Pjesa e Dytë
Anita Susuri: Qysh ka vazhdu mandej mas këtyre marsheve, ju sukses nuk keni pasë…
Isuf Beqiri: Nuk patëm, u kthyem…
Anita Susuri: Qysh ka vazhdu puna? A kanë ardhë policia me marrë në pytje? Më doket që po?
Isuf Beqiri: Po, tani thojshin, “Isufi shpijun”, nuk guxojshim, vetmeveti na, me kërkon me folë. Se tash ata i shtini Sërbia, shiptarët që jonë konë të shitun me Sërbi. “Ky shpijun, ky shpijun”, beso punojshe me to nuk guxojshe, qaq shumë sa që… E tash SUP-i, UDB-ja, “Ky o shpijun, ky o shpijun, ky o shpijun” që me na tutë. Kadal-kadal tani tu e marrë vesh që tonë shpijuna s’munën m’u konë.
Anita Susuri: Kanë shti pabesi…
Isuf Beqiri: Kanë shti pabesi në mes minatorëve. Ata minatorët apet u lidhën edhe me 28 [20] shkurt 1989, i pari ndrrim kena vendos që mos me dalë prej miniere. Kena nejt aty, në njo ora kanë lajmëru tani Burhanin e Azizin që na nuk dalim prej miniere qishtu, qishtu.
Anita Susuri: E para se me u mbyll ju… me 20 shkurt ka qenë?
Isuf Beqiri: Po me 20 shkurt.
Anita Susuri: E para se mu mbyll…
Isuf Beqiri: I pari ndrrim.
Anita Susuri: Ti je konë në të parin ndrrim?
Isuf Beqiri: Po, në të parin, kena metë në minierë.
Anita Susuri: Ju jeni konë që keni vendos, “Po rrimë”?
Isuf Beqiri: Qashtu, krejt minatorët jonë shku në tetin e nontin [horizont] e jonë bo, tash prej nalti janë shku janë bo në tetin u konë kryesor, tetin e nontin. Në tetin horizont.
Anita Susuri: Para se, para se me ndodh, me marrë qat’ vendim, a u fol çka m’u bo, a ka pasë dikush që e ka organizu?
Isuf Beqiri: Po ka pasë organizatorë, veç në telefon na ka thirrë, “Hallo”, u konë kësi sikur i shpisë, “Nuk po dalum” e tash ai s’ka kallxu emër. Na jena nalë.
Anita Susuri: Ju s’e keni ditë kush?
Isuf Beqiri: Jo, veç kena thonë, “S’po dalum” edhe s’jena dalë.
Anita Susuri: Edhe çka ke mendu ti kur ka ardhë ai lajm?
Isuf Beqiri: Po jena gëzu a, u konë nifarë kënaqësie, kurrë ajo kohë s’vjen a. Na jena konë t’u dekë uni krejt, më vjen keq…
Anita Susuri: E çka ke bo, i ke lonë ato mjetet…
Isuf Beqiri: Kur e kom pa ni fotografi mas lufte, 70 për qind jonë dekë a (përlotet), 30 jena metë. Ma mirë me pa dekë edhe na, beso kom kajt. Se kishin pa shkye shkijet atë fotografinë, ish konë aty në sallë, qaty. E kur jena kthy mas lufte ish konë ajo greva fotografia, kur e kom pa aty kom kajtë a. Shumë m’u kanë dhimtë, se 70 për qind janë dekë. Na kena kujtu që mas lufte ma mirë a, këta veç ma keq.
Anita Susuri: Qysh u konë qajo dita e parë e grevës?
Isuf Beqiri: Më kujtohet pakënaqësi, po ma fshtirë u konë na që s’e pishum duhanin, ma fshtirë u konë që s’e pishum duhanin, na u kuqshin sytë. Ka pasë njeri të lodhtë bre, thojshe ti që po vdes e s’dilke. Tani po u msojke, po u msojke njeri. Tani nejtëm, kena nejt…
Anita Susuri: Ti ke nejt tetë ditë qaty, s’ke dalë hiç?
Isuf Beqiri: Kom nejt tetë, hiç s’kom dalë. Kur jom dalë ma së pari, tani kur dolëm, na i kanë mshelë {mbulon sytë me duar} sytë se s…
Anita Susuri: Në cilin horizont je konë ti?
Isuf Beqiri: Unë jom konë të nontin.
Anita Susuri: I nonti u konë ma kryesori?
Isuf Beqiri: I teti u konë ma kryesor.
Anita Susuri: Aha, i teti.
Isuf Beqiri: I teti u konë, na jena konë të nontin, ajri u konë, a po do me të rrejt, ajri u konë ma i mirë pak në të nontin, i teti u konë pak ma, ma, ma zor, ma zor. Se vike tash Azizi, Burhani, vishin në minierë, vishin aty-aty ren, “A po lodhni?” Veç kajshum a, kajshum tonë.
Anita Susuri: E kur e morët vendimin ju që mos me shti gjithkon në minierë? Me ardhë njerëz që janë konë të caktum.
Isuf Beqiri: Po aty jonë formu grupet, jonë formu grupet, ata i kanë përcjellë ata liftat, të gjitha ato. E gjithkon s’e kanë lëshue me hi atje, janë formu grupet, me mjekë e me krejt. Konë kanë dyshu s’e kanë lonë me hi.
Anita Susuri: Qysh ka vazhdu tani? Ditën e parë na tregove që u konë nifarë gëzimi…
Isuf Beqiri: Nifarë kënaqësie.
Anita Susuri: Nifarë kënaqësie. Po qysh ka vazhdu tani, a jeni lodhë a?
Isuf Beqiri: Po u lodhshim, e kishim pak, më fal nifarë nervoze a dinë. Nifarë nervoze po për me dalë a jo, për me dalë prej miniere a jo.
Anita Susuri: Qysh u konë puna me ushqim për shembull, thojnë që ka qenë grevë e urisë po edhe që ka pasë ushqim?
Isuf Beqiri: Kena nejt ni ditë e ni natë, a dy, kena nejt pa…. Kanë pru ushqim a din tash, më falni tinza kanë çu bukë, tinza. Kanë lëshu bukë tinza.
Anita Susuri: Jeni ushqy?
Isuf Beqiri: Po, jena ushqy mirë.
Anita Susuri: E qysh ka ndodhë, për shembull për higjienën, mirëmbajtjen?
Isuf Beqiri: Për higjienën jonë konë ato tash, jonë konë më fal a din, jonë konë ato WC, banjo, WC jonë konë përpara ato, jonë konë ato. Ujë ka pasë, po.
Anita Susuri: Për çka keni bisedu aty?
Isuf Beqiri: Po bisedojshim që asnjo gjallë me dalë jo, për pa dhonë dorëheqje. Edhe nejtëm tetë ditë e tetë netë. Aty u smujshin do, me zor i kanë qit se nuk dojshin me dalë përjashtë do pleq të lodhtë, nuk dojshin me dalë. Dilke atje pak merrke naj kokërr diçka, u kthejke apet në minierë.
Anita Susuri: E deshta me ju pyt, deshta me ju pyt sa jeni konë brenda, çka ke pa ti te kolegët e tjerë që i ke pasë? A u smu najnjoni, a s’ka mujt me qëndru a? A ke pa diçka qishtu?
Isuf Beqiri: Ata tash kush u smu ka pasë, a din u konë ambullanta aty. U konë shumë i ligë e u kthye, do kanë nejt, u konë ambullanta aty. Tani veç të kuptohëm, pajtimi i gjaqeve ka fillu në minierë mrena. U ardhë njeri ka thonë, “Falë ju koftë gjaku minatorëve të ‘Trepçës’”. E ka pasë gjak, a din ja ka vra dikush naj familjarë, ja ka falë gjakun. Ka pasë gru, më fal, femër u ardhë, e ka falë dukatin e ka pru. Ka ardhë njeri te porta lopën e ka pru e ka lidh për porte. U konë, kanë dhonë ndihma tetonë a, tonë përkrahje kena pasë, tetonë prej krejt Kosovës, prej shiptarëve po du me thonë. Prej studentave, tani edhe studentat janë nguju atje në fakultet, ka pasë studenta që kanë hi në grevë urie si minatorët, as ata s’kanë ngronë.
Anita Susuri: Qysh ju vishin juve qeto lajmet?
Isuf Beqiri: Tash jonë konë ata (qesh), jonë konë ata organizatorët, “Puna mirë është, rrini se puna mirë është” nejtëm. Tani ata kishe dhanë dorëheqje, na rrejtën
Anita Susuri: Ju edhe keni lyp domethonë, grupi i minatorëve që i kanë organizu protestat kanë kërku që me ardhë edhe Millosheviqi aty.
Isuf Beqiri: Po Millosheviqi me ardhë, Rrahman Morina.
Anita Susuri: Ai s’ka ardhë, u ardhë Shuvari…
Isuf Beqiri: Po, Stipe Shuvari u ardhë.
Anita Susuri: A je konë ti aty kur ka folë?
Isuf Beqiri: Nuk jom konë veç me të nime e kom, që kur ka folë naj minatorë i ka thonë, “Ti nuk je minator, ti je najfarë juristi najfarë”. U konë Mursel Haziri, tash osht’ ai jashtë, kur ka folë i ka thonë, “Ti nuk je, nuk je minator po je najfarë juristi”, qaq që ka folë, që ka folë mirë, Stipe Shuvari.
Anita Susuri: Ai ka thonë po mbrohet Jugosllavia atëhere. E qysh e keni pasë ju minatorët komunikimin mrenda horizonteve, a keni lëvizë a?
Isuf Beqiri: Me telefon, ka pasë lift jane dalë prej nontit në tetin.
Anita Susuri: A ka pasë dikush që i ka ndrru horizontet?
Isuf Beqiri: Po tash, për shembull si u shku ai, si u shku ai që s’u konë atu, ato meniherë s’e kanë lonë aty me nejt. Se ai e ka ditë mos osht’ i dyshimt diçka.
Anita Susuri: A ka pasë edhe që kanë qenë në dyshim a me nejt a jo?
Isuf Beqiri: Ka pasë, ka pasë.
Anita Susuri: Edhe çka ka ndodhë?
Isuf Beqiri: Po s’e kanë lonë me hi në minierë hiç. Nëse kanë dyshu s’e kanë lonë me hi në minierë.
Anita Susuri: Tjetër, domethonë në horizontin e tetë po thu që kanë ardhë shumica…
Isuf Beqiri: Po shumica jonë konë në tetin.
Anita Susuri: A e merrshit vesh ju kur vike dikush aty, a u bojke… qysh e merrshit vesh? A u nike?
Isuf Beqiri: Jo se aty 60 metra, nuk nihet. Veç tani vike najkush, “Erdh filani, shkoi filani”. Ma së shumti jonë konë Azizi e Burhani, në çdo horizont janë shkue.
Anita Susuri: E ty çka ta ka marrë menja, a kanë m’u plotësu kushtet?
Isuf Beqiri: Po na menojshum po, kishe m’u hjek Rrahman Morina me ata tre tjerët, po na rrejtën në burg apet, veç e pruni letrën qaty, na rrejtën.
Anita Susuri: Qajo letra kur erdh a u gëzut, a qysh e pritët?
Isuf Beqiri: Po, as s’u gëzum, as… se dulëm, na mashtrun de, dulëm. Si dulëm aty filloi, dulëm në restoran aty, natën arrestimet.
Anita Susuri: E ti a ke pasë naj, a je lëndu a, shumica thojnë që kanë pasë varra nëpër trup e jonë konë keq, ti qysh je konë me shnetë?
Isuf Beqiri: Jo veç për sytë, sytë më fal m’u kuqshin, prej syve, tani ka pak më fal baza nervore pak. Se mos m’u konë ajrimi ata, kishin dekë, se u duft m’u kujdes aty për rrymë e për ajër e. Ajri o kryesor, pa ajër aty s’rrihet.
Anita Susuri: Domethonë, ti je konë me sytë edhe në bazë nervore?
Isuf Beqiri: Po sytë, m’u kuqshin sytë.
Anita Susuri: Nashta je lodhë apo ndonji presion?
Isuf Beqiri: Po, jom lodhë. Flejshim në tokë, në do dërrasa në tokë, në tokë.
Anita Susuri: Ajo toka qysh osht’, a osh’t guri?
Isuf Beqiri: Guri, guri. Qaty s’kishe ku, tash kallabllak s’kishe ku, në tokë qaty rrishim u pshtetshëm te njoni tjetri qashtu.
Anita Susuri: E kur keni dalë ti i ke pasë nihere fashat…
Isuf Beqiri: I kena pasë, si jena dalë prej lifti, jonë konë ata mjekët, motra medicinale, mjekët jonë konë teknik, na i kanë mshel sytë, jena dalë na nuk shihshim kurgjo, si jena dalë në restoran e kena pi ka nji supë. Edhe na kujtojshum a di tash ata kanë dhonë dorëheqje po bohet, po bohet mirë. Kena shku i kena hjek ato rrobe, jena pastrue, kena ardhë te shpia. Pe kqyrim televizorin, atëherë televizori bardhë e, bardhë e zi (buzëqesh) aty kur shkum nesra masa të zorshme i kanë marrë. Telefona s’ka pasë, i kanë marrë ata minatorët tjerë, Azizin, Burhanin, 14 vetë. E tash do minatorë, tonë 1300 minatorë që kanë nejt në minierë tonë jena konë të denuem. Kush u konë te sërbi i kanë dhonë 60 ditë burg, kush u konë te shiptari 40. Po domethonë gjykatësi shiptarë ja ka dhonë 40 ditë burg pak 20 ditë ma pak, a sërbët ja u kanë dhonë 60 ditë.
Anita Susuri: A të ka ardhë vendimi në shpi, a ku?
Isuf Beqiri: Po në shpi, jo në shpi, na ka ardhë vendimi në shpi. Une jom konë te gjykatësi, serb ish konë, folke sërbisht, Daga-daga-daga {onomatope}, unë veç rrisha qaty. A njo u dekë Haxha prej Muhaxhere ish konë para meje, ajo shkina folke, ai i kish qit dy gishtat mi tavolinë {tregon dy gishta} edhe ja lexojke ata nenat qysh e vetke, ai i kish qit ata dy gishtat në tavolinë a ajo shkina folke, Taka-taka {onomatope}. I tha 60 ditë, i tha sërbisht 60 ditë, aty dul e shkoi.
Anita Susuri: Ty a ti kanë dhonë 60 ditë?
Isuf Beqiri: 60 ditë po.
Anita Susuri: Je konë 60 ditë në burg?
Isuf Beqiri: Po.
Anita Susuri: Qysh kanë kalu qato ditë?
Isuf Beqiri: Paj ka pasë atëherë shiptarë kapak nuk na… Mehmet Ajeti u konë drejtor i burgut në Mitrovicë, jena konë në nifarë barake na shtishin kapak me punue, ka pasë kapak shiptarë veç nuk…
Anita Susuri: E di që burgu i Mitrovicës u konë i keq.
Isuf Beqiri: E na jena konë nifarë barake, ata që jonë konë në burgje të rona jonë konë anena, na jena konë në nifarë barake të keqe, nifarë barake, na nuk jena konë anena.
Anita Susuri: Ju kanë bo ndoshta ma shumë presion psiqik a po? Ju kanë pyt non-stop, ju kanë…
Isuf Beqiri: Po, “Pse, kush e, tek e?” Çdo sabah u dufke m’u bo rresht aty. Aty vishin ata drejtorat, “A kanë ngu, a ka probleme, a ka…”
Anita Susuri: Veç e di që bash krejt minatorët nuk i kanë zonë për me i shti në burg?
Isuf Beqiri: Po, do që jonë rujt.
Anita Susuri: E ty qysh të ka ndodhë?
Isuf Beqiri: Si jom shku në Mitrovicë më kanë zonë.
Anita Susuri: Ti ke shku me punë diçka…
Isuf Beqiri: Po, me punë. Veç e kqyrke aty në autobus Isuf Beqiri e vetke ato me radiolidhje, “Bjere!” Drejt e në burg.
Anita Susuri: Ti çka menove?
Isuf Beqiri: Kurgjo vallai, jo s’u tuta, jo s’u tuta (qesh).
Anita Susuri: Atje kur ke shku tani?
Isuf Beqiri: Plot ishin, plot, plot, plot ke pasë. Ke pasë do për vepra të lehta, se për ato burgjet e rona na s’jena konë.
Anita Susuri: Eh, a e din prej krejt këtyne minatorëve sa i kanë nxonë, sa i kanë buros me 60 ditë?
Isuf Beqiri: Paj vallahi, nashta ma shumë se gjysën po. Shumë jonë konë, do që jonë shku jashtë ata s’kanë mujt m’i nxonë.
Anita Susuri: Masi i ke kry qato ditë… po paraprakisht deshta, më fal, kur ke dalë ti s’ke pasë kontakt me familjen…
Isuf Beqiri: Jo, kanë mujt me ardhë me na vizitu, po, po kanë mujt me ardhë me na vizitu, se aty jena konë nifarë barake, kanë mujt me ardhë. Kanë mujt me ardhë me vet, “Qysh osht’?” Jonë hy aty, kanë vet, “Qysh o filani? Mirë?” Edhe ata u mërzitshin, kajshin, si na qishtu.
Anita Susuri: A ke pasë me ta bisedë kështu direkt?
Isuf Beqiri: Jo, veç kanë vet edhe ju kanë thonë mirë edhe ditën e mirë. Ka pasë që i ka dekë gruja edhe s’u shku në vorrim. Se qaty e kena lidhë besën që mos me dalë.
Anita Susuri: E tani familja qysh të priti kur je kthy mas grevës?
Isuf Beqiri: Paj kajshin ata, kajsha vetë. Kishe u bo mirë edhe ma keq.
Anita Susuri: Po, e mas burgut ti sigurisht kur të kanë nxonë mo s’e ka ditë familja, qysh…
Isuf Beqiri: Jo tani ata në autobus kanë kallxu që e murën, kanë kallxue, “E murën Isufin”. Na i bishin rrobet me i ndrrue.
Anita Susuri: E tani qysh të ka vazhdu jeta masi ke dalë prej burgut, a je kthy apet në “Trepçe”, a çka ka ndodhë?
Isuf Beqiri: U kthyem, po tani masat e dhunshme a. U kthym, na kthyen, na thirrën, cik-cak na thirrshin. Na thirrën e shkuem, kur shkojmë e kanë pru drejtorin e dhunshëm Qazim Shala, kena hjek tani apet.
Anita Susuri: Qysh u konë ai Qazimi?
Isuf Beqiri: U konë drejtor në vend të Burhanit.
Anita Susuri: A u konë ma i mirë a…?
Isuf Beqiri: Ma i keq. Ma i keq u konë.
Anita Susuri: Pse për shembull, çka ka ndryshu?
Isuf Beqiri: Se, se nuk u duft me ardhë, ai u konë në “Akumullatora” drejtor, prej atjehit ai tash drejtor i dhunshëm, nuk u duft me ardhë hiç, “S’po shkoj edhe ditën e mirë”. Tani si u kthym na, kur erdh ky Qazimi këtu, shkijet u bonën, serbët u bonën drejtora. Me tetë vjet shkollë drejtor, shiptari fakulltetin e xehëtarisë të kryem mbikëqyrës, e ai drejtor. Edhe lujti puna, na e murrën frymën qysh me thonë. Nuk guxojshum fort me… se masat e dhunshme. Po prodhim s’dilke, prodhim s’u dalë. Kur jonë burgosë këta të 14-tit jonë konë 62 minatorë për të dytën herë në grevë, 62 minatorë jonë konë në grevë.
Anita Susuri: Kjo u konë në vitin ‘90 a?
Isuf Beqiri: Jo, jo këtë ‘89-tën, tani si u burgos Burhani e Azizi jonë hi 62 minatorë për së dyti në grevë.
Anita Susuri: Cili vit, u konë viti ‘90 po më doket, a meniherë?
Isuf Beqiri: Jo meniherë, meniherë mas, mas dy mujve jonë hi në grevë 62 minatorë.
Anita Susuri: Je konë edhe ti aty?
Isuf Beqiri: Jo s’jom konë {vendos dorën në zemër} tash çka s’jom konë, nuk jom konë.
Anita Susuri: E qata që kanë hi a kanë pasë naj përkrahje, a çka ka ndodhë?
Isuf Beqiri: Tash neve nuk na lejshin me hi te porta na blllokuen. Veç ata që kanë punu në pumpa, ato pumpat atje qesin ujët prej miniere, tash ata pumparët me shku me ndrrime çka kanë {prek trupin} mujt me mshef kapak bukë, e kanë shti më fal, nër tesha, nër rrobe të punës e ja u kanë çu kapak bukë. Edhe ni djalë i hallës osht’ i joni e u konë në grevë, e vetsha, “Bajram qysh e çuet tri-katër ditë?” Tha, “Dajë kryp hongshum. Kapak” më fal, “kryp e ujë” tha, “si krypa me të majt ngit s’kish kurgjo”. E kom fjalën për të dytën grevë se s’ka pasë çka, “Veç kryp kapak edhe e pishum kapak ujë” tha, “e kapërcejshum”.
Anita Susuri: Ata kanë nejt dy-tri ditë sa?
Isuf Beqiri: Po kanë nejt tri ditë, tani jonë shku ata speciallcat jonë shkue mas shpine, me shiptarë i kanë qit.
Anita Susuri: I kanë nxjerrë.
Isuf Beqiri: Po, i kanë çu drejt e në burg i kanë çue.
Anita Susuri: Krejt që jonë konë aty?
Isuf Beqiri: Po, i kanë çue drejt në burg, me autobus i kanë çu.
Anita Susuri: A e dini tani çka ka ndodhë me ata?
Isuf Beqiri: Tani kanë nejt, kanë nejt edhe ata koxha do ditë në burg.
Anita Susuri: Edhe mo puna s’ka vazhdu?
Isuf Beqiri: Jo, tani kena punu na apet. Kena punu…
Anita Susuri: Sa?
Isuf Beqiri: Vallahi po harroj sa. Tani cili vit u ‘88-‘89-tën, nuk e di tani…
Anita Susuri: Në fillim vitit ‘90.
Isuf Beqiri: Në fillim vitit ‘90 kur shkojmë te porta masat, speciallcat ishin ardhë atu, na thirrshin me emra, “Ky bon, ky s’bon” na thamë, “Ja tonë, ja hiç”. Si i thirrke ata, më falni, ata që vozitin, që i grahin atij ujsit, e thirrshin me emër për shembull Isuf Beqiri, ai s’shkojke. Pumparët s’shkojshin, na ju thamë, “Ja tonë, ja hiç” edhe…
Anita Susuri: E ty, a ta kanë thirrë emrin?
Isuf Beqiri: Jo, jo, s’më kanë thirrë. Vetëm ata pumparët edhe që kanë qenë vozitës të ujsit edhe nuk jonë shku, jena kthye prej atuhit, më doket u konë i teti a, gushti, në gusht u konë, jena kthye njimdhetë vjet kena nejt pa punë. Kena hjek a. Ka pasë njeri që ka thonë, “Dushk kena me hongër e bari e s’kena me punu për Sërbi”.
Anita Susuri: E ti çka ke bo tani qato vite?
Isuf Beqiri: Po të kallxoj, jena marrë me blegtori me gjo edhe dru kena shitë. Kena mbijetue, kena hjek po jena mbijetue, ndihma s’kom marr kurrë a. Kena pasë gjo, kapak do dru e, jena, kena rrnu po du me thonë. Hjekë kena, jena prish a, çojshim dru, na e merrshin milicia. Si shkojshim në Mitrovicë, na i merrshin shkijet, e merrshim tjetrin qashtu. Njo e pshtojshim, njo e merrke.
Anita Susuri: Në vitet e ‘90-ta jonë konë edhe do organizime të sindikatës.
Isuf Beqiri: Sindikata, po.
Anita Susuri: Domethonë “Familja ndihmon familjen”, a je konë ti pjesë e këtyne?
Isuf Beqiri: Jo s’jom konë, une ndihma s’kom marrë. Tash…
Anita Susuri: A po menoj a keni, a jeni marrë…
Isuf Beqiri: Jo, unë s’kom marrë ndihma hiç kurrë.
Anita Susuri: …me sindikatën?
Isuf Beqiri: Jo s’jom marrë me sindikatën, veç une ndihma s’kom marrë kurrë. Se a dinë kena jetue, s’kom pasë nevojë. Ka pasë prej Presheve, Bujanovc e Medvegje e krejt, Deçan, Pejë e, ato krejt që i kanë majt familja-familjen a.
Korab Krasniqi: Sindikata i ka organizu qishtu kapak do punime sezonale, a jeni angazhu najherë?
Isuf Beqiri: Po i ka çu anenaj, i ka çu anej. Jo une s’jom shkue.
Korab Krasniqi: Nuk je shku?
Isuf Beqiri: Jo s’kom shkue se mos me të rrejt shkojsha i rujsha bagëtitë e mia. Tani në vjeshtë shitshim naj pastërrm, naj… qashtu kapërcejke. Amo për me hjek kena hjek.
[Këtu ndërprehet intervista]
Isuf Beqiri: Tani ‘96-tën, ‘97-tën, kanë thirrë milicia. Ma kanë thirrë babën ma së pari, e kanë thirrë në stacion policor edhe u shku, kur u shku ai plak, i kanë thonë, “A prune pushkën?” “Jo”, “A e prune alltinë?” “Jo”. I kanë thonë, “Duhet me pru” “Vallahi s’kom. Merrma shpirtin se s’kom”. Kanë thonë, “Me rreh këto plak, me rreh këto plak” s’e kanë rreh. Taj ata që kanë punu bashkë me Sërbi i kanë thonë, “Merre Isufin”. Edhe shkumë, kur shkojmë aty në stacon në “Trepçe”, kur shkojmë atu, më kujtohet si sot s’e harroj kurrë. Shkum aty, ishin konë tu e rreh njonin. Ma zi ma ka bo ai që britke se m’u që më ka rreh a, se e rrehshin si gjonë.
Shkum atu, kur shkojmë atu ish konë ai kujdestari atu tha, “Letërnjoftimet” ja dhamë letërnjoftimet me ni kusheri. Kur shkojmë atu, u ulëm atu, ata i thirrshin, i merrshin në pyetje edhe i rrehshin, neve jo. Më tha ai kusherini, më tha, “Isuf ç’a do mu bo me neve?” Tha, “Ja po pshtojmë, ja…” thashë, “Me pshtu hiç” po thashë, “Neve po na rujn ma së mrami me na rreh”. Nejtëm nja ni orë aty, ata i merrshin tjerët, aty u ardhë do prej Prishtine me ni Lladë. Kurrë s’e harroj, janë ardhë do civilë, milicë civilë. Atu, “Mirëdita” “Mirëdita”, ai kusherini u konë ma i vjetër se une, tash i ka pasë ai gati 65-60 vjet, ai u çu në komë, ai kusherini, une s’u çova hiç se e dita mirë që për neve jonë ardhë. “Mirëdita”, “Mirëdita” ai tha, “Mirëdita” une hiç, as s’u çova, as…
Shkoj atu i murr letërnjoftimat, letërnjoftimet tona edhe “Hajdi me neve”. Hypëm, ai kusherini përpara në Lladë une përmas, ata dy milicë civilë. Si shkum atu tha… te porta e “Trepçës” i bishim, aty ka porta, tha, “Ti” tha, “Ti je minator a?” Thashë, “Po”. Edhe si shkum në Tunell ma nisën kapak me brryla a. Sërbisht më thojke, “Kena me ju shkelë si bubrrecat”. Kena dhonë rojë me pushkë, mo ‘96-tën, ‘95-tën, me pushkë kom dhonë rojë, me allti kom dhonë rojë vet. Se u formu ajo a din, ato grupet ilgale, me pushkë kena dhonë rojë, dojshim me gju milicinë.
Atu si shkojmë atje na çuen në tretin kat, kurrë s’e harroj, me atë kusherinin na unxhën açik-açik [larg a larg] thanë, “Ulnu qitu”. Nejtëm atu, i rrehshin hallkun a, shumë. Tash sikur në “Trepçe”, sikur në Mitrovicë i rrehshin ata, bau-bau-bum-bum {onomatope}. Nejtëm aty, tha, “Hajde ti plak” i tha atina, “Hajde se mos po nerth”, ato e shtinën nalt, nejta unë edhe nja dhetë dakika, mas dhetë dakikave tha, “Hajde edhe ti se mos po nerth”, thashë, “Jo, mirë” tha, “Mos po nerth”. Si jom hi atu ish konë nifarë dhome e vogël e gatë, e vogël atu. Ata dy përmas, dy ishin konë mrena në atë sobën [srb.: dhomën] atu.
Une “Mirëdita” tha, “S’ka mo mirëdita” tha, “Dobar dan” [srb.: mirëdita]. Thashë, “More njeri në vend të vetin duhet me fol gjuhën e vet”. Edhe më ka ra shkelum n’kurriz më ka ra shkelum {tregon mbrapa}, ky tjetri me shkelm më ka ra me shkelum këtu {prek barkun} në bark, thashë, “Ma qite në rrotë të shpinës”. Aty të rrehshin ababa {onomatope}, atu kallabllak a. “Pušku? Pištol?” [srb.: pushkën, revolen], ma lypshin alltinë. Bona be vet me veti a, kurrë s’e harroj. Thashë, “Pos i dektë se kurrë s’e dorëzoj”. Kështu e kisha dorëzue se e kisha ble apet tjetrën veç thashë, “Masi po më rrehin kështu pa më vet, veç i dektë se s’e dho”.
“Unxhu” u unçsha, tani vishin ata, “Çu se filan kapetani” po tash a kapetan a kelner [kamarier] a çka po di une aty edhe kllapa-kllapa {onomatope} të rrehshin. Edhe femrat a, dojke ni femër lulen me ma shti në gojë, thashë, “Kqyre t’lutna tabiatet e shiptarëve i dinë, largohu”, vallahi si te kisha rrokë shkelum e kisha, e kisha… po… E çelke dritaren thojke, “Kce, kce ti”, a telat ishin rreth dritareve, “Kce atje poshtë”. Thashë, “Kce ti” a marojshin ababa {onomatope}. Tash thojke, “Dil përjasht!” Ku me dalë more që më digjke trupi, krejt trupi vreda. I nisha tjerët tu i rreh ab-ub-bab-bub {onomatope}. E kom pa njerin që e kishin sos, mu jo, e kishin sos në nxemëse në do farë telash që jonë. E kishin unxh e kishin sos njerin me, me tela. Hina apet atu, “A ke mendu” thashë, “Kom mendu moti, s’kam”.
Atu më kapshin, {kap flokët} i kom pasë flokët e mëdha më kapshin për flokë, me krye për tavolinë, me krye në fotele. Kurrë në jetë, jom rrëxu prej qershijave, jom rrëxu prej kali a din, kurrë veshët gjak nuk më kanë qit, aty më kanë qit veshët gjak. Edhe ka tre a gjys, katër a, s’e dishëm sa o sahati hiç, une e disha kush më ka çue, e di mirë kush më ka çue, Zotit {tregon me gisht lartë} ja kom lonë {lëviz prej vendi}. Thashë, “Me pasë pushkë e kisha vra ato” “Vraje” tha, “Hajde tri ditë rri në burg” ja përmena emrat atij se e disha kush më ka… Tha, “Vraje” tha, “hajde tri ditë rrin në burg edhe shkon”. Thashë, “Jo, jo me pasë pushkë e kisha vra” po thashë, “Ai nuk guxon me ardhë në shpi teme se me tërfurk e…” na i thojmë tfurrk hekrit, “me tfurrk e ç’përthej”.
Anita Susuri: U konë shiptarë ai?
Isuf Beqiri: Shiptarë, qysh jo, kanë bashkëpunu plot, qysh jo more. Ma shumë u dashtë m’u rujt prej shiptarëve se prej shkijeve. Më kanë rreh dy ditë s’kom pranue, e kanë ditë që formohet ushtria. I kom pa, ‘93-tën jom konë me lopë, tu i rujt lopët, e kom pa ushtrinë tonë, pa emblema {prek krahun}. Ka bo shttt {onomatope} {vendos gishtin përpara buzëve}. I kom kallxu vllaut, thashë, “Vëlla kqyr çka po të thom, du me të kallxu diçka”, thashë, “ushtria jonë u formu”, “Për rize të Zotit” thashë, “Mos gabo m’i kallxu kujna” thashë se, “ushtria ish formu a”.
S’i kena kallxu kërkujna. Edhe ‘96-tën, ‘97-tën, ‘98-tën u formue ushtria, brigada u formue, vallahi as s’mu hongke, as s’mu pike gëzim ma të madh kurrë s’pres a. Kurrë gëzim ma të madh nuk pres. Jom shkue, e kom çu pushkën me njiqind fishekë, pushkën teme e kom pasë, e kom çu, jom shku vullnetar më kanë thonë, “Shko në shpi’ si të formohet…” edhe jom shkue. Kom thonë, “Po më vjen shumë k…”
Anita Susuri: Këtu u konë brigada e Mehë Ukës, në këtë vend?
Isuf Beqiri: Mehë Ukës, po {tregon me gisht mbrapa}.
Anita Susuri: E ku, ku kanë qendru ata?
Isuf Beqiri: Na jena konë…
Anita Susuri: Qysh e keni marrë vesh ku janë ata?
Isuf Beqiri: Kush?
Anita Susuri: Ti për shembull qysh e ke marrë vesh ku po rrinë ata?
Isuf Beqiri: Kush serbët a?
Anita Susuri: Jo, jo, brigada.
Isuf Beqiri: Brigada, po tash ata u enshin, u enshin me xhipa, me maska. U enshin ata tash edhe tani na thirrën në shkollë. Na thirrën në shkollë edhe une e dita, e mora pushkën, e kom pasë të mbështjelltë pushkën, fishekët. Ja u çova, thashë, “Qe pushka, fishekët”, thashë, “une vi me to”. Tha, “Jo, veç ana pushkën”. Ata kanë pasë bajagi për me marrë informata a boj a s’boj a, tani na kanë thirrë jom shkue. Kënaqësi a, kom dhonë mish, djathë, long, tana hiç… Ka gatue gruja, kunata, nona, motra, më vjen keq veç edhe që s’kena derdh gjak kena nimue.
Ata u sillshin me xhpia me maska, “O Bajgorë!” “O hoja?!” “Cilën do me na pre?” Thojsha, “Veç qitja gishtin”. Jo diçka po kena pasë lopë shumë, s’po du me… që jonë gjinja gjallë. Tha, “Qeto” {tregon me dorë}, e kena pre nërmjet sanëve, vnojshim sanë shumë, na i thojmë sanë na me mullarë kështu {bën sikur ngul diçka në tokë me dy duar}. Aty ka thonë vllau jem, “Kqyre po shkojmë p’e presum mështjerrën se ja u kom falë atyne” edhe nërmjet sanëve e kena pre, e kena shti në llastik, ni kofshë e kena nalë për veti, se tash kuptohet robët lakmojnë, e tjerat, “Merrne” qishtu.
Anita Susuri: Qysh u konë këtu gjatë luftës terreni juj? A keni nejt këtu?
Isuf Beqiri: Tash na jena konë si bataljon rezervë, në ato anë të ujit s’jena shku se jonë konë dy brigada 141 edhe 142 u konë Bekim Shyti, u konë në atë anë anena, knena u konë ky Hysi, Hysni Ahmeti.
Anita Susuri: E familja a ka qëndru këtu gjatë luftës?
Isuf Beqiri: Ka qëndru tani si na kanë kallë, kanë shku në Vushtrri ka nejt te ni familje e Bajgorës, ni vjet ka nejt.
Anita Susuri: E ti?
Isuf Beqiri: Une, une kom nejt nalt gjithë, nalt.
Anita Susuri: Qysh u konë atëherë kur kanë ardhë këtu me djeg shpinë?
Isuf Beqiri: Po tash kur jonë ardhë, na me ni pushkë të ndryshkët, fishekë të lagët, a i dilet përpara? Ata janë ardhë 22 mijë serbia që jonë ardhë, prej dy ane edhe prej Mitrovice edhe prej Podujeve krejt u… Ata ma së pari granatojshin, tani hishin, se këmbësori s’kanë guxu me hi.
Anita Susuri: Edhe tani ju kanë përzonë?
Isuf Beqiri: Na kanë përzonë.
Anita Susuri: Qysh jeni ni ju? Çka keni mendu, çka me bo tash?
Isuf Beqiri: Po s’kemi pasë çka me bo, tash kuptohet që sherri o mos me dekë, kena pasë gjo, do kryp e mora e shtina do krypë {fut duart brenda bluzës} këtu me veti, naj gjo a naj diçka, e kishe krypën bon diçka. Edhe rrishum në mal tri ditë e katër netë, pos kryp e ujë kena pi se s’kena pasë çka me hongër, qishtu kena nejt. Tani kadal-kadal apet e prunë, domethonë në shtator ofanziva e parë, se dy ofanziva janë konë këtu te na. E shtatorit veç na kanë sos jonë shkue, a në pranverë tjetra u vendos këtu.
Anita Susuri: Domethonë, ‘98-tën në shtator edhe ofanziva tjetër në pranverë.
Isuf Beqiri: Po, pranvera u konë.
Anita Susuri: NATO kur ka fillu me bombardu.
Isuf Beqiri: NATO, eh edhe NATO kur i ka ra gëzim ma të madh s’pres a, se tash me radiolidhje, “O ku je ra bre?” Kur i kanë ra te Nishi atje, jena knaq a. Tani ballonat e Sërbisë i kanë myt disa civilë i kanë myt, në shkollë tonën këtu i kanë myt s’di sa civilë, kanë ra këtu, qesaj shkollës këtu i kanë ra. Atje në Popovë i kanë myt s’di sa civilë.
Anita Susuri: Këto i merrshit vesh me radiolidhje.
Isuf Beqiri: Me radiolidhje po, po, me radiolidhje. Tash i kena pasë ato frekuencat, shkive ju thojshim bubreca, vëzhgojshum bregjeve, ata komandantat u dufke… Na çka e kena kry ushtrinë e Jugosllavisë, ja kena ditë pak forcën, ata janë konë të ri bre, u ra njo 18 vjet i Bajgorës, Bajram Musa.
Anita Susuri: A ka pasë najherë që jeni ballafaqu, ballë për ballë…
Isuf Beqiri: Po, nuk e harroj kurrë a, veç i kom ni shkijet t’u bërtitë, “Pa e vra sun boj”, s’kena mujt m’i bajt veç ni aksion edhe ikë se s’munësh, as sot s’munëm.
Anita Susuri: Çka ka ndodhë atëherë?
Isuf Beqiri: Tash na shkojshum, jena konë bataljon rezervë, na shkojshum i rrethojshum çka jena konë ma të vjetër, na jena konë bataljon rezervë, si ma të vjetër na shkojshim forcat u dufke m’i vëzhgu ni javë a dhetë ditë. I vëzhgojshim ku po hinë e ku po dalun, ku po rujnë. Tash ata gardianët jonë konë të ri që i kanë ushtru ata, ata janë konë për me marrë aksione, na jena konë për me i shti në rreth edhe për me i rujt ata ku po hijnë edhe ku po dalin. Edhe i rujshim para sabahit tani veç vishin në aksion, na i rujshim ata hishin, “Ku jonë, ku jonë?” Ata hishin atje edhe 20-30 minuta u dufke me u tërhjekë se s’mujshe me i majt.
Anita Susuri: E ku je konë edhe qysh e ke marrë vesh që u kry lufta?
Isuf Beqiri: Na jena konë na i thojmë qitu te Parduzët e kena pasë nifarë radie, nifarë radie e ka pasë ni shoq aty, tani s’ka dashtë në atë natë me i ra tash të kuptohëm, nuk ka dashtë në atë anë na e shihshum, s’ka mujt me ra ka ka deshtë, ku ka pasë sërbë. Se kur u sillke balloni ata sërbët e merrshin ni dru e qitshin nifarë {ngrit dorën lart} mantill të bardhë a çarshafë a bajagi, që jena dorëzu. A neve s’na ngucke, veç e qitshin këta si kapërcejke balloni na gjujshin neve.
Tani na kanë lëshu anglezët ndihma, Zoti i pshtoftë {lëviz prej vendi} edhe une i mjelsha lopët në luftë i kom mjelë. I mjelsha lopët, nxinsha long, na kanë çue fara të specave ata anglezët, ju ujdissha longun, hajshim. Kush dojke me pi tomël me teglla, e mersha nifarë kusie që u pastrojshim, e mersha e vlojsha tomlin, e kush dojke me pi tomël.
Anita Susuri: Tash po më intereson mas luftës qysh ka vazhdu, po thoni që ju kanë djegë, me punë qysh keni vazhdu? Me jetën? Qysh ka ecë krejt kjo?
Isuf Beqiri: Po tani na, shkun shkijet u gëzum. Shkum në “Trepçe” e bllokum aty në tunell se sërbët kanë punu dej mas lufte. Ata si u enshin francezët në ato rrugët e veta, e bllokum, ata shkijet shkun. E shkum na thojshim, “Shyqyr që e morën shiptartë”. Qe 20 vjet, qe 21 vjet, ata kanë vjedhë zeje, pare s’kanë vjedhë.
Anita Susuri: A je konë ti meniherë mas luftës?
Isuf Beqiri: Po, po.
Anita Susuri: Qysh e ke gjetë “Trepçën”?
Isuf Beqiri: “Trepçen” e kena gjetë, tash xehe kanë marrë, kuptohet xehen e mirë e kanë, e kanë, e kanë marrë. Veç mas lufte ma keq.
Anita Susuri: Une kom ni që edhe nëpër zyre ka pasë do shenja, për shembull…
Isuf Beqiri: Ka pasë.
Anita Susuri: …që i kanë keqtrajtu njerëzit.
Isuf Beqiri: Ka pasë, ka pasë sheja, ka pasë gjak, ka pasë rrobe të femrav, ka pasë, më fal, shumë fshtirë a, konopa që i kanë lidhë për radiatora, ka pasë rrobe të mashkujve, femrave, papuqe të fëmive. Shumë fshtirë a, shumë fshtirë {tund kokën}, shumë fshtirë. Kena gjetë, ka pasë që kanë gjetë armë e ata i kishin rujt franqezët, kishin pasë sërbët armë me veti qaty.
Anita Susuri: Edhe po më dukët që mas luftës u konë shumë… “Trepça” u konë gati t’u hi nër ujë domethonë…
Isuf Beqiri: Po pumpat, prej ujit ka pasë, ka pasë me u bllokue, prej pumpave, tani jonë konë ata pumparët, na ju thojmë, ata agjistatorët që i majnë ato pumpat i kanë…
Anita Susuri: A ke hi ti në minierë atëherë? Se thojnë jonë tutë edhe për mina, për…
Isuf Beqiri: Kqyre s’jena tutë a. Tash i nimdheti horizont u konë i bllokuem, osht’ ajo dera e ujit {shpjegon me duar} e u mshelë e ujët u shku anena, u dalë dej gati në të dhetin. Ato pumpat jonë konë të nimdhetin, une kom punu si pumpar tri vjet, se atu tash, kena punu atu. Ma shumë u tutshëm prej qasaj dere që u kalb e del. Se ata sërbët kanë punu veç në të dhetin, e kanë lyp qata xehën e mirë. Ata kamionat i kanë pasë, a ndërtim s’kanë bo, po domethonë veç shkatërrim. Tani e hoqëm u çelë domethonë pumpat punojshin dul ujët {ngrit dorën lartë}, u çelë i nimdheti ja fillum kishe me punue, qysh e dinë edhe vetë si krejt Kosova qashtu, qe 20 vjet.
Anita Susuri: Qysh të ka vazhdu tani puna mas luftës me shiptarë?
Isuf Beqiri: Si u kthym 150 marka na i dhanë, na kena vendos me punu pa, pa domethonë pa, pa rroga. Shkum atu tani thojshim lum e shyqyr a osht’ jetë me shkue. Shkum atu, kur shkojmë atu tani na menum që drejtor Burhani, Burhan Kavajën aty jom konë kur e kanë njekë, ka thonë, “Kini me më lyp a”. U dalë deri te dera restoranit ka thonë, “Kini me më lyp”. Nifarë grupi e çoi edhe shkoi Burhani, se m’u konë Burhani sot ma mirë i kishëm punët na. E rrokën këta tjerët, ata qishtu, u shkatërru çka ke.
Anita Susuri: Ti deri në cilin vit ke vazhdu me punu?
Isuf Beqiri: Jom t’u punu hale.
Anita Susuri: Aha, po, po.
Isuf Beqiri: Jom t’u punu hale.
Anita Susuri: A e ki hala qat’ punën e njejtë?
Isuf Beqiri: Qe 20 vjet prej pumpave, tash jom shku stabilizator-mbajtës te ata liftat, janë edhe maqinat, si agjistator edhe tash punoj aty, në bunar, ata liftat. Janë koshat që e mbajnë xehën edhe liftat e njerëzve jonë dy, njoni shkon poshtë, njoni shkon nalt, qaty.
Anita Susuri: Çfarë dallimi për shembull, ti munesh me tregu se ti je kon prej viteve ‘70-ta domethonë atje, a e ke, a e ke… e siguri e ki njifarë ideje se qysh ka ecë krejt kjo, ky ndryshimi që ka ndodhë prej ‘70-tave deri sot, qysh e ke pa ti qet’ ndryshim?
Isuf Beqiri: Ma së miri u konë, se për keq thashë mas lufte ma keq, ma së mirti që u konë kur u konë Azizi, flas une, bile kom folë disa here në RTK kom folë, na kanë, na kanë bo për toke. I kanë marrë milionat edhe s’dinë ku kanë shkue. Kur jonë konë Azizi edhe Burhani, jonë konë minatorët e lidhun, mo ajo ditë kurrë s’vjen. E marr bukën {bën sikur mban tabakun në duar} tash unë i kom edhe fëminë e mi, e marr bukën diqysh s’e ki atë gëzim. Tash jena met 30 përqind, e merr ato s’din ku unxhësh, s’osht’ ajo, nuk o. Me lëshu po më vjen keq, a din diçka se muna me marrë rrogën e veteranit i kom 180 euro, se nuk u metë për me shku mo.
Ligj s’ka, qe 21 vjet asni ditë stazh, {numëron në gishta} sigurim mjekësor s’ka. Ta jep ni udhëzim mjeku si të shkojsh tani me pare. Tani i ki 65 vjet që s’i ki 15 vjet para lufte me 90 euro, 90 euro për paracetamol s’i dalin. Kanë dekë nëpër konta të bërllogut minatorët, të parët jena konë, jena metë të mramtë. Cili kryeministër vike Thaçi, ai, ai, ai, u konë Thaçi dy herë, “Minatori 2000 euro, s’ka problem, ligji meniherë” kurrë, as ligj as hiç.
Anita Susuri: Zoti Isuf nëse keni edhe diçka për fund me na tregu që keni harru ose që kishit dashtë me nda me neve urdhnoni.
Isuf Beqiri: Unë ju përshëndes që keni marrë pjesë, nashta s’po di me folë, veç ajo kohë që u konë para lufte mo kurrë në jetë s’vjen. Tash krejt shiptarët e kanë po ma keq a, keqmenaxhim motra jeme, e qishtu. Ishalla bohet mirë, ishalla se tash p’e sheh edhe vet, jena lodhë, jena deformu krejt. Lufta, e hjek para lufte, hjek mas lufte. Falemnderit që keni marrë pjesë!
Anita Susuri: Falemnderit edhe juve, edhe për kontributin edhe për intervistën!
Isuf Beqiri: I përshëndes ata, ata që janë dekë ishalla në Xhenet, çka jonë gjallë ata shokët i përshëndes tanë. Kena hjek tanë, kanë hjek tanë, po hjekum hale, se rrogën, 700 euro i marrë rrogë, s’po du me mohue po {ngrit duart lartë} ligj s’kie, sigurim s’kie, kurgjo s’ka. Ishalla bohet mirë!
Anita Susuri: Edhe niherë faleminderit!
Isuf Beqiri: Me nder kofshi, faleminers edhe prej juve!