Pjesa e Parë
Anita Susuri: Nëse mundeni me u prezantu, datën e lindjes, vendin, diçka për familjen.
Nuhi Bytyçi: Unë jam Nuhi Bytyçi i lindur me 11 mars, 1954 në fshatin Semetishtë në afërsi të Suharekës. Kurse dikur në vitin 1957 jemi shpërngulë prej atjehit edhe kem kalu në Prizren. Kemi jetu ni kohë të gjatë në Prizren, pothuajse deri në vitin ‘70. Prej vitit ‘70 pastaj kemi kalu këtu. Ishte iniciativa e babës me u tërhjekë edhe prej katunit, sepse ai në atë kohë ishte pak ma i shkollum se shumica e gjeneratës tij edhe ka punu në Suharekë. Por kërkesa e madhe për punëtorë të vyer në atë kohë edhe detyrohet me kalu në Prizren. Por, në Prizren, merre me mend ka pasë punën, ka punu në KEK edhe thuajse, s’e di a i ka pasë 300 metra rrugë deri te shpija.
Ai u detyru me e shitë shtëpinë, vet mos me qëndru me ni lagje, ka qenë shumë e keqe aty në atë pjesën ku kemi jetu, ka pasë njerëz të përzimë, raca të ndryshme. Mos të them raca të ndryshme, por nacionalitete të ndryshme. Ai nga frika se mos po degjenerohemi ne u detyru me ardhë në, me u vendosë këtu në Arbanë. Por, në Arbanë mirë kemi kalu. Unë shkollën fillore e kom kry në Prizren e shkollën e mesme po ashtu në Prizren. Në atë kohë kur unë e kom kry shkollën fillore, thuajse në Prizren ne si familje kemi pasë të partë në atë lagje televizor. Edhe përcillnim nga pak televizorin, tuboheshim fëmitë e lagjës aty. Por, në ndërkohë edhe përcillnim nga pak radion, në mënyrë tinzare. Pothuajse të gjitha ato kanë ndiku te unë që pastaj pak të qëndrohem, mos të them, në zhargonin politik i themi revolucionar e tëparahatshëm.
Në atë kohë, ‘67-‘68 unë gjithmonë kom pasë polemika me ni pjesë të gjeneratave të vjetra, sepse ata mbronin politikën e Titos. Kurse ne fillum nifarë lloj averzioni ndaj Titos edhe kundërshtoja në atë kohë. Bile më kujtohet ishte ni plak i Koriçit nga, mos të them, arroganca ime por entuziazmi im po i thotë babës, tha, “Këtë djalë ki me pasë të parehatshëm”. Edhe vërtetë nuk shkoi kohë e gjatë unë fillova të kem nifarë bindje në vete, fillova pak të angazhohem ma tepër politikisht. Edhe pse isha në studime, u angazhum me shoqni, zhvillonim propagandë të ndryshme kundër regjimit Titist, por ende s’kishin marrë hov në atë kohë ngjarjet.
Anita Susuri: A keni qenë i organizum a veç vet prej…
Nuhi Bytyçi: Na vetvetiu kështu kundërshtonim politikën e tyne, se të tregova që ne kemi përcjellë në mënyrë tinzare televizionin e Shqipnisë. Thuajse, ai televizion neve na ka inspirue që ne pastaj ta duam Shqipërinë. Në atë kohë ta duam edhe xhaxhin [Enver], por ka qenë koha për me dashtë në atë kohë. Kështu që, filloi ai inspirimi kombëtar edhe unë me disa nga shoktë e mi u angazhova vet, në mënyrë spontane të themi edhe vazhdova karrieren, them, politikisht. I ndërpreva studimet edhe u angazhova andej.
Anita Susuri: E ju në studime keni qenë në Prishtinë apo?
Nuhi Bytyçi: Po, Fakultetin Ekonomik.
Anita Susuri: E qysh ka qenë, për shembull, për juve si student në atë kohë, qysh keni jetu si student?
Nuhi Bytyçi: Unë jom marrë kah pak me poezi edhe falenderoj gazdën tim paraprakisht ka marrë nifarë lloj informate që po zhvillojmë një propagandë anti Tito edhe ma tërhoq vërejtjen. I grisa të gjitha ato shënime që i kisha, ato poezi, edhe ia dhashë fjalën thashë që, “Ma nuk do të ketë problem nga ana ime”. Fillova të tërhiqem prej tij mos të kem… edhe të mos e fus atë në telashe, por edhe vetën që të mos bi ma shpejt në grackë.
Në ‘79-tën u burgosen disa nga shoktë tanë, bile nja dy janë të Prizrenit, e unë arrita me u shmangë atyre ngjarjeve, por nuk shkoi gjatë pastaj fillunë edhe ngjarjet tjera, që mos të them që i kemi parapri apo që i kemi ditë, po ngjarjet e ‘68-tës i kanë dhanë nji stimulus dhe ngjarjeve të mavonshme të ‘81-tës. Po nuk kemi pushu ne, në mënyrën tonë kemi veprue, në mënyrë ilegale, duke propagandue kundër politikës jugusllave edhe për nji shtet që duhet ta kemi edhe ne shqiptarët.
Anita Susuri: E jeta që e patët në Prishtinë si person ma… si me thonë student, pra që jeni përpjekë me bo aktivitet për me vetëdijësu popullin për pozitën e shqiptarëve. E qysh ka vazhdu jeta në shoqëri për shembull? Çfarë angazhime ka pasë, edhe kulturore, sociale gjatë viteve të studimeve?
Nuhi Bytyçi: Po ne nuk guxonim në atë kohë me u eksponue, me dalë publikisht në atë formë, po kishte, ekzistonin mënyra të ndryshme të afrimit të shokëve. Ishte fillim–faza kur duhej zbulu shoqnia, cilët ishin ata që ne kishim besim edhe mund të vazhdonim ma tutje, edhe cilët ishin ata që ishin me politikë jugosllave e që ne duhet të shmangeshim prej tyne, se ishte rrezik në atë kohë. Po nuk kemi ndërpre, kemi vazhdue, kemi propagandue. Edhe në çerdhen e studentëve aty, ka pasë kundërthanie të ndryshme, dikush ka përkrahë politikën Titiste, ne disa kemi qenë kundër asaj politike, por ka vazhdu jeta.
Më kujtohet mue si student në fillozofi më ra nji pyetje informbyroja edhe aty ekziston një thanie se, Titoja thotë, “Duhet të ecmi rrugës drejtë, e jo të shërbehemi me gënjeshtra.” Thashë, “Profesor be”, thashë, “çdo mëngjes baba më ka thanë duhet me ecë rrugës drejtë e jo të shtremtë”. Tha, “Ti po tallesh a?” Thashë, “Jo, a o e vërtetë”. Ajo ishte ma se e vërtetë se edhe atij i ka thanë baba vet që duhet me ecë rrugës drejtë. Edhe um përzuni prej sallës, “Notë kaluese, por shporru”,tha. U vërejt aty njifarë refleksi im, por përsëri duhej ne të rezervoheshim, sepse po them nuk kemi qenë bash të bindun se do të ndodhë diçka.
Por, ja që ndodhën ngjarjet e ‘81-shit edhe ne u gëzum, u gëzum pa masë, sepse na u dha mundësia për me vepru pak ma shlirë. Edhe prej atij momenti, pastaj nuk kanë pushue aktivitetet, mënyra të ndryshme. Unë thashë, i ndërpreva thuajse tërësisht studimet, u përcaktova me shoqni. Formuam një grup, atëhere është qujt KOMKOS-ët që do të thotë komunistët kosovarë, me motivacion se do të arrijmë t’i realizojmë dëshirat tona, kërkesat tona për një shtet tonë.
Anita Susuri: E ky grup ka qenë si i pavarësum, jo me Ilegalen ose diçka? Qysh…
Nuhi Bytyçi: Jo, na kemi qenë grup në veçanti. Une nuk jam pajtue fillimisht me punën e grupeve Ilegale. Drejt me thanë, unë kam qenë pak ma i hapur, sepse mendimet e mija i shprehsha shlirshëm, kërkoja, kërkoja që duhet me dalë publikisht edhe me kërku diçka. Edhe kështu që e formum grupin, kemi arritë përmes trakteve të ndryshme, sepse unë e kom pase edhe maqinen e shkrimit edhe e shkrujshim vet, e përpilojshim me Azem Ramadanin edhe me Fazli Memaj, i cili tani gjendet në Gjermani. Kurse me Azemin përpilojshim tekstin edhe i shkrujshim. Une vet i shkrujsha edhe i shkepshim nëpër pjesë të ndryshme në qytet.
Anita Susuri: E këtë makinën qysh e keni rezervu?
Nuhi Bytyçi: E kemi pasë, unë e kam pasë në atë kohë. Baba ka qenë, kontist, nëse e kupton në ekonomi. Ka punu në shërbimin e kontabilitetit edhe aty ma ka siguru ai maqinen vet prej tyne, e kom pasë unë maqinen edhe kom shkrujt ka pak. Qetu ka qenë nji tabelë {bën me shenjë në anën e djathtë} e madhe edhe në atë kohë unë bile e pata shkru një trakt, nji parullë të them. Si të zgjohemi nga gjumi, ka ardhë momenti për me u zgjue, edhe u rrethunë policia, u tubun aty, u bë grumbull, edhe unë po afrohem, p’e shoh grumbull, po bohem kishe s’po di çka ka ndodhë.
Nji moshatar imi i lagjes, unë e pata provokue, thash “A po e shkrun ti [parullën] e une p’e vendosi [pankarten]? Apo ti shkruje domethone une e shkruj ti vendose ose ti shkruje une p’e vendosi”. Ai nuk pranoi asnjërën nga variantat. U detyrova une me shkrue. Ai më vrejti aty, a tha, “Kush e ka shkrue, e hanktë…” më fal në shprehje [i drejtohet intervistueses]. Edhe po, nuk ka tregu ai, po mua më tha se e di që unë e kisha shkrue. Edhe p’e kqyri, unë si me ironi atë. Edhe bënë bujë të madhe për nji parullë, ça ishte ajo parullë, “Duam shtetin tonë e jo nën Jugosllavi”. Po kaloi ajo.
Pastaj ne… edhe djali vllaut tim ka qenë shumë aktiv. Ai ka qenë pak ma i ri në moshë, ai shkrunte natën. E rruga ishte krejt laramani, kisha frikë sepse vinin ka une andej. Nji moment unë e kisha kry aksionin tim, kisha bë shpërndarjen e pamfletëve natën edhe ata po vinë. Po më shohin, edhe unë, e kemi pasë njëfarë burimi edhe unë po e pastroj ftyrën, e po kalojnë policia kolonë. “Mirëmëngjesi!” “Mirëmëngjesi!” U befasova, “A ki punu ton natën a?” Thashë, “Po, po”. Po shkun, se i lypshin shenjat ka është shku ngjyra. Ai djali vllavit kishte ikë ktu pari edhe ka dalë atje. Po kaloi ajo, ai moment.
Pastaj ne, parreshtur kemi vazhdu aktivitetin tonë me Azemin. Edhe erdh momenti kur ne u zumë, ramë në burg, nuk kundërshtum. E kishin zanë nji nga shokët tanë në aksion, edhe ai s’ka mujtë m’u përmbajtë, dhe mu më erdhën policia më murën në mëngjes herët. Ku e kanë ditë, interesant ka qenë ai moment, se direkt e në dhomë time kanë ardhë. Edhe në shtratin tim, jo të vllaut, po shtratin tim. Thotë, “Hajde zgjohu Nuhi”. U zgjova. Nana ishte pak e dobtë ka shëndeti, gjyshja, nji hallë, baba, u trazunë të gjithë, edhe unë s’po boj zo, u vesha edhe po qëndroj qeshtu {tregon duart të kryqëzuara} me nji kand të dhomës, nën përcjelljen e tyne, nën vëzhgimin e policisë.
Ata bojshin kontrollë, pastaj lypshin material. Unë s’kisha material, sepse e kisha shpërnda, të tërin e kisha shpërnda, s’kisha lënë asgjë. Po kanë marrë do fotografi e… letra çka kanë gjetë ashtu, vjersha edhe më dërgun në burg. Më dërgun në burg atje, pastaj aty fillunë maltretimet. Unë të drejtën me të thanë, e kam pasë nji kojshi, gjykatës hetues, Skender Berisha. E kemi pasë vërtetë fqinjin e parë në Prizren. Po kërkon ai nga une që une të tërhiqem edhe të dalë nga aty, të pendohem. Ma dha nji cigare, tha, “Edhe mos e thuj fjalën e fundit”, tha, “të parën”. “A fillojmë, fillojmë”. Daktilografistja…
Anita Susuri: Në Prizren a po?
Nuhi Bytyçi: Prizren, Prizren. Daktilografistja aty {bën me dorë sikur shkruan} edhe po thotë, “Fillojmë Nuhi”. Thashë, “Unë nuk e ndiej veten fajtor, plotësisht jam i vetëdijshëm për veprën që e kom bo”. “Ndale ndale”, po thotë, “ndale këtu”, {bën me dorë shenjën ndal} “ndalu këtu”, po thotë. Edhe po i thotë asaj, që ndalu edhe ti, mos shkruj. Tha, “Nuhi u morëm vesh që mos e thuj fjalën e fundit të parën. A vazhdojmë?” Thashë, “Vazhdojmë”. Unë po i them përsëri të njejtat tash. Une thashë, “Nuk pendohem për veprimtarinë time që e kam bo, edhe plotësisht jam i vetëdijshëm për veprën që e kam bo”. “O ndale”, tha, “ndale pak”, ndalu. Edhe drejtë me thanë, e ka ndërprejë atë seancë, e ka ndërpreje, se u duhke me marrë deklaratën.
Edhe me mendim që, i thirri ata gardianët e burgut edhe më çunë në dhomë në burg. Edhe ka shku i ka thanë babës, “Smajl, shko”, thotë “bisedo me Nuhiun”, thotë “që të tërhiqet”. Më erdh baba edhe më lanë mua në vizitë qëllimisht tash që domethonë me u pendu në një mënyrë edhe me dalë prej burgut. Tha, “Shiqo be bir”, tha, “i ke bo do vjet, burri nuk pendohet”, tha, “për ato që e ke bo në mënyrë të vetëdijshme, s’ka tërheqje”. Ooo t’ia kanë ngjitë babës për kresh e te kanë qitë jashtë. E mua më kapën më çunë në dhomë. Pastaj i kanë tregu atij gjykatësit. E ai më mor në pyetje, tha, “Po më duket si ti, si baba, ju të njejtë. Po vazhdo çka ki me thanë”, tha, “nuk e kam ndërmend me të ndërpre”.
Edhe vazhdova unë, krejt deklaratën time, çka kisha bo e nuk ish problem se s’kisha nevojë me u pendue edhe mos me pranu veprën se na ishim për nji kërkesë të tillë për nji shtet. Kemi pasë malltretime, kemi pasë rrahje. Përsëri po them, jo vetëm gjykatësi, por edhe Astrit Koshi ka qenë fqinj i imi, diku në distancë prej 150 metrave, njifeshim familjarisht, ai me më prekë jo. Po vishin serbtë edhe e shihshin që s’ka, s’po nxjerrë prej meje asgjë, se s’kisha nevojë unë, e kisha pranu veprën. Po tash, me shpikë emra të rinj, me shpikë emra të ri. Me shapulla prej nji faqe, në faqen tjetër, prej nji muri në mur tjetër. Po nejse, kalun ato.
Azem Ramadanin e kanë rrahë shumë, atë jashtëzakonisht tepër e kanë rrahë. Edhe pastaj vazhdun hetimet si tha edhe zoja ime, edhe natën ka pasë, në kohën kur ti mendoje se taman ke ra, do të qetësohesh edhe do të flen pak, nifarë pushimi, vike në derë ai. Thojke, “Hajde, zgjohu!” Nuk ish që kishte çka me mor mo shënime, po vetëm mos me leju me u qetësu ti si duhet. Edhe kalun ato momente, u afru koha e gjykimit…
Anita Susuri: Sa keni qenë në hetime?
Nuhi Bytyçi: Diku nji muj e gjysmë, sepse të gjithë ne e kishim pranu veprën, nuk kish aty problem. Po neve si grup na i bashkangjiten nji grup tjetër të Arbanës, që edhe ata ishin mor me… vërtetë edhe me shkruarjen e parullave, se të njejtës lagje. Na i bashkangjiten edhe na dënun. Neli pat arritë me ikë, Fazli Memaj, ai u tërhoq, shkoi në Gjermani e na tjerët mbetëm në burg.
Anita Susuri: Ka ikë prej burgut a?
Nuhi Bytyçi: Jo, para kohe. Ka marrë informata që ne jemi të arrestum edhe ai…
Anita Susuri: Ka dalë ilegalisht?
Nuhi Bytyçi: Po, ka ikë. E na u dënum pastaj. Une u dënova shtatë vjet nga Gjykata e Qarkut, Azemi pesë vjet, shokët tjerë dikush tre, dikush dy, dikush një. Po, aty në dhomë ku kemi qenë në burg, na kemi kalu shumë mirë. Këndonim këngë, unë s’kisha zë, po të tjerët kishin, këndonin bukur. Kur dilshim në shëtitore, e kemi pasë, se burgu edhe ndërtesa e Sigurimit kanë qenë përballë. E ne në shëtitore dilshim edhe e ngritshim kmishën lart edhe i mshonim barkut: “Republikë, Kushtetutë! Ja me hatër, ja me luftë!” E ata prej inatit dilshin në dritare, “Shtini mrena këta idiota”. Neve na shtishin mrena, ata, disa nga gardianët që ishin të arsyeshëm, “Mos boni problem be, se po duhet me ju shti mrenda, e s’po kemi dëshirë. Mos krijoni, se vetes po ia boni”. Po ishte motoja jonë për me i nervozue ata të Sigurimit, mos me i leju të qetë me qenë. Ky ishte qëllimi ynë.
Anita Susuri: A keni qenë këtu në Prizren në burg?
Nuhi Bytyçi: Po, po, po në Prizren, deri në momentin kur na kanë transferue, na kanë çue në një burg ma famëkeq në Jugosllavi. Kanë ardhë natën na kanë marrë, na kanë dërgu në Prishtinë, prej Prishtinës aty, në mënyrë të organizume me nji kamion të mbyllur. Aty, merre me mend diku nja katër, tre-katërdhjetë vetë, ngushtë, tym, Me nerë me thanë s’kishim nevojën ku me bo, nëpër shishe qashtu, turpi i Zotit. Na kanë lidhë, na kanë çue në Beograd. Në Beograd ne kemi qenë të lidhun, domethënë nga dy vetë, e tash në Burgun Qendror të Beogradit, kishim nevojë na me shku ka pak në banjo.
Merre me mend, shoku u duke me qenë përpara, e dikush tjetër m’i kry ato nevojat. Po, turpi Zotit, po ja, kështu i kemi përjetue ato, deri kur na kanë dërgu në Gospiq. Po e them Gospiqi ka qenë burgu ma famëkeq në Jugosllavi në atë kohë, sepse diku në ‘42-tën, ‘43-tën thojnë, ai burg ka qenë i shkatërrum. Ne kemi qenë diku në katin e tretë, domethanë prej ‘43-tës e deri në ‘82-tën s’ka pasë, ai ka qenë i mbyllun ai kat. Na e kemi, për neve e kanë çelë atë objekt edhe neve na kanë shti mrena aty, në ato shtretër të moçme, të vjetra. Menzi i kanë gjetë do sungjera, na i kanë prue, na kanë vendosë qaty.
E aty të them të vërtetën, momenti kur, se unë kam arritë të jem… e kam pasë nji djalë të ri, ka qenë diku 17-18 vjeç. Edhe ai ishte arrestu për parulla, merre me mend, pse ka shkru në dërrasë të zezë “KR Kosova Republikë”. Pesë vjet i kishin dhanë djalit, edhe e mundojke tugu, e ishte nji e çame e derës, e dy krive të derës, edhe aty u afrojke, merrke pak ajër. Edhe kur mrrimë aty, sepse ne s’kemi ditë ku po na çojnë, nuk e kemi ditë. Duke mendu se po na çojnë diku në Serbi, a din, 17 orë i bamë rrugë. Na zbritën aty, unë edhe ai ishim të parët edhe veç na kanë thanë “Vdishuni!” [zhvishuni]Domethonë, komplet jemi vdeshë ne, ashtu si na ka bo nana.
Me rroba në kri [krahë] edhe në dy anët gardianë të renditur. Barkit, shpinës, kokës, këmbëve, trupit, ka kanë mujtë, me do farë asi kërbaça të mëdhej. Ka kanë mujtë edhe deri në organet gjenitale, domethënë kanë sjellë sa kanë mujtë. Na kanë vendosë nëpër dhoma, derisa janë vendosë krejt mrena. Ishte ma e keqja kur ti tash i vrejshe se të gjithë po rrahen. O nuk e beson, sepse na ishim dy, pastaj se ishin nga tre vetë në dhomë, u duhke edhe njo me pru. Kur e kanë prue atë të tretin, kishte qenë krejt gjak në pjesën e poshtme.
E kemi marrë e kemi qetësue edhe kemi kalu nja dy orë a tri derisa u qetësue situata. Ai tash me shku te mjeku, kinse nji kontrollë. Teposhtë rrahje, te mjeku provokime, “Mos gaboni”, thojke, “me rreh”. Po në anën tjetër i thojke, “Mshoni”, kumeditë. “Knej mo se keq o, e knej mshoni…” Edhe pastaj shkallëve përpjetë, kamve, ka mujshin, trupit e përsëri në korridor, në dy anët gardianë. Po them, dhjetë me nji anë, dhjetë me nji anë edhe sillshin sa mujshin. Po, i kemi kalu ato. Nuk e kemi ditë ku jemi. Nuk e besoni ju se nuk e kemi ditë diku nja tre muj ku gjendemi.
As baba s’ka mujtë me ditë ku jemi sepse ka kërkue nëpërmes hetuesisë e nëpërmes gjykatave, ku ka ardhë deri në Kroaci, deri thujase në vendin ku gjendemi ne, edhe i kanë thënë, “Jo, nuk janë këtu, në Serbi janë a ku janë”. U detyru baba me u kthy përsëri prej Kroacisë pa vizitë. Pastaj pas nja tre muj a katër, thanë që mujmë me shkru nga nji letër, po jo adresë. E kemi shkru nga një letër. Më beso, kisha harrue edhe emrat e familjarëve disa me i cekë. Kisha harrue, s’mu kujtojshin. Po, “Jemi mirë”, dhe pastaj fillunë me ardhë në vizitë kapak. Erdhi nji vëlla, e ka pasë djalin e vet, ai që shkrunte parulla thashë, e ka pasë. Pastaj u zhdukë, ka ikë prej organeve të Sigurimit, si i ri ka dalë, ka depërtue në rrugë, ka hypë në autobus të Vërmicës edhe ka ikë, ka dalë në Shqipëri.
Ata e kërkojshin, këta këtu, edhe e kishin gjetë në Shqipëri. Erdh, po më lajmëron, po thotë “Nuhi, e gjetën Fatmirin”, si e ka dëgju, se i kishin thonë ata mos fol shqip, serbisht. Çka o ma e keqja, e kemi pasë nji gardian, Agim, ata e thirrshin Pero domethonë Agim zvani [njihej si] Pero, edhe na s’e dishim që ishte Agim ai. S’na like me fol shqip. Si u prezentu, si më tha e kemi gjetë Fatmirin, e kanë marrë e kanë tërheqë, mu më kanë kthye, se më thanë me fol serbisht. Thashë, “Jo, jo, në mujsha m’u marrë vesh me mimika mirë, mos mufsha”, thashë, “nuk flasmi serbisht”. Na kthyn.
Pastaj fillunë ma në rregull me ardhë baba e aty-këtu, po nuk na mbajtën shumë. Diku nja gjashtë-shtatë muj edhe prej aty, se aty pastaj ne bëmë disa herë grevë, kërkum të drejtat tona, sepse fillum me u liru edhe ne. Se ata mendonim që ne jemi njerëz të egjër. Nuk e dinin se ne ishim njerëz të butë, kërkojshim libra me lexue, vetëm libra thojshim, na bini libra me lexue, ne pastaj nuk ka problem. Po erdh ndërkohë jurisprudenca e Kroacisë, na intervistoi kështu nëpër dhoma, edhe nuk vonunë pastaj, na murën na çunë. E bëmë na nji grevë aty, në mënyrë të organizume, që tha edhe zoja, me shenja [i referohet gruas së tij].
Si erdhën grupi tjetër nga Prizreni edhe ndash beso, ndash jo, se unë prej syve kam qenë, shumë mirë kam pa. Kurse nji shok i ngjarjeve të 25 marsit në Prizren, Begzat Gashi, ai dëgjojke shumë mirë. Edhe po thotë, tha, “Kanë ardhë dy grupe nga Prizreni”, “Jo bre”, tha, “Për ner’ po dëgjoj zhurmën e të rrahurave”. Edhe kemi nisë “Republikë, Kushtetutë! Ja me hatër, ja me luftë!” {bën shenjën e grushtit si shënjë proteste}. Kanë kthy përgjegjen edhe kemi tregu me grrithje të murit ka sa vite jemi në burg, edhe mejherë e kemi konstatu, e kemi gjetë kush janë shokët. Po jo që ne u gëzum që erdhën ata aty, po me nji mënyrë domethanë u shumum.
Pas nja gjashtë-shtatë muje na largun prej aty. Pastaj na largun të zgjidhun, se u bindëm që mo s’ka të boj me njerëz të egjër. Na kanë çue në Lepogllavë. Lepogllava ka qenë tipi pak ma i hapun [i burgun], por mrenda mureve. Aty në Lepogllavë ka qenë burg, po ka qenë nji po e them nji uzinë e madhe. Aty ka pasë të burgosur shumë, po edhe kanë qenë të detyrum me punue. Domethanë, kanë qenë shumë reparte, kanë pru njerëz, s’i kanë lanë me nejtë, kanë organizue, na kanë sistemu nëpër dhoma.
A ka pasë kriminela, a ka pasë hajna, ata s’e kanë pasë atë dert, po na kanë vendosë [bashkë]. Aty më erdhi mu informata, se pastaj prej shtatë vjetëve isha zbritë në pesë vjet. Derisa une i numërojsha shtatë vjet me ditë, se ne si të burgosurit, i numërojshim ditët sa, tash zbritën 700 ditë, zbritën. Edhe thashë vet me veti, thashë ja ku mrrina, thashë edhe katër vite. Po, shiqo, kur të kije shok të mirë, intelektualë të mirë, ne kemi kalu një jetë shumë të mirë në burg.
Kemi pasë maltretime, ne kemi qëndru nëntë ditë në grevë, vetëm pse e kanë rrahë nji nga shokët tanë. Nëntë ditë pa ngranë hiç, asnji kafshore bukë. Mas nëntë dite, kinse u realizun disa prej kërkesave tona, po disa nga shokët tanë ishin transferu në burgje tjera e neve disave na lanë aty. Por [kishim] njëfare lirie pak me komuniku mes veti, me qëndru gjatë, po mendoj mas orarit të punës, jo gjatë orarit të punës se e ki pasë të kufizume. Uleshim në oborr, bisedonim, komunikonim, lujshim, hajgare, pak aktivitet sportiv, kështuëqë ka kalu koha. Po ka pasë edhe momente kur kemi qenë edhe, kemi bo edhe na vet probleme nganjëherë.
Na imponojke statusi ynë me bo probleme pak, a po kupton? Na imponojke vet kauza jonë me bo, me kriju kapak probleme, me qëndrue të palëkundun. Ishte momenti kur duhej na m’u zgju në… Titoja ka pasë ditëlindjen edhe tash u duhke m’u ngritë të gjithë në këmbë. Na shqiptarët asnjë s’jemi ngritë në këmbë. Erdh, na i murën informtatat, pastaj më dënun me qeli [vetmi], po jo vetëm mu, po edhe tjerë, po edhe shumë herë na dërgonin nëpër vetmi. Kishte momente kur thujase, nganjëherë krijonim problem për qefi, vetëm m’i marrë librat nër sjetull edhe me shku me lexu kapak në qeli atje, deri kur e kuptun.
Më beso, e kuptun që qëllimisht po duam me shku në vetmi, e tha, “Jo”, tha, “në vetmi, nuk po shkon në vetmi”, tha, “pra. Ke me u kthy”, tha, “në repart tjetër”. Ma ndërroi repartin, po nuk më çoi në vetmi. Po them, diku nja gjashtë-shtatë herë kam qenë gjatë asaj periudhe në vetmi, po nuk e kemi pasë brengë, se kemi pasë na momente edhe ma të vështira të torturave. Ato në Gospiq, janë të paharrueshme shka kemi përjetu ne.
Anita Susuri: Dhomat e vetmisë a kanë qenë ma të vogla, a kanë qenë me dritare?
Nuhi Bytyçi: Ma të vogla kanë qenë, ma të vogla, kanë pasë dritare, po nuk ki pasë këpuca ti, [i ke pasë] pa lidhëse, pantollat kanë qenë të mëdhaja, këmishat. Domethanë, kanë mujtë mos me të ra taman, u dashtë me i majtë në dorë e këpucat pa lidhëse. Të qitshin ka pak në shëtitore, ka dhjetë minuta të kthejshin mrena. Por nuk ishte ajo brengë, pse ne qëndronim në vetmi, jo, jo. Po kjo ishte faza e parë kur unë e përfundova burgun, erdha në shtëpi.
Anita Susuri: A e kanë ditë familja që ju kanë zvogëlu [dënimin], sigurisht?
Nuhi Bytyçi: Po, po, po, po, se vazhdun pastaj vizitat. Po, vazhdun vizitat pak ma në mënyrë të rregullt. Vishin në vizitë, kontaktonim me prind. Kanë ardhë baba shpesh herë, motra, vëllau, vishin, na sillshin ka pak ushqim. Meqenëse s’kishim nevojë ne për ushqim atje, sepse në burgun ku kemi qenë ne, ka qenë vuajtje e dënimit edhe, Josip Broz Tito e kish pasë lanë me gojë pastaj në periudhë kur është emëru kryetar, që të burgosurit me pasë të drejtë me u ushqye mirë, domethanë, me i dhanë me ngranë mjaftueshëm. Mos me pasë mo sikur në Prizren apo në Gospiq që e kemi pasë të caktume sa domethanë.
Anita Susuri: Ku ka qenë ky burgu, Titoja ku ka qenë?
Nuhi Bytyçi: Në Lepogllavë.
Anita Susuri: Aha.
Nuhi Bytyçi: Në Lepogllavë. Edhe atje, thashë e kemi pasë ushqimin e mirë, nuk ka pasë problem. Kemi kalu mirë. E kreva dënimin dhe faza e parë e jetës sime ishte kjo, që unë e përfundova atë periudhë.
Anita Susuri: Cili vit po i bjen që keni dalë prej burgut?
Nuhi Bytyçi: ‘86-tën, në fund të ‘86-tës. Pata fatin, u njoftova me shoqen e idealit, edhe u martuam. Po i parahatshëm edhe unë, ajo ka qenë thujase ma e parahtshme ideologjikisht. Po mu fillunë, më angazhoi shoqnia, hajde se duhet formu diçka, mos me qëndru kështu. U angazhova unë pak në tregti që m’i ikë pak politikës edhe pak çështja familjare, se u martova unë, duhej me kriju të ardhura.
Anita Susuri: Pra, nuk mujtët me…
Nuhi Bytyçi: Jo, e lashë, thashë, se gati e përfundova gati atë karrierë edhe vazhdova nga pak me punue. Po përsëri, të parehatshëm ne. Ai vrulli {e prek mesin e gjoksit}, kauza nuk na linte të qetë, edhe formum përsëri nji grup, tani me pretendime për luftë. Bile nji nga mbledhjet konstituive është mbajtë edhe në shtëpinë time. Ekzistojnë raportet e grupit atje, po ato i kanë marrë Sigurimi i atëhershëm. [Në vitin] ‘90-‘91, i kanë marrë shënimet edhe une s’kom arritë ma m’i përvetësu ato shënime edhe m’i pasë në dorë. Data kur është mbajtë, ma e keqja data kur është mbajtë, a din, s’kom arritë m’i shënu ato.
Pastaj janë mbajtë edhe mbledhje tjera në Prizren, në Nashec, në Vrri. U formu grupi, po ka qenë fati tjetër që prej Prizrenit vetëm une jam dënu edhe Naim Krasniqi. Tjerët, është ndërpre lidhja edhe s’kanë pasë [dëshmi]. Dikush ka ikë, dikush jashtë, dikush këtu mrena në ilegalitet, kështu që nuk kanë ardhë në burg. Gjakova kanë qenë nji grup i madh, diku prej 14 vetëve. 13 kanë qenë të Gjakovës, dy të Prizrenit, një i Suharekës, një i Mitrovicës, një i Prishtinës. Domethanë, kemi qenë 19. Grupi 19 thirret edhe grupi i Gjakovës në krye me Mentor Kaçin. Prej Prizrenit na kanë çue në Pejë, aty kemi qenë të stacionum, deri sa është mbajtë gjykimi.
Domethanë, ka zgjatë procedura hetimore diku dhjetë muj. Pra, gjatë asaj periudhe dhjetë mujore në Burgun e Pejës nuk ka pasë maltretime, sepse ka ekzistu metoda ma e mirë për me zbulu a p’e tregon të vërtetën apo po gënjen. Nëpërmes atyne metodave domethanë kanë arritë neve me na zbulu që çka, ku qëndron e vërteta edhe çfarë po mshefim
Anita Susuri: Si ke edhe niherë viti, herën e dytë që jeni…
Nuhi Bytyçi: ‘90-‘91 ka qenë periudha kohore, po. Edhe aty, unë pastaj, si grup ne u dënum dy vjet, sepse nuk kish ma vepër time për me u dënu, po si përsëritës. Domethanë, mua më dënun dy vjet, pastaj në gjykim neve na lirunë. Çka është ma interesant, se në Pejë ka ardhë në vizitë, merre me mend ka qenë gardian shqiptar edhe e ka prue çikën në vizitë, nuk ma kanë lejue, por kjo s’më pati tregue mue hiç. Se me pasë tregue, ndoshta kisha kriju problem, se na nuk i pritojshim me bo probleme në burg. Jo në favor timin, po që me bo problem pse mos me lejue për shembull, me të leju vizitë.
Në atë kohë kemi kalue atë periudhë edhe ne arritëm me dalë, përsëri me u mbrojtë në liri, nja tre a katër vetë që ishim nga dy vite [të dënuar]. Domethanë, dhjetë muj i kisha mbajtë, tash 14 muj çka vendosë Gjykata Supreme. Për fat të keq, Gjykata Supreme mas nja dy-tri vjete, në ‘95-tën erdh vendimi që o plotfuqizue. Domethanë, 14 muj duhet m’i mbajtë. Nuk kam tentu me ikë, e kom ditë që dy vjet do t’i kem burg, edhe 14 muj. Kanë ardhë policia, më kanë lyp, s’ma kanë gjetë shpijën. Po më vinë rinia, po më thonë, “O baci Nuh, po të lypin policia”. Thashë, “Ja këtu jam”. Ja qaty përballë isha {bën me gisht nga ana e djathtë}.
Punoja nga pak tregti. Edhe kur erdhën policia, po më thojnë serbisht “Jel duguješ nešto? A ke borxh diçka?” E rrudha gojën {ngritë supet}. Më murën mu më dërgun në Sekretariat. Atje me… ka pasë maltretime psiqike shumë të mëdhaja, për familje sidomos, se për veti më s’kisha problem, po për familje. Po mas nja tri-katër ore Zenel Kabashi, s’e di, ai veteran, edhe ai ka qenë i burgosur, domethanë i kësaj grupës nacionale, si ballista. Ka qenë edhe ai i papërmisushëm, armik i madh për ta.
Me të bashkë, në qato farë çka i thojnë furgona, që po ju thojnë këta, na çunë në Pejë. Aty kemi qëndru nja dy javë ditë në, i thojnë karantinë, para se me kalu në tipin e hapur të burgut. Jo tipi i hapur, tipi i hapur ishte ata që qëndronin jashtë, po pak ma ndryshe. Domethanë, ki oborr me dalë me shëtitë, m’u angazhu pak, aktivitet fizik. Po, pastaj kalova aty, nji kohë të gjatë kom qenë me Ukshin Hotin, gjashtë muj ditë kam qenë me to në dhomë. Nji periudhë kohore kam qenë me Haxhi Feratin, s’e di a jeni taku ju me të. Edhe ai është grupi i këtyre, i Qeverisë të [Ministrisë së] Mbrojtjes.
Kanë qenë ata nji grup intelektualësh që janë burgosë në atë kohë, pa dashtë as m’u mundu m’u angazhue në front. Por, jonë arrestue edhe kanë qenë në vujtje të dënimit. Ai është profesor, doktor profesor Haxhi Ferati. Ukshin Hotin veç e dini. Por, kom pasë fatin me qenë edhe me shumë shokë tjerë, intelektualë, që kemi kalue momente të mira. Pas 14 muajsh vuajtje të dënimit, unë u lirova edhe nga ai. Po domethanë ishte hera e tretë që unë shkova përsëri në burg. I mbajta edhe ato 14 muj dhe arrita m’u kthy në shpi, arrita m’u kthy shnosh e mirë, pranë familjes sime. Krijum familje të mirë, kam tri vajza, nji djalë, kam nipa, mbesa, po ma me rëndësi se e kam zonjën time taman për qefi tim.
