kënaqur me këtë. Ai ka mundur edhe të pij edhe të bëj çfarë të dojë por kurrë asgjë nuk ka prekur. Gratë i kanë gëlqerosur shtëpitë, gratë të gjitha i kanë bërë gratë, e bashkëshorti punonte në mënyrë që të sigronte jetesën.
Do të thotë, këta kanë qenë burrat tonë, baballarët të cilët kanë qenë jashtë kryesisht larg familjeve të veta dhe kjo respektohej. Ai fiton dhe duhet ta respektojmë babain sepse babai na sjell për të ngrënë. Nëna jonë, më kujtohet gjithnjë ka thënë, “Jeni krenar”, thoshte “babai nuk ka sjell miell apo ushqim tek fqinjtë por tek ne në shtëpi. Atë që e kemi, me atë duhet të jeni të kënaqur”. Kështu që kjo ka qenë diçka e madhe dhe unë qëmoti e kam filluar librin “Nëna janjevase” t’i lartësoj pak ato gratë e paarsimuara por që kanë pasur shpirt të madh, shumë kuptim për jetën dhe mirëkuptim dhe durim. Do të thotë, i kanë respektuar duke filluar nga bashkëshorti, vjehrri, vjehrra, kunati, kunatat, të gjitha, të gjitha ato, të gjitha nusja duhet t’i duroj dhe t’i bart.
Erëmirë Krasniqi: Ju pyeta për çilimat sepse kur i shikoja ato fotografitë nga e kaluara, i kanë çilimat mbrapa [si dekor].
Don Matej Palliq: Mbrapa, kur janë fotografuar patjetër, që të mos dalin qerpiçët. Qerpiçët apo diçka, por vendoseshin çilimat dhe pastaj duart kështu {e tregon pozën} dhe kjo ka qenë, fotografohen, ka qenë diçka e madhe fotografimi. Por tonët, ajo është një krenari, të tonët qëmoti por ende e kemi, në Bullgari kemi pasur bashkësi të madhe. Do të thotë në fund të shekullit XIX, XVII, në fillim të XIX-tit tonët emigrojnë në Bullgari, në Sofje, Smolian dhe Plovdiv dhe atje ka ende edhe sot bashkësi të mëdha, kroatët të cilët janë të vetmit që ende e mbajnë bashkësinë, janjevasit. Disa janë shpërngulur për Kroaci, unë i kam vizituar në vitin ‘96, pastaj jo më.
Do të thotë, ata janë kroatët që kanë shkuar prej këtu për shkak të arit, puna, biznesi, kështu. Atëherë tonët prej këtu, familja e tyre le të themi nënat, baballarët dhe kështu i kanë pasur disa leje franceze si pasaporta sepse Bullgaria atëherë siç duket ka qenë nën atë. Ku kemi, gjyshi im e ka pasur dhe i shkruante “kroat”. Dhe do të thotë që atëherë ata kanë udhëtuar shumë, madje deri në Moskë. Shkonin në Argjentinë, në Amerikë kemi qenë, në Titanik është dashur të jenë dy prej tonëve, njëri Ivkiq dhe një tjetër Berishiq. Të hypin, i kanë pasur biletat, mirëpo nuk kanë arritur deri në Itali dhe pastaj nuk, nuk kanë mundur të hipin. Por përndryshe i kanë pasur biletat, ende ekzistojnë ato bileta tek njëri nip Pera, i atij Tune Ivkiqit, bileta për Titanik që është dashur të shkoj.
Stërgjyshi im, gjyshi i nënës, ai ka qenë në Amerikë edhe vëllau dhe kështu, ata janë, i kemi madje edhe varret aty ku kanë jetuar, tonët ku janë varrosur dhe shkruan në kroatisht. Tek varret i kemi përmendoret që janë dërguar nga Amerika në atë kohë me anije, me muaj, përmendore nga Amerika e cili ka ardhur aty për gruan, për nënën, babain, kështu. Kështu që, në shekullin e XVIII-të dhe XIX-të të shumtë kanë shkuar atje, i kemi dy bashkësi kroate atje në Amerikë, pikërisht janjevase. Fëmijët e tyre tani pak flasin, thërrasin ndonjëherë dhe kështu tani me internet është e mundshme gjithçka që të kontaktojmë, pastaj po ju kthehen edhe familjes po i kërkojnë rrënjët, librat këtu. Kështu që, edhe atëherë, kemi dokumente ku të shumtë prej atëherë janë regjistruar si kroatë, besimtar kishtar Shën Nikola dhe kështu me radhë, udhëtonin nëpër botë.
Domethënë, ka qenë shumë e zhvilluar por sepse kanë qenë të mençur, të zgjuar, kanë ditur. Stërgjyshi im ka jetuar atje, gruaja i ka vdekur këtu, ka mbetur gjyshi im Bashko. Atij njëri që ka shkuar shpesh për Amerikë, ai e gjen një grua prej këtu, dhe e pyet, “Marija, a dëshiron të martohesh për Kolën? Ai është në Amerikë, e ka një djalë këtu”. Ajo thotë, “Dua”. Dhe ai e merr, nuk e di, ajo e din që ai Kola, Nikola Macukiq është atje dhe ajo niset me atë njeriun me anije dhe kanë udhëtuar tri javë. Dhe vjen në Amerikë e merr atë njeriun [Kolën] dhe atje u lind xhaxhai i nënës sime Marko. Ata kthehen të gjithë në Janjevë dhe më vonë u lindën edhe tre-katër fëmijë këtu. Dhe këtu jetuan por asgjë nuk ishte në pyetje, a e do Kolën? E du! Ulu në anije, ai ta paguan biletën, ajo vjen atje dhe ata martohen dhe kurorëzohen në Amerikë dhe kështu (qesh).
Erëmirë Krasniqi: Si kanë qenë dasmat këtu?
Don Matej Palliq: Dasmat, shumë të mëdha, domethënëse, të dielën. Të dielën dasmat, asesi ditëve të tjera, të dielën dhe të hënën, do të thotë dy ditë ka zgjatur dasma. Paradite ata kurorëzoheshin patjetër në kishë, të premten martoheshin në Komunë, kështu ka qenë. Tri ditë përpara vijnë në kishë të porsamartuarit për këshilla martesore dhe kështu është. Eshtë ditur që duhet ta bëjnë këtë, pastaj kurorëzohet të premten në Komunë, të dielën martohen në kishë në ora nëntë. Pastaj secili kthehet në shtëpi të vet, pastaj dërgohen dhuratat, dhurata për të porsamartuarit. Në ora 14:00 nisen prej shtëpisë së dhëndrrit, prej shtëpisë së dhëndërrit shkojnë te nusja pastaj i jepen dhuratat nuses, dhe atje bëhet një festë lamtumirëse nga shtëpia. Kështu familja e saj, pastaj ajo vjen te… dasma vazhdon te dhëndërri.
Erëmirë Krasniqi: A ka ndonjë traditë që është kultivuar vetëm në Janjevë?
Don Matej Palliq: Vetëm në Janjevë? Po, po, po, tradita të mëdha. Ka qenë për shembull i veçantë dashi, atëherë tani jo, dashit i janë vendosur mollat e kur vinin për ta marr nusen, pastaj e nxjerrnin një nuse tjetër pastaj ai pyet, “Nuk është ajo, unë e kam këtë”. Pastaj deri sa nxirret ato janë uratat e veçanta të prindërve, e këtë ende e kultivojnë tonët në Zagreb, që prindërit, nëna dhe babai e bekojnë nusen që të mund të martohet. Pastaj kanë qenë këngët e veçanta dhe vajzat që janë familjarisht të lidhura me të apo shoqet, ato të gjitha mblidhen dhe pastaj shkojnë pas saj. Praktikisht prindërit e bekojnë, pastaj vijnë ato vajzat, gocat, shoqet dhe familja edhe ata e jepin.
E para kësaj kemi mjaft zakone. Derisa ata fejohen, fejohen pastaj kjo bëhet të enjten, ngjyrimi dhe kështu. Ato janë zakone të mëdha. Vëllau im ka provuar diçka të tillë në Zagreb kur është martuar me nusen, të bëj diçka e diçka ja kemi arritur por unë kam shkruar diçka për këtë, dhe do të doja që prapë të kthejnë ndonjë gjë. Kjo nuk është vetëm traditë por është më shumë shoqërim dhe njohje me familjen. Prej dhëndrrit shkojnë tek vajza, dhurojnë, sjellin dhurata, kush çka e gjithë familja pastaj ajo e përgaditë një valixhe të madhe, pastaj dhuratat për familjen e tij. Pastaj ai i sjell dhe ato tregohen, pastaj gratë shikojnë çka kujt i ka dhënë dhe si.
Do të thotë, janë përgaditje për ato dasmat dhe dhuratat, duhet të përgaditen edhe paratë. Domethënë, nuk ka shkuar aq shpejtë sikur sot, tani dëshirojmë të martohemi, po martohemi. Jo, por është ditur se çka përgaditet. Kështu që, ka pasur raste kur ato përgaditjet bëhen, gjyshet kur nuk janë të kënaqura që ka shkuar te ky, kjo për këtë, pastaj gjyshet përziheshin. Pastaj gjenin, pastaj djemve ju dukej interesante ajo vajza e cila është përgaditur për martesë. Dëgjohej, të gjithë njihemi, pastaj bëhet interesante për djemtë. Pastaj thonë, “Ku ka qenë më herët?” Por kur përgaditet për martesë atëherë është interesante. Atëherë gratë përzihen kështu që ka qenë, dihej edhe më herët por vinte deri te fejesa apo fejoheshin, bëhet interesante për dikë tjetër, atëherë e prishin atë fejesën dhe marrveshjen.
Por e gjithë kjo shkonte përmes kishës. Do të thotë, nëse janë fejuar, atëherë është dashur të vijnë këtu të ndahen pastaj t’i kthejnë ato gjërat, dhuratat dhe kështu. Ceremoni e madhe, por domethënëse, e mirë më shumë për shkak të njohjes. Pastaj kur nusja vinte në shtëpi duhej të kishte para në këpucë, pastaj kunati më i vogël apo kushdo prej meshkujve duhet të ngritet me karrige, pastaj vjehrrën e ngrisin në karrige pastaj ajo jep para. Ja puth dorën secilit dhe secili ka para. Domethënë përgaditen dhe ka shumë hargjime sepse secilit që ia puth dorën duhet të ketë para brenda dhe t’ia jep. Pastaj aty mblidhen para ohoho, kështu që dasmat kanë qenë interesante.
Erëmirë Krasniqi: Don Matej, a keni edhe diçka për fund, diçka që ne nuk ju kemi pyetur por do të ishte mirë që…
Don Matej Palliq: Po nuk e di çka, ka pasur shumë gjëra interesante rreth Janjevës lidhur me ato zakonet dhe këngët prizrenase. Le të themi ne nuk e kemi folklorin tonë, e kemi kryesisht të mbledhur prej atyre ndikimeve të ndryshme të vendasve prej këtu. Kështu që dikush, njerëzit çuditen si i këndojmë ne të gjitha këngët, do të thotë maqedonase, dalmatine, kosovare, prizrenase. Unë i kam mbledhur disa poezi e do të shohim tani t’i bëjmë këngë disa. I kemi disa muzikantë tonë në Kroaci që do të mund të bënin diçka. Do të thotë e kemi një ritëm me shtatë takte dhe vallëzim dhe dasma dhe valle kryesisht luajmë, nuk e kemi atë vallëzimin kroat apo ku ta di, vallcerin, por kemi kryesisht valle.
Dhe kjo ende kultivohet tek ne sepse e kemi atë melosin lindor-bizantin në vesh dhe ne këndojmë shumë, kemi këndim shumë të lartë. Të gjithë jemi kryesisht të talentuar për muzikë, do të thotë rrallë ndonjë janjevas që nuk këndon, e tani unë mendoj që është për shkak të konfiguracionit, klima, ajri, ne jemi 740 metër në lartësi bregdetare kisha. Dhe aty është një qarkullon një, qarkullon nëpër luginë, nëpër atë vend, atëherë ajri që qarkullon këtu na jep një fonetikë dhe pastërti të zërit. Kështu që, ne shumë këndojmë, shumë edhe flasim, shumë shpejtë, me lartësi të zërit që është interesante për këtë klimë.
E tani e gjithë kjo do të duhej të filloj të kultivohet dhe të ruhet sepse fatkeqsisht shumë gjëra ne nuk i kemi në formë të shkruar. Kemi fotografi por nuk e kemi të shkruar. Pse? Askush nuk ka shkruar, kemi konsideruar që këtu do të jemi gjithmonë dhe atëherë ajo u transmetua gojarisht, nga brezi në brez. Kështu që shumë njerëz e dinë akoma, unë disa i regjistrova por duhet të bëj edhe diçka në mënyrë që t’i ruaj ato të dhëna. Këtë që po e bëni ju e që në fakt do të duhej ta bënim ne vetë, sepse kjo monografia është një pjesë, kronologjikisht nuk është e rregulluar por është punuar shumë në të. Ai profesori jonë Çollak i cili ka qenë në Padova, ai mblidhte material. Por…
Erëmirë Krasniqi: Ai ka qenë prej këtu?
Don Matej Palliq: Ai ka qenë nga Janjeva. Por ka pasur diçka prej materialit, vajza e saj kur ka vdekur ai ia ka dhënë Fakultetit Filozofik kroat, dega e gjuhësisë. Nuk e di pse nuk ka lejuar që ajo të publikohet, megjithatë, po ju them ai biznesi dhe të gjitha ato që kanë ndodhur këto 40 vite të fundit, 30-40 edhe shpërngulja dhe të gjitha, siç duket ne edhe kemi harruar se çka është e vlefshme. Atëherë ka qenë shqetësimi ku do të shkoj, çka do të bëj, si, problem i ekzistencës, kujt ja ka ndier për atë jetën materiale dhe praktikisht për vatrën dhe familjen, disi kemi harruar shumë gjëra. Kështu që mendoj se, ja tani do të vijnë për Zonjën e Vogël tani në këtë të tetin-nëntin [muaj] kemi filluar t’i rishikojmë përmes një këndvështrimi kulturor t’i zgjojmë disa njerëz dhe të shohim çfarë po mbajnë nëpër shtëpia. Disi t’i mledhim ato në një vend, ndonjë ndërtim dhe do të mund ta formonim pak edhe muzeun edhe kulturën, të shkruhet ajo, të jepet të dihet se kush jemi, çka jemi dhe çka ka qenë e vlefshme dhe e mirë këtu.
Erëmirë Krasniqi: Ju faleminderit shumë.
Don Matej Palliq: Falemnderit edhe juve për përpjekjen, kur të del diçka, më lajmëroni të di çfarë më tutje, të di çfarë të bëj më tutje.