Ish të burgosurit politikë në Kosovë të periudhës jugosllave, kryesisht ishin të dënuar për irredentizëm dhe aktivitet nacionalist, dhe konsideroheshin armiq të brendshëm të Jugosllavisë. Identifikoheshin si Ilegalja, një termi përgjithshëm për grupet ilegale të organizuara në treshe. Lëvizjet politike të kësaj periudhe ende mbeten të panjohura për shkak të formës së aktivizmit politik që ka vepruar në fshehtësi. Sot trashëgimia politike e Ilegalës diskutohet përbrenda konteksteve të ndryshme historike. Narrativat kontradiktore rreth këtyre lëvizjeve politike thërret për një mënyrë të re të ndërmjetësimit të kësaj trashëgimije vështirë të qasshme. 

Shazije Gërguri Hasangjekaj

Aktiviste

‘65-tën, ‘64-tën në fund, ish t’u u dënu Adem Demaçi, unë i mora do shoqe. Unë nuk i mora shoqet me shku me organizu diçka, se s’kisha asi fuqie që muj unë me organizu diçka. Thashë, ‘A po vjen dikush me mue? Po shkoj me ndëgju gjykimin e Ademit’. E di për Elhamën që kom shku.

[…] Edhe Mejremi [Berisha-Shema] ka qenë, po s’di a ka qenë Mejremi atë ditë me mu. Se Mejremi ka qenë aktiviste e madhe. Kur nesrit kah ora 04:00 n’mëngjes, ky kerri i policisë para derës tonë. Bom, bom, bom {onomotope} drejtën me thanë jom frikësu shumë. Se na e kena pasë traum prej vllaut, qat’ kohë e merrshin. Vijshin e bojshin shpijen hallakam. Kur po m’thojnë mue, ‘Vishu hajde me ne’. Meta, s’mu kujtojke. Tash me m’zbulu s’ka mujtë kërkush se s’e kanë ditë, rrallë kush e ka ditë. 

Shkova, m’shtijnë n’burg. Më majtën dy ditë. Më lshun pa kurfar’ dokumenti as kurgjo hiç. S’guxojsha as me pytë pse erdha. Po thashë t’u dalë hajt nashta kurgjo s’më bojnë. Thashë, ‘M’falni, për çfarë arsye kom qenë ktu?’ Tha, ‘Ke dashtë me organizu protestë pse po gjykohet Adem Demaçi’. Ma dha ni letër me nënshkru, çka kom nënshkru kush guxojke me lexu çka po nënshkrun. E kom nënshkru, zoti e ditë çka kom nënshkru (qeshë).

Hasan Abazi

Aktivist politik

Bisedum, ‘Çka ua merr menja? A jeni për ni demostratë nesër? A na përkrahni?’ Shumica e tyne na përkrahshin po kishte edhe prej tyne që nuk e dishin çka osht’ demostrata. Kështu që ishte ni çashtje për arsye se deri në atë kohë nuk ka pasë demostrata. Atëherë m’u ka dashtë një grupi prej dy-tre vetve t’ju shpjegoj se cila osht demostrata. ‘Kur kemi bo protestë për Vietnam’. Atëherë lufta ishte në Vietnam. Qashtu edhe parolla edhe qashtu kalojmë. ‘E tash p’e dijmë se çka koka demostrata’. Kështu që kah ora 06:00-06:30 në kthinën e Hotel Lubetenit i takuam edhe shoktë tjerë. Do ardhshin ma vonë veç kryesore u tubum na shoktë e celulës së organizimit të demostratës në Ferizaj.

[…] Demostrimi ka vazhdu deri në ora 15:30. Koha… e kishim qëllimin që në ora 15:00 të dalin edhe punëtortë nga uzinat dhe ta shofin, t’i shofin fmitë e vet se çka janë t’u kërku. Nuk kemi dashtë t’i përzijmë punëtortë në demostrata. Me qëllim të rujtjes së tyne se i largojshin nga puna e me largimin e ni punëtori nga puna ishte problem edhe familja. Kështu që tanë kohën me shokë kemi bisedu që mos me pasë të inkuadrun punëtorë por të jenë bartës kryesor studentët e Ferizajit, normalisht edhe me nxanësit që janë në Ferizaj. 

Kështu që në 15:30 në Ferizaj u grumbullu diku ni numër deri pesë mijë demostruesve. Këtë e kanë përcjellën edhe nëpërmjet radio Ferizajit po edhe njiherit gjatë hetuesisë këtë pytje ma kanë shkru disa herë, ‘Si mujt ju t’i grumbulloni mrena dy dite pesë mijë vet? Kur ne tre muj ditë për ni miting duhet me bo propagandë e me menzi që i bijmë pesë mijë vet në ni miting?’

Skender Muçolli

Aktivist politik

Unë kom qenë i plagosun me armë zjarri edhe ashtu të plagosun m’ka dërgu dikush në spital. […] Jam shtri në spital aty. Të nesrit në mënyrë direkte pa hetues, ka ardhë gjykatësi hetues edhe m’ka komuniku që, ‘Ti je i arrestun’. Pa më marrë n’pytje, pa më marrë kurgjo. I shtrim në spital. Aty ma kanë pru rojen polic edhe ai m’ka ru krejt kohën sa kam qenë në spital. Në spital kam qenë nja, në spital të Prishtinës diku afër tri javë dite. Nuk jom bo operacion, s’kanë mujtë me nxjerrë [plumbin] në atë far’ kuptimin qashtu, konstatim i mjekve. Masnej drejt në burg më kanë çu. Se ke forma e arrestimit prej spitalit… në spital i arrestun kur u lirova prej spitalit më kanë çu te gjykatësi hetues, gjykatësi hetues ka marrë masën e burgosjes.

Zyrafete Muriqi Lajçi

Aktiviste politike

Mu m’kanë lidhë me ni prangë, janë kanë do pranga plastike, jo kështu, zinxhirët që i kanë prangat këta që janë metalike. Me Mirvetin e dy kah dy na kanë lidhë tanave. Na kanë qit’ me ni kombi, janë kanë këta inspektorat me neve. Muj me pasë harru po m’duket që u kanë Dema, Demë Muja dhe Jakup Llonqari. Muj edhe me pasë harru, nuk e di kto çikat nashta e majnë mend edhe ma mirë. Na kanë çu në Mitrovicë. Rrugës, se kombi u kanë kështu me hapësirë t’hapur përmbrapa, janë kanë ata stolat rreth e rreth. […] Jem pa me njana-tjetren po nuk kem pasë asni mundësi me ia dhanë, për shembull, naj informacion njana-tjetrës qysh ka shku procedura e hetimit deri aty. Përveç se Hava niherë, a din, kështu ma boni me shenjë që e kanë rrehë atë durve edhe me m’vetë mu a t’kanë rreh ty me shufër, a din. Qata sa për me kuptu pak qysh ka shku procedura e hetimeve. Po edhe u dike bre se aty i lejshin dyrtë çelë apostafat për me i ni njana tjetren t’u bërtitë. Aty u dike krejt situata qysh ka shku.

Zelije Kryeziu Ramadani

Aktiviste politike

Aty më ka befasu qëndrimi i nanës tem, Zelfi, pa asni ditë shkollë. Po e dhanun me mish, me zemër, me shpirt për çështjen e Kosovës. [Aty] E kom pa atë nanën e guximshme, si shumë nana tjera të Kosovës kur u çu. Nana jem ka majtë shami, ka qenë e mbulume kur ka dalë jashtë në rrugë. Unë nuk p’e di, po për mu është befasi. Kur ajo u çu edhe po bohet gati, e lidhi atë farë fanullën kështu rreth gojës {përshkruan me duar se si e ka lidhë} e mushi me qepë. Fanullën e lidhi me qepë. Tash na dolëm krejt. Unë isha aty në ato radhët e para. Ishin edhe shumë gra tjera, ishin edhe shumë të tjerë. Na fillum me demostru, ‘Pavarësi, Demokraci, Republikë!’ Thanjet e kohës, ‘Liri!’ U gjujt bomba lotsjellës e para për atë lagje. Nuk e kini idenë. […] Nana jeme kur erdh ajo lotsjellësi i parë para demostruesve, nana jeme ka mbajtë dimija me pala, edhe me ato i hapi ato palat edhe u ulë përmbi atë bombë lotsjellës, atë lotsjellës. Na krejt të tmerrum po bojna, ‘Ma, ma, ma!’ Arriti me marrë atë lotsjellësin pa u shpërthy. Se ajo e kishte ata zzzz {onomotope} që bojke, hala pa e qit’ atë timin. […] Edhe ia kthen nana prapë [gazlotësjllësin]. E gjithë masa filloi të gjitha bombat çka vishin m’u mobilizu edhe m’i kthy prapa. Kjo ishte kulmi që i revoltonte policët se si po organizohen këta.

Saime Isufi

Aktiviste politike

Ka qenë dikund rreth orës dhjetë kur Ibrahim Kelmendi më ka telefonuar mua. Më thotë, ‘A osht’ kthyer Kadriu?’ Thashë, ‘Jo, nuk osht’ kthyer’. Normalisht që Kadriu do të kthehej atë natë sepse ishte e diel dhe të hënën do të punonte. Nuk u kthye. […] Ata nuk kishin telefon në shtëpi, vllezërit Gërvalla, kështu që kanë dalur të telefonojnë në ni kabinë në atë kohë. Duke dalur ka ndodhë ajo se kanë qenë në pritë. E kanë pritur. Ata veç kanë dashur që këta tre të bëhen bashkë dhe t’i vrasin. Kjo ka qenë domethanë puna e UDB-së. […] Pastaj, telefonoi prapë Ibrahim Kelmendi e mori Hasan Mala mori telefonin. Tha, ‘Dua të ju lajmëroj’, tha, ‘se ka ndodhur ni atentat në Gjermani. Kadri Zeka’, tha, ‘Kadriu i vdekun’, këtë e dëgjova se ishte, heshtja ishte natë. Këtë e dëgjova. Për ata dy nuk po dihej, sepse [mendohej që] Jusufi ishte i plagosur. […] Kur arritëm aty del shoqja e Jusufit thotë, ‘Hajde nuse’, unë isha nuse, as dy javësh. Thotë, ‘Hajde nuse, tre të vdekur’. Ishte një bombë. Pavarësisht që dhimbja ishte e madhe për Kadriun, por të paktën dikush të shpëtonte, ishte shumë e rëndë. E kjo ishte domethanë. Pastaj, aty njerëzit, bashkëatdhetarët të gjithë u ngritën në kambë sepse këta ishin, si të thuash, krerët, udhëheqësit e tyre. Ishte një, një shok për të gjithë. Më vinin të gjithë aty për ngushëllime, për ndihma materiale. U përpoqën t’i kthenin domethanë në Kosovë, jo në asni mënyrë, ambasada nuk lejonte. Domethanë, osht’ bo varrimi pas tri javësh, si të thuash, në Gjermani se nuk lejuan të ktheheshin dhe kështu.

Sami Dërmaku

Aktivist

Një ditë prej ditësh p’e shoh ni fotokopjues e kishin qit’ në koridor. Bile, ka dhanë këtë deklaratën, ky Ismeti. Edhe p’e pys, ‘Ismet’, thashë, ‘çka osht’’, thashë, ‘ky shaptilograf’, thashë, ‘pse e keni qit’ ktu?’ Tha, ‘E kemi marrë ni të ri edhe e kemi qit’ aty’. Vet me veti edhe me ua marrë keq s’po ju lishim.

Kaloj me Rexhep Malën aty pari, po i thom, ‘Rexhep, qitu në koridor osht’ ni shaptilograf, po veç duhet ta thej qat’ dritë qaty’, se ishte ajo drita publike. Thashë, ‘Edhe me kry, me rrëmby’. Tha, ‘Shiko çka po të thom, mos gabo ti me bo këtë punë se ti po frekuenton shpesh këtu’, se në Elektro-Kosovë, inxhinier i elektros, i tensionit të lartë. ‘Le këtë punë, unë e kryj’, ‘Jo, jo’. ‘Nëse don’, tha, ‘me shku në burg e m’i çu edhe shoktë në burg kryje ti aksionin. Po ti nuk bon, frekuenton shpesh dyshojnë edhe ashtu kanë me dyshu’. Kur ni ditë po kaloj aty pari, p’e shoh dritën e thyme thashë e paska fshi Rexhepi, Rexhep Malaj.

Sabri Novosella

Aktivist politik

Burgosja e dytë, ndodhi kështu […] Kjo më duket ka qenë ‘70-ën. U martu ni shok i joni i burgut Hyda Dobruna. Ka qenë anëtar i organizatës tonë, [bashkë] me shoktë e vet. U martue në Gjakovë. Na thirri neve shokve me marrë pjesë në darsëm. E në darsëm u propozue, bile këtu ky Meriman Braha, ai ktu osht’, këtu punon. Unë e di, ai e propozoi me dalë njëni, ishin nja 200 dasmorë e sa, me kërku ni minut heshtje për Fazli Grajçevcin edhe në respekt të të burgosurve që i kishim nëpër burgje. E panë të arsyeshme, më propozunë mu, dola unë. I përshëndeta dasmorët, u bona përhajër dasmën edhe kërkova që të mbahet ni minut heshtje për Fazli Grajçevcin edhe në shenjë të respektit për shoktë që i kem nëpër burgje. U kry ajo punë edhe meniherë u hallakat puna. Atëherë më burgosën, më burgosën… U dënova dy vjet burg. E tash, atë çka që e ka thanë Meriman Braha, janë hetimet e ato të gjitha, të gjitha, unë nuk pranova askush.

Xun Çetta

Publicist

Kur plasi me 11 mars [1981], që unë nuk jom ai që kom organizu, a jom konë këtu. Nuk jom ai që nuk di kush, po tash e kom zbulu. Se të organizatës tonë, të aktakuzës, se aktakuza jonë prej 21 studentëve në krye me Ali Lajç, Bajram Kosum, Musli Kosum, Merxhan Avdyl, une, Gani Vlana, mos të përmendi emra, Gani Koci e tanë. Na jemi në ni akuzë të 21 studentëve, ne nuk jemi 21 që kemi qenë të ni organizate. Po strategjia e tyre politiko-juridike na afron si nji organizatë me na gjujtë si organizatë terroriste e na hapë në 21 studentë. E bon qitu janë tre, katër, qitu pesë, gjashtë kanë punu në dyshe, treshe, katërshe edhe na bon bashkë e na qet’ si organizatorë të ‘81-tës. Unë nuk e di qysh janë organizu, e kanë organizu katër persona. Unë edhe emrat i kom thanë në tjera vende, s’po hi tash me humb kohën. Jom dënu me 13 vjet.

Remzije Januzi Limoni

Aktiviste politike

Kërkesat kanë qenë kryesisht politike. “Vetëvendosje!” “Lironi të burgosurit politikë, Adem Demaçin, Rexhep Malën!” Gjithë ata të burgosunit i kanë përmenë me emra. “Trepça po punon, Beogradi ndërton!” “Kosova Republikë!” “Ja me hatër, ja me hatër ja me luftë… Kushtetutë, ja me hatër, ja me luftë”. […] Hydajeti ka folë, ka folë si punëtor, me kaçketë, me tesha të thjeshta ka qenë punëtor ne nuk e kemi njoftë fare. Edhe atë ditë, Teuta… vrulli nuk të lejke ty, nuk të lejke rahat ajo situatë. Edhe tash, “Hyp ti Teutë, hyp edhe ti si femën. Pse me hype veç mashkujt? Edhe femnat le të hypin” (qeshë). Edhe, “Jo, hyp ti Remzi” s’di si u ba edhe mu, “Hyp, hyp ti”, pa nisë e me hypë, vëllau i shkrujti ato kërkesat {bën kinse shkruan me dorë} çka me folë, çka me… në shpinë të dikujt, më dokët të vëllaut të Teutës ka qenë. Edhe m’i jep ato, une hypi aty me ni fund me ni, jo bash lehtë nuk e kom pasë, edhe tash më pytë Hidajet Hyseni, “A po më njeh?” […] Edhe i flas ato edhe brohoritja ka qenë edhe ma e madhe se si femën si edhe pak ma ndryshe, edhe zbrita poshtë edhe mo vazhdumë deri në mramje terr u konë, u terru shumë, deri vonë ka qenë. Atje na shpërndajnë me gazlotësjellës, aty shpërndahemi mo asnjëna tjetrën s’e kemi pa. Më dathën këpucat edhe e shoh ni djalë tu vrapu nëpër rrugë, nuk më kujtohën ato rrugë sot se ku kanë qenë ato. Edhe ma jepë ni këpucë të vetën une me njonën këpucë jes, njona më jet rrugës më jet, edhe ma jep ai djali këpucën bile e kom marrë deri sa jom, deri vonë e kom pasë. Nuk e di vonë dikush ma ka largu ato, se kom dashtë me rujt kujtim atë (qeshë). Kujtim edhe të jenë në muze, ajo këpucë që me tregu ku ka ndodhë, çka kanë bo, kemi bo në atë kohë.