Hasan Dërmaku

Prishtinë | Date: 20 dhjetor, 2023 | Duration: 118 minuta

Unë kom pasë për detyrë me nejt në oborr të Fakultetit Filozofik me shiqu edhe me prit kur t’vijnë Selatini edhe kur t’i bijnë me pajton afishet, flamurin edhe parollat. Parolla se afishe s’ka pasë atëherë. Në atë mbledhje te Selatin Novosella Selatini e ka propozua që demostrata, demostratat në Podujevë, në Gjilan edhe në Ferizaj të mbahen paradite. 

 

[…] Kur u ardhë Selatini i kom thanë, ‘Selatin, hajde ma shpejt se do t’bllokohem’. Veç e dita, filloj, te studentët filloj nifar’, ni lloj paniku. Kur i panë kta policinë, krejt policinë, krejt me shlema filloj pak ni panikë. 

 

Atëherë ma shpejt s’e kom pritë unë m’u bo pesë në katër po kom fillu demostratën dymbëdhjetë në 04:00, shtatë minuta përpara. Unë e kom fillu. E kom marrë flamurin, s’e kom pasë për detyrë unë me marrë flamurin ose m’i pri. Po kur e pashë që don m’u blloku e kom marrë flamurin i pari kom pri, tana kanë ardhë studentët mas meje të tjerët. Kur kemi ra n’rrugën kryesore i pari jom ndesh me policinë. 

 

Ata serbisht folshin, në të shumtën kanë qenë polic serb. ‘Kthehu te mas’, unë, ‘Jo’. Aty jom kacafyt me policinë s’pari. Njënit i kom mshu me shtizë të flamurit. Atëherë m’u kanë lshu tre-katër polic me pendreka trupit e kresë e krejt. Mu m’kanë alivanosë. M’ka shku gjaku për goje edhe prej hunde edhe jom rrzu aty. Studentët m’kanë ngreh zhag, m’kanë qit’ në trotuar m’kanë lanë aty. Ata kanë vazhdu kah qyteti.


Anita Susuri (Intervistuese), Ana Morina (Kamera)

Hasan Dërmaku ka lindur në vitin 1945 në Shipashnicës, Komuna e Kamenicës. Ai ka studiuar në Fakultetin Filozofik, Dega e Historisë. Në vitin 1974 dhe 1975 ai u arrestua për shkaqe politike. Në vitin 1979 është punësuar në Montazh Kosova si udhëheqës i instalimit të ujësjellsit dhe kanalizimit deri në vitin 1990. Viteve të 90-ta ka punuar privatisht deri në pensionim.

Hasan Dërmaku

Pjesa e Parë

Anita Susuri: Zotëri Hasan, a bon ni prezantim tʼshkurtë edhe diçka për kujtimet e juja tʼpara, për familjen?

Hasan Dërmaku: Quhem Hasan Dërmaku, i lindur me 28 janar 1945-ten në fshatin Shipashnicë komuna e Dardanës apo ish Kamenicë. Prej babës Hasanit i cili oshtʼ vra në Luftën e Bujanocit në mbrojtjen e Kosovës Lindore me 12 shtator 1944. Kur ka shku në luftë baba im, nanës time, pranë nanës time kishte qenë edhe halla Sherife. Kish pasë lanë amanet, “Nëse vritem luftë emrin nëse lind djalë lenja emnin Hasan, nëse lind çikë çkado boni”. Fatmirësisht kom lind djalë e ma kanë lanë emrin e babës Hasan. Përndryshe shkurt krejt thrrasin Can, me këtu me atje.

Prej nanës Zahide Korça-Dërmaku. Ajo oshtʼ prej fshatit Gmicë. Kanë ardhë gjenerata e tretë, e katërt e nanës që kanë ardhë prej Korçës, kanë ardhë ortodoks. I pari i tyne e ka pasë emrin Ili, e kur kanë ardhë këtu sʼkanë pasë, shkaku i martesave, na çoj Ilia u kthy mysliman edhe ka marrë emrin Ali. E prej Alisë deri te nana ime i katërti brez osht. Ata jetojnë, kanë jetu Gmicë tash kanë ardhë qytete.

Anita Susuri: A e dini arsyen pse kanë emigru në atë kohë?

Hasan Dërmaku: Po kanë emigru shkaku i ngatërresave, po, ngatërresave që kanë pasë kanë emigrua. Ni vëlla u nalë këtu në, afër Novoberdës. Ni vëlla ka shku atje në Gmicë. E ky vllavi që oshtʼ afër Novoberdës, ky masi këtu ka pasë përreth ortodoks. Tash me siguri a kanë qenë shqiptarë apo serb nuk di. Ka kalu, nuk e ka ndrru fenë ka mbetë ortodoks. Dijnë nga pak shqip edhe e dijnë janë prej Korçës po shumtën shërbehen gjuhen serbe. A ky atje oshtʼ, Gmicë oshtʼ islamizu.

Nana, nana, plaka Maria, nana Ilies, Maria emrin ka dalë te djali i vet atje Gmicë. Rastësisht ka vdekë atje. Dimër i madh, këta sʼkanë pasë ku me çu. Prift sʼka pasë afër aty, kanë ra Mëshidë e kanë marrë ni prift ortodoks për me vorros. Ata e kanë vorros i thojnë ni vend te Varret e Romakëve. Aty oshtʼ e vorrosne. Qikjo oshtʼ ajo.

Anita Susuri: Mʼtregut për babën e juj…

Hasan Dërmaku: Po.

Anita Susuri: A ju ka tregu ndonjëherë nana çfarë njeriu ka qenë?

Hasan Dërmaku: Po ka qenë njeri shumë punëtor, shumë i moralshëm, shumë mirëbërës. Për shembull vllavi i madh i babës tim, mixha Shaban sʼka pasë djem, sʼka pasë fëmi. Vllavi jem Nazifi, i vogël, lulak, u ofru afër zjarrit ka ra zjarr e baba jem prej ngushtimit prej vllavit tʼvet as sʼu ofru me hjekë derisa ka vrapu tjetër kush.

Anita Susuri: A keni qenë fëmi i vetëm, po mendoj…

Hasan Dërmaku: Jo, ne kemi qenë gjashtë vëllazër. Kemi pasë gjashtë vëllazër, unë ma i vogli Nazifi ma i madhi. Ai u djegë pak gishtave. Unë ma i vogli jom edhe ni motër. Tash prej ktyne te tanët kanë vdekë e kemi mbetë vetëm dy. Ni vëlla oshtʼ Hasim e ka, Hasimi edhe unë.

Anita Susuri: E për qatʼ betejën baba juj ku ka ra a dini diçka ma shumë lidhur me atë?

Hasan Dërmaku: Po ajo ka qenë lufta, ni front prej i thojnë te na Guri i Zi e deri Bujanoc gati se Preshevë. Po janë mundua po nuk ka qenë ushtri e rregullt po ashtu vullnetare. Këta nuk kanë pasë qaq pregatitje as profesionale as armë asi. Po si me thonë me ni gjoks kanë dëshiru ta mbrojnë. Po aty kanë shku edhe janë vra me babën tem tre vet. Dy prej fshatit Topanicë edhe babai im.

Anita Susuri: Ata kanë qenë antifashist a po?

Hasan Dërmaku: Po, po. Kanë qenë anti serb se ata sʼkanë ditë për çka veç kanë qenë anti serb, anti jugosllav. Se kanë msu shumë gjatë kohës Serbisë, Jugosllavisë vjetër, sʼkanë dashtë mbesin nën Mbretërinë Jugosllave. Se këta sʼkanë ditë çka domethonë antifashist e komunist, sʼi kanë njoftë ato. Veç me ni fjalë kanë qenë antijugosllav, për qata.

Anita Susuri: E kështu me Ballin Kombëtar diçka nuk kanë qenë mbrojtur?

Hasan Dërmaku: Ata krejt kanë qenë Balli Kombëtar, krejt kanë qenë Balli Kombëtar. Me flamurin e Ballit Kombëtar kanë luftu ata.

Anita Susuri: Pas vdekjes tʼbabës a është varros…

Hasan Dërmaku: Po, po. Baba oshtʼ vra atje, me kerr… fshati Tërnoc, afër Bujanocit. E baba i qitij Nexhat, akademik Nexhat Dacit i ka pru te tret me kerr, me qerren e vet deri fshat.

Anita Susuri: Kom dëgju që shpesh herë nuk kanë mujtë mʼi…

Hasan Dërmaku: Po, po. Ka ndodhë që i kanë vorros aty e jo ai i ka pru. Se i kanë pru deri në Tërnoc në shpind e ato, bashkëluftëtarët. Aty i kanë ngarku kerr babës Nexhat Dacit, akademikut edhe i kanë pru deri në fshat. Kom për kujtim drrasat me të cilat…(emocionohet) Dërrasën me të cilën ka ardhë baba i vram. Oshtʼ interesant mas ni viti a dy i kem pasë do mixhollar kanë qenë vetëm prej babës, ata ndërkohë e mbarun ni sofër prej atyne drrasave. Po.

Kemi kenʼ familje me migjollar e me krejt afër 30 anëtarë familjes. E nana ime kurrë nuk u ulë atë sofër. Çka oshtʼ ma me randësi, ma interesant, mu ni kohë edhe anëtarët e familjes sʼkanë mujtë me mʼthirrë emër babës. A nana deri jom kthy prej burgut Lepogllavës kurrë sʼmë ka thirrë Hasan, kurrë. Vetëm bebë apo bebush. E kur pata ardhë, atëherë isha 27-28 vjet, atëherë sʼpari herë mʼka thirrë në emër, Hasan. Qishtu.

Anita Susuri: E çfarë kujtime tjera keni prej fëmijërisë? U kanë kohë goxha e vështirë.

Hasan Dërmaku: Po ka qenë kohë e vështirë, ka qenë… ma së pari ishte, kur kom mujt me ditë kërkojshin tepricat. Ani sʼkish diçka me hangër ta lypshin tepricat. Tjetër, merrshin tepricat me leje pa leje. Atëherë sʼkishim me çka mʼu ushqy. Si dilke pranvera, i thojshin nifarʼ si kokol, si nifarʼ bari. Dilshin e mblidhshin vajzat, ato hallat do tʼvogla nëpër ara. Mujin mars a prill. E përzijshin me miell, qata e hajshim si… vetëm me mbijetu. Vështirë ka qenë.

Tana ʻ50-ʼ51-ta ka qenë thatësi e madhe që… bukën e ndajshim kështu me pjesë me hangër e ngope sʼu ngope sʼke pasë tjetër qata. Derisa fillun me shku, vëllazrit u rritën e me shku nëpër Banat me punu. Atje punojshin e blejshin misër në Banat e me trena e bijshin deri në Bujanoc e prej Bujanocit me kerr e bijshin në katund misrin. Qatëherë fillum, po.

Anita Susuri: A ju kujtohet diçka prej armëve që i kanë mbledhë?

Hasan Dërmaku: A?

Anita Susuri: Armët…

Hasan Dërmaku: A, po, po. Ka qenë aksioni i vitit ʻ55-ʼ56. E lypshin ni pushkë prej mixhës tem, vëllaut tʼbabës, plak ai. E kur dojshin me shku… në Hogosht ishte stacioni i policisë. Ai ka qenë plak. E për mos me rraf ata e morën, u vesh ni vëlla i jemi trash, emrin e ka pasë, vëllau i dytë Dilaver. Ai me shku atje e mʼu paraqit në emër të axhës.

Po për fat në stacionin e policisë ka punu ni shok i vllavit, ni Can Rrahimi i thojshin. Hasan po Can i thojshin. Ai e ka shpëtu. Kur e shef flet me ata edhe e shpëton. Do thotë gjoja këta sʼkanë me

njoftë edhe e shpëton vëllaun pa hy dajak. Përndryshe katër-pesë vet fshatit, si pasojë e tyne kanë dekë shumë herët. E torturave.

Anita Susuri: E qysh ka qenë jeta në familje? A keni jetu prapë në bashkësi?

Hasan Dërmaku: Deri në ʻ58-ten, deri 1958-ten kemi jetua në bashkësi familjare. 32 vet kemi qenë. Atëherë tani jemi nda. Na gjashtë vëllazërit kemi shku me ni shtëpi. Dy mixhollar i kemi pasë vetëm prej njerkës ata kanë shku me ni shpi. Ni mixh, axha i madh, Shabani, ka shku me nipin, me djalin e vëllaut ka vdekë prej tifuzit kur u kthy prej frontit ka qenë Vojvodinë si partizan. Ai ʻ47-ten ka vdekë, e ata dy kanë shku bashkë. Na gjashtë vllazën kemi shku bashkë.

Anita Susuri: E organizimi i familjes qysh ka qenë? Sa keni qenë…

Hasan Dërmaku: Po. Po aty ka qenë ai axha Shaban ka qenë ma i vjetër. Ai oshtʼ pytë për çdo gja. Çka ka thanë, çka u bo krejt këto. Po ka qenë tepër njeri i butë, njeri i mirë sʼu përzi fort. E ka ditë kush ka qenë lavërtar ai sʼju ka përzi. Kush shkon e kur i bjen, kush i ka rujt kafshtë, e kur i bjen krejt i kemi pasë si nifarʼ vetë qeverisje aty, qashtu.

Anita Susuri: E shkolla?

Hasan Dërmaku: E shkollën fillore e kom kry katër klasë ka qenë fshat aty, katër klasë. Ka qenë për fat e kemi pasë, e kom pasë mësus Sejdi Kryeziun, tash u shpall hero i popullit. Përndryshe ka qenë bashkëveprimtar i Metush Krasniqit. U dënua dhetë vjet burg, 15 vjet burg proçesin Metush Krasniqi 1958-ten Gjilan. E katër vjet i kom fillua Hogosht. pestën, gjashtën, shtatën, tetën i kom kry tetë vjeçaren, i thojshin atëherë tetë vjeçare, Hogosht. Se ka qenë, i thojshin, shkolla fillore, tetë vjeçare ka qenë ndame. E tash shkolla fillore po llogaritet tetë vjet e nantë, nisoj. Qashtu.

Prej shkollës fillore tani kom shkua vitin ʻ61 jom regjistrua në gjimnaz në Gjilan. Po. Po aty kemi regjistru shkollën po është interesant ai ka, kamë me ecë kështu trup mos me shku rrugës ka oshtʼ asfallt sot. Atëherë sʼka pasë asfallt, po trup mʼi ra rrugës. Rruga ka qenë gjashtë orë me udhëtu gjatë. E çdo… atëherë u mësu axhës edhe shtunën, sʼka pasë pushim shtunën.

E si u lëshojshim na prej msimit shtunën shkojshim katund e i përgaditshin ato kunatat, se ishin magjetore, kah gjashtë bukë. I thojshim mrume që i kanë sillë. Jo pogaçe po mrume. Ato i merrshim në shpind e vijshim Gjilan e gjashtë ditë e kemi hangër bukën e ftoft deri shtunen tjetër kur kemi shku në shpi. E kështu me radhë.

Anita Susuri: Domethonë në Gjilan keni jetu?

Hasan Dërmaku: Po, kemi banu privat, shtëpia private. Po bukën e kemi bajtë rregullisht prej katundit qashtu. Bile në pranverë shpesh herë, koha e nxehtë, u myke buka. E kur merrshim me hangër, sʼkishim qef me pa kah u zgatke myku i mshelshim sytë e qashtu, po.

Anita Susuri: Qysh ka qenë periudhën, domethonë, jeta aty në qytet tash prej vendit…

Hasan Dërmaku: Na, qyre, për neve sʼpari herë me ardhë nʼqytet unë kur jom ardhë mʼu regjistru gjimnaz. Çka domethonë. Për shembull, 15 vjeç kom ardhë sʼpari herë qytet. Kurrë pa ra qytet. Kur erdhëm, na krejt sʼdishim… shkum bashkë me ni shokun tim bashkë fshatar timin ni Ejupin. E pytëm njanin, “Ku oshtʼ gjimnazi?” Shkum gjimnaz. Po kur dolëm prej klasës gjimnazit ku e kemi dhanë provimin pranues, kur dolëm oborr apet u habitëm se sʼdishim çka. Apet u duhke me pytë ka oshtʼ me shku qendër. Kur ram qendër, kah oshtʼ rruga me shku për Lepnicë. Se për Lepnicë e vazhdon drejt Shipashnicë. Kemi qenë krejt padalur.

Unë shkollë tʼmesme kur kom shku, me pantoll zhgunit, harrnun. Jo me shku… edhe pse ishte vjeshta, vapë, ne kemi shku me zhgunit. Me opanga me ato kanë qenë llastikit. Po ka qenë mjerim po u duhke mʼi grah se sʼkishte rrugë dalje tjetër. Atje toka ka qenë edhe pak ka qenë jo pjellore. Se fshati Shipashnicë gjindet, aty ku përfundon fshatrat që i thojnë të rrafshit edhe fillon Malësia e Kamenicës.

Anita Susuri: E ma vonë pastaj nʼshkollë tʼmesme sa keni qenë, a ka pasë kështu jetë kulturore sociale?

Hasan Dërmaku: Shumë pak ka pasë, shumë ka pasë pak. Se pak kemi qenë na. Krejt klasa e parë, e tretë, e katërt, krejt 19 vet kemi qenë, edhe ni vajzë ka qenë. E Gjilanit ajo. Se ajo vllaznit i ka pasë profesor. Brestovci u qujtë, Mehreme Brestovci. Vetëm ajo ka qenë klasë me neve. Kështu krejt e maj mend na si gjimnazista niherë kemi organizu ni dramë. Ata. Krejt mashkuj se sʼka pasë kush me ardhë prej femrave me lujt rol.

Anita Susuri: Çfarë drame ka qenë?

Hasan Dërmaku: Po ka qenë pak a shumë, titulli sʼmë kujtohet veç ka qenë diçka, ni autori françez e mu mʼrajke me lujtë rolin e ni francezit, “Jo vapë, jo a ka ujë me pi”, qito fjalë.

Anita Susuri: A ka pasë njerëz që kanë ardhë me pa?

Hasan Dërmaku: Po qysh jo, qysh jo. Po atëherë me nxanësa me krejt vijshin. Ka qenë veç me pa diçka tʼre. Filmi ka pasë po për neve ishte shtrejt sʼmujshim me shku nʼfilma.

Anita Susuri: A keni shku najherë?

Hasan Dërmaku: Po kemi shku, jemi shku najherë kështu. Tana u organizojshin shkolla mʼi çu nʼfilm, a din. Atëherë për gjystë ma lirë e lëshojshin çmimin. E qatëherë na shkojshim rregullisht. Po ka ndodhë kështu kemi shkua.

Anita Susuri: Çfarë filma ka pasë atëherë?

Hasan Dërmaku: Po krejt kanë qenë tʼthom tʼvërtetën filma kauboj amerikan (qeshë).

Anita Susuri: Western.

Hasan Dërmaku: Po, po western.

Anita Susuri: A keni naj kujtim prej kur keni shku me pa këto filma?

Hasan Dërmaku: Po qysh jo. Oshtʼ ai filmi dhjetë dollari i shpum. Serbisht e ka pasë titullin sʼka pasë atëherë përkthim. E qujshin Probušenje dolara [srb.: shpimi i dollarit] ku për shembull ata kaubojt e gjujn dollarin përpjetë ky me allti e çpon tʼu ra. Ato kanë qenë filma tʼhatashëm. Shumë kanë qenë edhe sot mʼi pa kisha shku mʼi shiku. Se shumë kanë fantazi, shumë kanë pasë fantazi mʼu çudit me pa. Po edhe sot, zaherë nʼatë kohë mʼkanë interesu, edhe sot mʼinteresojnë mʼi pa ata filma.

Anita Susuri: Desha me ju pytë diçka lidhur me Gjilanin ndoshta e dini…

Hasan Dërmaku: Po.

Anita Susuri: Në Gjilan e di që ka qenë ni traditë për do festa, do Panagjyri…

Hasan Dërmaku: Po.

Anita Susuri: A keni…

Hasan Dërmaku: Jo. Ka qenë i thojshin, kto kanë qenë u mblidhshin… vërtetë sʼkanë qenë festa kombëtare për shqiptarë. Ata i qujshin Spasov serbisht. Shën Spasë. I thojshin Spasovdan, tashi janë dy, Spasovdan i vogli dhe i madhi. Turqisht ju thojshin panagjyr. Se u bojke treg. A për ndryshe në aspektin kombëtar sʼkanë pasë ato diçka. A ata i majshin festa, fetar kanë qenë. Dita e Shën Spasit, e qito i mbajshin ata.

Anita Susuri: E qysh u doke qyteti?

Hasan Dërmaku: Po u mblidhshin tregtarët. Ata shqiptartë shkojshin pak se sʼe dijshin për çka, menojshin është punë tregu jo ditë e shenjtë për ortodoksit.

Anita Susuri: Ato ditë tjera kanë qenë si me maskime me… a ju kujtohet?

Hasan Dërmaku: Jo, jo sʼka pasë ashtu, sʼka pasë.

Anita Susuri: Okej. Desha me ju pytë pak për, domethonë, për aspektin kur keni fillu ndoshta me u inkuadru në aktivitete. Si ka lind krejt kjo?

Hasan Dërmaku: Po kqyre, ne sa ishim… kom qenë nʼmoshën thuajse pesë-gjashtë vjet, shtatë-tetë vjet kur u lëshua ni kusheri prej burgut Metë Nuredin Dërmaku. Ai ka qenë i dënun pesë vjet burg. Përndryshe ka qenë kryetar i Komunës Dardanës, Kamenicës atë kohë. Po 1947-ten, Gjon Sereçi, sekretar i NDSh1-së u ardhë fshatin tonë edhe ka nejt gjashtë muj bunkerin e kanë pregadit fshatarët ne malin tonë. E ky si kryetar i komunës e ka ditë oshtʼ Gjon Sereçi aty edhe sʼe ka lajmëru në pushtet a ka qenë kryetar komune.

Tani kur u zbulu Gjon Sereçi me shoktë e vet janë dënu… edhe ky oshtʼ zbulu. E si tillë edhe pse sʼka pasë kontakt me Gjon Sereçin, ky u dënu pesë vjet i ka majtë gjygjin ushtarak, po. I ka majtë ato. E kur u lëshu ai prej burgut qatëherë e kemi marrë vesh kush ka qenë Gjon Sereçi, qysh e çka kanë bo këto, NDSh-ja. Po masanej ka qenë, unë kam qenë në klasën e shtatë tetë vjeçare nʼorën e gjuhës shqipe profesor Shaban Geci, profesor i gjuhës shqipe ni kohë. Por ai ishte i përndjekur politikisht, nuk e lejshin sigurimi shtetror i atëhershit.

atë kohë Shaban Geci e kish pasë “Jetën e Re”, gazetën shkencore, “Jetën e Re”. Na lexoj ni pjesë romanit Adem Demaçit, “Gjarpërinjtë e Gjakut”. E qaty tana kom dëgju edhe për Bacën Adem klasën e shtatë, tetë vjeçare Hogosht. Kur na lexoj ni pjesë se jo komplet. Ni pjesë ishte botu “Jetën e Re”, klasën e shtatë kom qenë atëherë. E tana me to gjithmonë kemi ditë, Adem Demaçi, Adem Demaçi e qishtu.

Pjesa e Dytë

Anita Susuri: Ju kur keni ardhë, a keni ardhë në Prishtinë?

Hasan Dërmaku: Po, po. Masi e kom kry gjimnazin kom punu dy vjet si arsimtar shkollën fillore apo tetë vjeçare disi dy vjet, për me kriju rezerva për me ardhë me studiu. Vitin shkollor ʻ66-ʼ67 kem ardhë në Prishtinë e kom regjistru Fakultetin Filozofik, katedra e historisë, aty. Kemi qenë me shokë jemi

1 Lëvizja Nacionale Demokratike Shqiptare, e njohur me inicialet e saj si LNDSH ose NDSH, u një rezistencë thuajse totale antikomuniste Kosovë ndërmjet viteve 1945 dhe 1947.

njoftë prej gjimnazit. Këtu çka kemi njoftu prej Gjilanit kemi qenë shokë të njoftun edhe që kemi bashkëpunu e kemi nejt bashkë Skender Kastrati, Asllan Kastrati, Beshir Sherimi, Fadail Thaçi, Sabit Fazliu e shumë e shumë të tjerë.

Tana këtu ka qenë ni fat i madh i jemi ndërkohë Skender Kastrati nëpërmjet vëllaut vet Asllanit oshtʼ njoftua me Osman Dumoshin Prishtinë këtu. Tani unë nëpërmjet Skenderit jemi takua dhe jemi njoftu me Osman Dumoshin. Osman Dumoshi kishte qenë vëllau i Ismail Dumoshit. Ismail Dumoshi atë kohë kishte qenë, atë kohë derisa ka vdekë, intelektuali ma i madh ka qenë, ka pasë Kosova. Njeri intelektual, gojëambël, orator, tërhjekës, çdo kënd, çdo kujt mʼi dalë ndihmë si Ismail Dumoshi, mʼdoket kanë me shku 50-60 vjet sʼkanë me shëtitë rrugëve Prishtinës sikur ai.

Tani ashtu kemi fillu bisedë e sipër me Osmanin për çashtje politike na interesonte tana. Veç tana Ademi nʼatë kohë ishte nʼburg Adem Demaçi. Bisedojshim për jetën e Adem Demaçit. Tana këtu nëpërmjet Osman Dumoshit jemi njoftu me Selatin Novosellën, Ilaz Pirevën, Adil Pirevën, Xheladin Rekaliun, Afrim Loxhën e shumë tjerë aty. Ndërkohë hajt bisedojshim… se nʼatë kohë në, korrik a maj qasaj kohe u majt këtu me nontë a dymbëdhjetë, simpoziumi për 500 vjetorin e vdekjes Skënderbeut.

Ndërkohë vonë u mbajtë plenumi i katërt i Komitetit Qendror Serbisë ku kenʼ shumë arrogant ndaj çashtjes shqiptare. Aty komitet, qeverinë krahinore asaj kohe u mbajtën mbledhje për ngritjen e statusit, avansimin e statusit të Kosovës në Federatën Jugosllave. Ku ma kryesorët ishin profesor Gazmend Zajmi, Ali Hadri, Fehmi Agani e shumë profesor e akademik tjerë. Po nuk shkoj përpara. Nuk lejke Serbia.

Atëherë na mendonim se si mʼi dhanë përkrahje ni shtytje për ngritjen dhe avansimin e pozitës të Kosovës atë kohë Federatën Jugosllave. Bonëm bisedë për organizimin e demostratave. Se atë vit ishte viti i demostratave në Gjermani e në Francë e këto qytete Jugosllave Beograd e Zagreb. Atëherë edhe na u përgaditum. Po kjo për demostrata ishin zhvillu nʼatë kohë Francë ato kanë pasë krejt karakter social. Shkas e kanë pasë në Francë ku kanë kalu për skej Agjencisë Amerikane edhe shenjë proteste e bojshin amerikanët Vietnam, i kanë thy dritaret.

Qaty kanë thy xhamat e zyret e Amerikan Express. E qaty ka fillu tana demostrata e në krye të demostratës franceze vendoset ky, i ka udhëheq demostratën Francë ky Daniel Fon, Daniel Cohn Bendit. Ndërkohë Gjermani Rudi Dutschke2 e kështu me radhë aty. Edhe Beograd u majtën e kah mos. Edhe neve po ato u mbajtën në pranverë e ato kishin me karakter krejt social. E na e kishim karakterin politik.

2 Alfred Willi Rudolf “Rudi” Dutschke (7 mars 1940 – 24 dhjetor 1979) ishte një sociolog dhe aktivist politik gjerman i cili, deri sa u plagos rëndë nga një vrasës vitin 1968, ishte një figurë kryesore e studentëve socialistë. Unioni (SDS) Gjermaninë Perëndimore dhe “opozita jashtëparlamentare” (APO) e gjerë e atij vendi.

Ata na e shtyjtëm, bonëm përgatitje, ata kanë qenë tërësisht pa përgadit, rasisht i kanë fillu edhe me karakter social. Ndërsa na e kishim me karakter nacional. E për këto ndihmën ma të madhe, kuadri ideor kryesor për organizimin e demostratës ʻ68-tes ka qenë Ismail Dumoshi. E na jemi dënu, unë, Hasan Dërmaku, Osman Dumoshi, Adil Pireva, Xheladin Rekaliu, Ilaz Pireva, Skender Kastrati, na kemi qenë kuadër organizativ që kemi organizu. A me ekzekutu ka qenë rinia kosovare, populli, rinia, sidomos ajo studentore që ka qenë e flaktë, e edukune në pikëpamje kombëtare. E kështu e kemi organizu.

Mbledhja e parë edhe u qitʼ ideja e parë, u qitʼ aty shtëpinë e Adil Pirevës korrik ʻ68-ten, korrik ʻ68-ten shtëpijën e Adil Pirevës. Aty ka qenë vetëm ai grupi i Osman Dumoshit. Ata kanë qenë shok ma parë njofshëm edhe ni pjesë kishin qenë si kjo rinia e grupit Adem Demaçit, ata. Ata kanë mbajtë në shtëpinë e Adil Pirevës për organizimin e demostratave. Ndërkohë tani unë me Osmanin, në bisedë e sipër ai mʼka njoftu që qishtu kemi pru vendim për mbajtje të demostratave. Tana kemi pajtu.

Tash Osmani mʼka njoftu mua, unë Skenderin, Skender Kastratin. Tana mbledhja tjetër u mbajtë shtëpinë e më vonë Xheladin Rekaliut. Masanej kom ardhë kah muji tetor ashtu në Prishtinë në privat e jom taku me Osmanin edhe kena pru… me Osmanin kemi bisedu te ky Hoteli Union që oshtʼ tash. Përpara ka qenë Union i kanë thanë, qendër oshtʼ tash. Ka thanë, “Do veprojmë dy grupe”.

Osman Dumoshi me shoktë e vet ka pasë organizimin e shkollave të mesme, qytetarët këtu se ata ishin prishtinas gati krejt edhe Podujevën. E unë me Skender Kastratin kemi pasë studentët e fakulteteve, shkollës lartë edhe Gjilanin edhe Ferizajin me organizu. Tash mbas organizimeve kemi bo, por gjithmonë, gjithmonë udhërrëfyes apo si me thanë, timonjer të lëvizjes të organizimit, të demostratave ka qenë Ismail Dumoshi. Ai ia ka dhanë kahjen kur duhet, qysh duhet, si duhet.

Bile me 20 gusht intervenun trupat ruse në Çekosllovaki dhe e shujtën atë pranverën e Pragës, atëherë Ismail Dumoshi, jo nëpërmjet meje, nëpërmjet Osmanit thotë, “Ndalni mos u ngutni, e shohim çka po bohet”. Se atëherë edhe Jugosllavia filloj mʼu frikësu masi rusët intervenun Çekosllovaki mos po intervenojnë edhe në Jugosllavi.

Atëherë ky Osmani ka qenë shumë, ka qenë edhe ky si vllavi i vet qesharak. Tha, “Kqyr Hasan”, tha, “se mos po mundohemi me luftu kundër hijenës serbe e pʼe bijmë ariun polar rus” a din, “pʼe lajmë niherë po pushojmë te kqyrim çka po bohet”. Mbas nja ni muj dite, Ismail Dumoshi me shoktë e vet, i cili ka pasë shokë tʼvet tʼbesushëm. Se Ismail Dumoshi nʼatë kohë ka qenë anëtarë i Komitetit Komunal Prishtinës. Po ka pasë shok tʼbesushëm. Po ka pasë njerëz edhe në komitetin krahinor edhe udhëheqës krahinor kanë kontaktu me Ismail Dumoshin. Se ka qenë njeri i besës, njeri i fjalës.

Na thojnë, ʻMas ni muji mundeni me vazhdu organizimin se lajmet që janë marrë, sʼka rrezik për intervenim në Jugosllavi të Rusisë, Bashkimit Sovjetikʼ. Po ato mendime Ismail Dumoshi i ka marrë

edhe nga udhëheqësia e Shqipërisë. Se Ismail Dumoshi përveç që ka pasë lidhje me organet, me njerëz kanë qenë rendet kyçe udhëheqësinë e Kosovës ka pasë lidhje edhe me Shqipëri.

Që ka pasë Ismail Dumoshi lidhje edhe me Shqipërinë, me udhëheqësinë shqiptare e vërteton ni intervistë e Ramiz Alisë pas lufte ka dhanë. Thotë, “Për ngjarjet e ʻ68-tës rregullisht çdo ditë kemi qenë informum si po shkon situata”. Krejt këto janë shku nëpërmjet Ismail Dumoshit edhe shokve tʼtij. Atë ne nuk e dijmë. As Osmani sʼe din që ka qenë vëllau i tij e leʼ mo unë që kam qenë shok i Osmanit. Përndryshe ato krejt…

U vendosën, kishin vendos te shpija e Osman Dumoshit me 16 nëndor mʼu mbajtë mbledhja grupi i Osmanit. qatʼ grup mʼkanë ftu edhe mu. Unë me marrë pjesë si grup, emër, përfaqësues i grupit tim. Po unë kisha me shku Gjilan me shku me kqyrë sʼi po zhvillohet situata. Aty ishin angazhun për organizimin e demostratave Gjilan Asllan Kastrati edhe Beqir Qerimi me Minivere Kastratin edhe Fetije Bajramin.

E thashë, “Osman unë sʼkom, se ka me shku për Gjilan”, atëherë Osmani mʼtha mu, “Lej me shkrim çka ke organizu, ku ke organizu, cilat fakultete, cilat katedra”, thashë, “Osman, çdo fakultet, çdo katedër, çdo vit krejt janë tʼorganizun”. E kom dhanë, aty shkrun 165 vetë. Për fat asnja nuk është me emër. Se për shembull viti i parë, qiky, qiky. I dyti Shqipja e këto… po asnjanin sʼe kom cekë me emër veç 165 janë organizatorë tana ata çka i kanë ata tʼvetit.

Ka thanë, “Edhe propozimet”. Në atë letër unë i kom shkru, “Kishte me qenë mirë demostrata mʼu zhvillu me 26 nëntor, para se me shku studentët mʼu shpërngul nëpër shpija”. Kom propozua që, Adil Pireva patʼ fillu me punu si gazetar, direkt mos me, drejtpërdrejt mos me marrë pjesë në demostrata po me nejt si anash. Masanej mos me ra ai nʼburg po nëpërmjet shkrimit në gazetë gjithë me dalë në mbrojtje demostruesve edhe rolit demostratës.

Po ajo letër tana, atë ditë që u bo nʼmramje me 28, me 27 kur kanë qitʼ kështu me ujë e kanë lagë Osman Dumoshin ajo letër u ngjit për tesha Osmanit. Kur u shku Osmani mramje shpi, ai sʼe ka pa. I ka hjekë tjerat ajo ka mbetë. Osmani tha, “Me 28 nentor në mëngjes e kanë arrestu”. Kur e kanë pru e kanë kqyrë letrën, qatʼ letër e kanë marrë. Qishtu.

Anita Susuri: E qysh ka qenë qatʼ ditë?

Hasan Dërmaku: E kështu, tash na me 23-tin, me 23-tin nëntor 1968 jemi taku shtëpinë e Selatin Novosellës. Në atë shtëpi në emër tʼgrupit tonë kam marrë vetëm unë pjesë, Osmani ka marrë pjesë me shokë. Aty u vendos Skender Muçolli edhe Ilaz Pireva mʼi shkru afishet se kanë qenë Fakultetin Teknik me shkronja teknike. Adil Pireva me përgadit referatin që lexohet aty. Referati mʼu bo nʼdy kopje. Ni kopje me lexu Osman Dumoshi a unë me pasë kopjen teme xhep.

Nëse pengohet Osmani, plagoset a vritet, se kështu ndodhi Gjermani me Rudi Dutschke e plagosën rand edhe si pasojë e asaj dikur vdiq. Po. E tani ka pasë nja dy kopje. Tana u vendos Ilaz Pireva edhe Selatin… aty u vendos Osmani me 27 masdite me qenë, me rujt në mes tash ku oshtʼ biblioteka popullore aty. mes Fakultetit Ekonomik edhe Fakultetit Filozofik ai me kujdestaru, me kqyrë çka po ndodhë.

Unë kom pasë për detyrë me nejt në oborr të Fakultetit Filozofik me shiqu edhe me prit kur tʼvijnë Selatini edhe kur tʼi bijnë me pajton afishet, flamurin edhe parollat. Parolla se afishe sʼka pasë atëherë. Në atë mbledhje te Selatin Novosella Selatini e ka propozua demostrata, demostratat Podujevë, në Gjilan edhe Ferizaj mbahen paradite. Ma së voni nga ora dy. E për Ferizaj ka qenë, kanë qenë shoktë tanë. Unë, Skender Kastrati, Asllan Kastrati, Beqir Qerimi, Ali Mehmeti edhe ky kusherini i tina Jakup Mehmeti.

Ali Mehmeti dhe Jakup Mehmeti kanë qenë ata organizatorët kryesor për organizimin e demostratës Ferizaj. Aty Selatin Novosella ka propozua demostrata jo me 26-tin po mbahet me 27-tin edhe ata pesë minuta në 04:00, 16:00, 04:00 masdite. Unë aty kom qenë në oborrin e Fakultetit Filozofik, aty. Por, pajtoni me Selatinin edhe me Ilazin ka ardhën dhjetë minuta ma herët, para, po.

Po qatʼ kohë unë ku ka tash ku oshtʼ kjo bre si me thanë, kur del te radiostacionit po ma knej, ku del policia ku del nʼrrugën kryesore doket fakulteti. qatʼ moment dhetë minuta e kom pa kur janë dalë policia krejt si ret e zeza, a din, me blloku. Kur u ardhë Selatini i kom thanë, “Selatin, hajde ma shpejt se do tʼbllokohem”. Veç e dita, filloj, te studentët filloj nifarʼ, ni lloj paniku. Kur i panë këta policinë, krejt policinë, krejt me shlema filloj pak ni panikë.

Atëherë ma shpejt sʼe kom pritë unë mʼu bo pesë 04:00 po kom fillu demostratën dymbëdhjetë 04:00, shtatë minuta përpara. Unë e kom fillu. E kom marrë flamurin, sʼe kom pasë për detyrë unë me marrë flamurin ose mʼi pri. Po kur e pashë don mʼu blloku e kom marrë flamurin i pari kom pri, tana kanë ardhë studentët mas meje tjerët. Kur kemi ra nʼrrugën kryesore i pari jom ndesh me policinë.

Ata serbisht folshin, shumtën kanë qenë policë serbë. “Kthehu te mas”, unë, “Jo”. Aty jom kacafyt me policinë sʼpari. Njënit i kom mshu me shtizë flamurit. Atëherë mʼu kanë lëshu tre-katër policë me pendreka trupit e kresë e krejt. Mu mʼkanë alivanosë. Mʼka shku gjaku për goje edhe prej hunde edhe jom rrzu aty. Studentët mʼkanë ngreh zhag, mʼkanë qitʼ trotuar mʼkanë lanë aty. Ata kanë vazhdu kah qyteti.

Unë, unë tanë demostratën dhetë minuta e mbaj ndërmend. Ka zgjatë katër orë, a mu kurgjo sʼmë kujtohet. Se kom qenë i alivanosur. Pas këtij rasti, pas nja dhetë-15 minuta kanë ardhë nja dy-tre shokë me mʼkapë për krah edhe kemi ecë me ta ni kohë pak diçka. Jom shtrëngu pak deri momentin kur kanë gju ata me armë oshtʼ vra Murat Mehmeti. Oshtʼ plagosë Skender Muçolli.

Skender Muçolli mʼthotë mu ditën e gjykimit kur kishim pauzë aty, thotë, “Ti Hasan e ke nalë ni kerr me dhunë se sʼdojke mʼu nalë ai, i ke dalë përpara e na ke shti nʼkerr mu edhe Murat Mehmetin. Ata tʼvran a mu plagost edhe jemi nisë për spital”, a mu as sʼmë kujtohet ai rast. Ndërkohë Adil Pireva mʼka pa mu që psiqikisht edhe fizikisht i rraskapitur mʼka marrë përkrahësh mʼka çu në shtëpinë e Selatin Novosellës, që ka qenë ma së afërmi prej qytetit.

Kur kemi shku gjatë rrugës aty, Adil Pireva e kish pa në brez temin alltinë e tina. Beretkë, të Adil Pirevës. e kanë pasë lanë në dugojën e Sabri Novosellës. Në rast nevoje gjoja se me përdorë edhe ato. E tash unë nuk e di kah mʼka ardhë. Adili mʼpytë a as une nuk e di kah mʼka ardhë mu alltija e Adil Pirevës në brez timin. E shkum na te shpija e Selatin Novosellës. Ai Adili e ka marrë alltinë prej meje edhe mʼka lanë mu pak me pushu.

Unë si kom pushu pak, nja gjysë ore, kur çohna Adil Pireva sʼoshtʼ aty as kërkush prej familjes. Jam nisë unë prap kah ora 08:00, para 08:00 e diçka, jom nisë me ra apet te demostruesit. Apet erdha nʼveti. Kur kom ra para teatrit aty studenta sʼkom pa aty veç ni kësi polic. Si mʼkanë pa ata, serbisht mʼu kanë përgjegjë, “Ende po kërkon demostrues ti a?” Mʼu kanë lëshu edhe aty mʼkanë rrah. Sa mʼkanë rrah nuk e di veç mʼkujtohet qysh jom rrëzu në pllato.

Masanej qashtu jom çu zhagas jom dalë në Rrugën Ramiz Sadiku. Aty jom taku mʼkanë taku Bedri Novosella edhe Selatin Novosella. Përkrah mʼkanë marrë mʼkanë çu shtëpinë e tyre. Selatini thotë që, “E ke pi ni kafe”, mu sʼmë kujtohet. Edhe kemi ra me pushu. Bile kemi ra unë edhe Selatini me ni krevet. mëngjes kur po i shoh po flasin milicia po hallakasin shtëpijave, shtëpijave a din. E unë për mos me mʼnxan aty si i huj banesë Selainit, u çova dola jashtë e po du me shku drejt shtëpisë Osman Dumoshit.

U takova në vllavin e Selatinit, Sabri Novosellën. “Hasan ku je nisë”, thashë, “Du me shku”, thashë, “me kqyrë çka u bo me Osmanin”, “Jo”, tha, “Osmanin e kanë burgosë para gjysë ore”. Tana u nisa me ra kah ish Rilindja, tash oshtʼ Ministria e Diasporës është aty. Aty ka qenë Rilindja aty u botu. Po aty Rilindja u blloku me tanka. Si prej anës epërme si prej anës poshtme. E rujshin tankat edhe ushtria.

Atëherë kom hi tash kah sokaku i ngushtë, rruga e ngushtë kah Shkolla “Elena Gjika” kom dalë në rrugën kryesore. Aty jom taku Asllan Kastratin dhe Isa Kastratin. Kemi bisedu aty ni copë herë edhe kemi vendosë me shku me lypë ku oshtʼ shpija e Murat Mehmetit. Duke menduar na se tash bohet vorrimi dikur. Kur kemi shku shtëpinë e Murat Mehmetit, plot shtëpia ka qenë, oda njerëz.

Na po bojmë pytje, qysh? Tek? Kur do tʼbahet vorrimi? “Jo”, tha, “e kena vorros naten”, tha, “Muratin. Na kanë pru policia dhe kanë pru urdhër, ʻA po vorrosni ju vet edhe e dini ku e vorrosni apo e vorrosim na që ma kurrë sʼe dini ku oshtʼ i vorrost?ʼ”. Tana ata patjetër me shtatë-tetë vet aty do kusheri, do mixhollar e kanë vorros Murat Mehmetin. Qaty.

Anita Susuri: E ju pastaj a shkut dikund mʼu kontrollu?

Hasan Dërmaku: E jo tash unë prej atyhit unë çka me bo, unë edhe Isa Kastrati vendosëm mʼi shtyp do afishe mʼi shpërnda për me bojkotu mësimin deri lirohen këta burgosurit. Se i patën burgosë do studenta, po. Po sʼmujshim me çka, sʼka pasë me çka. E Isa Kastrati me ni bashkëfshatar tʼvetin Veli Beqirin e kishin siguru ni maqinë, shtypshkronjë që ka qenë tipi i vjetër. Na ka marrë unë dhe Isa Kastratin jena shku Breg Diellit atje. Viza-vizë me këtë oshtʼ halla e sporteve atje nalt.

Ka qenë shtëpinë e ka pasë ni ky Sylejman Ahmetaj prej fshatit Hogosht. Jemi shku në shtëpi të tina, ai na ka pranu. Letrat i kemi shtypë ato afishet na ka siguru Veli Beqiri. Atëherë na gjithë natën kemi shtypë afishe që tʼnesrit mʼi marrë mʼi shpërnda në Ferizaj në Gjilan mʼi marrë mʼi çu tʼnesrit. Na i morëm i shtypëm ato edhe ia dham Miniverës dhe Fetijes. Se erdhën ato prej Gjilanit me marrë pjesë demostrata masdite Prishtinë. Mʼi çu për atje mʼi shpërnda.

I kanë marrë ato dhe ju thashë me porosi që, “Kur tʼshkoni në Gjilan ju mos tʼasi se po bini nʼsy po jepnja djalit tʼvllaut tem Xhavit Dërmakut edhe ai me shoktë e vet le tʼi shpërndajnë”. Ata e kanë shpërnda ni pjesë ku u bo thirrje bojkotohet mësimi me ato afishe derisa lirohen burgosurit politik. Tani qatʼ ditë tʼnesrit ka ardhë vëllavi jem prej fshatit Hasimi.

U taku shoktë e mi kanë qenë organizator grupit historisë Anton Sopi dhe Sefedin Balaj. Ka pytë për mu, “Ku oshtʼ?” “Këtu pari, po sʼe dijmë ku”, “Nëse e gjeni këtu te Hoteli Union qaty e pres e takohemi”. Unë shkova te Hoteli Union u takum aty. Po thotë, “A din çka, me urdhërin e Metush Krasniqit kom ardhë edhe e kom siguru ni strehimore aty nʼkatun te ni Ramadan Adil Dërmaku ju me ardhë ti edhe Skender Kastrati mʼu strehu për ni kohë tʼgjatë”.

Po qatʼ ditë veç dëgjova oshtʼ burgosë Skender Kastrati. Thashë, “Vllavi jem Skenderi oshtʼ burgosë a une po insistoj diqysh mujsha me ardhë po ta kqyri”. Se me shku nʼkamë sʼma merrke menja, me shku kështu me autobus këta kontrollojshin. Metush Krasniqin, se ish i burgosun politik. Këta unë e kom pasë gjatë tanë kohës si këshilltar. Ndërsa Osman Dumoshin e ka pasë si këshilltar Kadri Halimin. E Selatin Novosella masanej ka pasë si këshilltar Hyrije Hanën. Se kta ishin te tanë tʼburgosur politikë që kishin përvojë në çashtje të organizimit.

Po vëllau kthehet shkon për katun. Unë kthehem shkoj buj atë natë po atë vend ku i kom shtyp afishet. Tʼnesrit shëtis nëpër qytet edhe mbaj mend, pata shiku ni autobus prej stacionit ku oshtʼ tregu tash ka qenë stacion i autobusave. Ka qenë ni autobus e qitke kordonin brenda me mujtë me hy atje e me mujtë mʼi qitʼ kamtë aty e me nejt komod. E bojsha mend me qata me shku deri dikund me dalë se sʼke mujtë me dalë prej Prishtinës.

Kur shkova aty e takova ni shok Hodonovcit ni Beqir Bashën. Ai tha, “Ku je Hasan Dërmaku?” Ai si ma ka përmend mu Hasan Dërmaku ata milicia meniherë sytë kah unë edhe po më përcjellshin.

Thashë, “Dola”, thashë, “po shkoj kah qyteti”. Kur jemi ardhë te Hoteli Union ai zaherë ka pasë këtë toki-vokin. Selim Brosha punëtor Sigurimin Shtetnor Gjilanit. Aty jemi taku me to.

Jemi taku me Selim Broshën edhe po mʼthotë, “Hasan e kom ni punë me ty po hyjmë qitu hotel pʼe pijmë kah ni kafe”. Hinëm aty. Po thotë, “Kom urdhër me arrestu”, “Për çka me arresu?” Tha, “Dyshohet se je ndër organizatorët kryesor të demostratave”, pʼi thom unë, “Keq qenke i informun”. Jo, po, jo.

Po unë xhemperin ka pasë ni jakë kthyne i pata shti do afishe, tʼi kom kah tʼshkoj mʼi shkepë. Ai ishte atë anë tavolinës unë këtë anë tavolinës. Unë niherë po flas me fjalë tʼbuta derisa i nxorra ato kadale prej aty edhe prej kësaj e i lëshova nʼtokë. Tani i thashë, “Jo bre Selim kurgjo sʼkom bo”, bohet sʼbohet. “Mʼu çu”, thashë, “Nuk çohna”.

Ai thirri me toki-voki milicinë. Erdhën dy kompanjolla njona te dera njona te dritaret e bllokun. “Çu”. E urdhëroj policinë hinën policia po mʼthojnë, “Durtë lartë”, a din serbisht “Ruke u vis” “Ne čujem za to, Nuk ndi për atë”. Mʼkapën me zor mʼi vun prangat nʼdorë mʼshtinën atë kompanjollën e drejt polici me Selim Broshën. Mʼdorëzoj aty në…

Anita Susuri: Prishtinë?

Hasan Dërmaku: Po Prishtinë. Ai u kthy. Atë natë mʼkanë lanë tʼqetë me pushu se edhe ata vet kishin qenë zaher tʼlodhur. Tani ka fillu marrja nʼpytje. Po çka oshtʼ ma kryesorja gjatë hetimeve, gjatë gjykimit krejt me ni mënyrë u ndi, u ndi sikurse instruksionet e Ismail Dumoshit se qysh mʼu sillë gjatë hetimeve, çka me folë, mos me pranu çka oshtʼ diçka armiqësore.

Pse? Se harrova me cekë. Referatin që e ka pregaditë Adil Pireva ka qenë pak ekstrem. Që ditën e gjykimit për neve kishte me qenë shumë i rrezikshëm, ish marrë si inkrinues shumë. E ka korigju Ismail Dumoshi. Po qaq e ka korigju mënyrë profesionale, mënyrë diplomatike kurgjo sʼke mujtë me vrejt që ka diçka armiqësore.

Sot e kësaj dite ka shumë njerëz pyesin, “Qysh u pregadit aq mirë?”. Kur shkova aty ka qenë ai, po i harroj, kryeshef tha, “Shkruje ni biografi qitu kah e qysh e tek”. Unë e shkrova ata kur pʼe merr ai ata e kish marrë Osman Dumoshit letrën edhe po i krahason, a din, shkrimin. Thotë, “A i ke dhanë naj letër Osman Dumoshit ti?” Thashë, “Jo”, “E qiky i kujna oshtʼ?” Thashë, “E jemja”. U zu letra jeme, sʼkisha ku me shku ma. Qaty.

Aty ka qenë si për shembull unë kom pasë siç thashë edhe ma parë Gjilanin edhe Ferizajin. Po me instruksionet e Metush Krasniqit, Mumin Kastratin e patʼ caktu, ish i burgosur politik i fshatit Hogosht me përcjellë gjendjen para bërjes demostratave. Se a po ka diçka a po ndihet, a po hetohet, a po

zbulohet diçka. A për Kamenicë unë shkova, e kom pasë Mehmet Rudullin, drejtor i gjimnazit të Kamenicës.

Kur shkova në Kamenicë ai kishte qenë në mbledhje të komitetit. Kur dul prej komitetit po i thom e kom ni punë qishtu qishtu. Ai u habit tha, “A e pe prej kujt dola? Prej Komitetit Komunal”, thashë, “E kom urdhër prej Metush Krasniqit me ty me bisedu për këtë çashtje”, “A mirë”. Kemi shku drejtori gjimnazit edhe kemi bisedu. “E ki për detyrë me përcjellë a po ndëgjohet fjala, a po zbulohet dikush, a po thotë dikush edhe me shku ditën e shtunë Gjilan kur mbahet demostrata me përcjellë si po zhvillohet”. Ai pranoj.

Kështu ni mënyrë edhe pse kemi qenë ri po me instruksionet e Metush Krasniqit kemi ditë mʼi organizu. Edhe organizimin po edhe me përcjellë situatën rreth organizimit me njerëz besueshëm kërkush nuk ka dyshu ata bojnë ni vepër tillë. Po. E ky ishte Mumin Kastrati ishte i dënun po ky miqtë i kishte Përlepnicë. Përlepnica ish gati ngjit me Gjilan. Ka mujtë me thanë te miqtë e me marrë vesh si po sillet situata. Qashtu ka shku.

Pjesa e Tretë

Anita Susuri: E për burgun që fillut me tregu sa, a kanë zgjatë shumë hetimet?

Hasan Dërmaku: Kanë qenë nja… po kqyre, na jemi burgosë në dhjetor, qishtu në dhjetor, e në prill ka fillu procesi gjyqësor. Jemi dënu unë, Osman Dumoshi… Osman Dumoshi i pari, unë i dyti, Selatin Novosella, Adil Pireva me kah pesë vjet burg. Skender Kastrati edhe këta tjertë Afrim Loxha me katër vjet, me tri vjet edhe me dy vjet. Ndërkohë gjyqi suprem masanej na ka hjekë nga ni vjet çka kemi qenë katër, pesë kemi ra katër sa kemi qenë aty. Tre kanë ra dy, katër tre, e tre dy qishtu.

Anita Susuri: Ju prej pesëve në katër [vite burg]?

Hasan Dërmaku: Po, prej pesve katër. Po na ka muji maj unë, mua, Selatin, Osman Dumoshin, Adil Pirevën edhe Selatin Novosellën të lidhur me pranga me tren këtu e deri në Nish na kanë çu në burg në kapedon, shtëpinë ndëshkimore të Nishit. Aty kemi fillu me vujt dënimin. Ni muj ditë kemi qenë si thonë në atë dhomën provuese me tʼçu te mjeku, te psikologu. Kur jemi dalë aty e kemi gjetë Ramadan Shalën, ni i burgosun poliitk i grupit Adem Demaçit. Me ta kemi nejtë gjatë.

Ndërkohë ata e bonën me ndrru vendet se puna kishte, puna ma e randë. Sidomos për Adil Pirevën. E çun aty ku bohet terja, terja e ktyne pjesëve të kadave [vaskave], bojlerëve. Aty ishte temperaturë e padurueshme. Adili e patʼ refuzu e patën çu qeli. Ndërkohë edhe Selatinin i kishin pasë thanë me lajmru në raport për me çu nʼqeli. Aty në qeli… e atëherë unë, Osmani dhe Selatini vendosëm me organizu grevën në Burg të Nishit.

Aty e organizum grevën. Na bashkangjitën edhe këta tjertë që ishin për vepra tjera. Se ni Qazim Kabashi i Gjyrakovcit, Sherë Berisha i Kaçanikit, ni Ukë i Vuçiterrnës, plot, plot. Prej atyhit na shpërndatjen. Na çun nëpër qelia. Qelia ish beton. Unë si shkova aty, i ri. E datha ni këpucë e vnova kokë edhe njo te kryt edhe mʼkish pasë zan gjumi qashtu beton. Kur kah dreka e prunën bukën, unë bukën sʼe mora. Ishte e nanta ditë e grevës.

Kur mas dreke kah ora tre qishtu a katër e çelën derën. “Hajde ec, mathu edhe ec”. Kur dal mʼçun te porta kryesore. Aty e pashë atë sandekën e drunit e kishim na, aty te dera. Kur e pashë edhe Shaip Berishën edhe Ukën prej komunës së Vuçiterrnës. Na hypën në kompanjollë na tre edhe ata katër policë. U nisën. Na sʼe dishim kah po na çojnë. Kur shkum mramje terr akshamit u kthym Mitrovicën e Sremit në burg aty. Bujtëm aty ni natë, e bonëm ni natë edhe aty e prunën bukën, sʼe hongrëm. U bo veç e dheta ditë.

Na nisën tani hajt. Sʼe dishim ku po shkojmë se e mbyllt krejt ajo. Kur shkum kur pʼe shohim aty Kapedan, a dinë Burgu i Stara Gradishka Kroaci. Aty, Ferat Uka, e lan Ferat Ukën aty e mu e Shaip Berishën prapë përpjetë. Ku me na çu, tʼu ra terri i mramjes, mramje Lepogllavë. Përte Zagrebit, përte Varazdinit. Tana e kom kalu pjesën ma tʼmadhe atje.

Anita Susuri: E qysh ka qenë atje burgu? A keni punu a?

Hasan Dërmaku: Kena punu, po, po, tetë orë kemi qenë tʼobligun me punu simbas rendit shtëpiak. E çka oshtʼ ma kryesorja kur kemi dalë ditën e gjykimit na këtu tash me siguri Ismail Dumoshi përcjelltë fjaltë. Sʼe di sʼmë ka thanë këta askush. Po ka qenë ni Qerim Gashi që ka punu puntë e brendshme në Prishtinë që e ka njoftu Osmanin që çka do tʼjetë armiqësore mos me pranu që ka pasë qëllim armiqësor demostrata e studentëve. Pse? Sepse efekti u arrit kulminacion e tash oshtʼ kryesorja ju me kalu me burg sa ma tʼvogël.

Kur kemi hy na gjykim aty, Osmani diti me inskenu ata, kishe u çum u përqafum na te tanʼ, kishe ishim mërzit. Osmani qaty ka thanë, “Hasan kurgjo armiqësore mos pranoni”, kështu kadale. E tani ju kena përmbajtë qasaj gjatë krejt procesit. “Jo, jo sʼkena pasë na qëllim armiqësor veç kemi kërku edhe Kosova me pasë statusin e republikës së shtatë si republikat e tjera në kuadër të Federatës Jugosllave”.

Anita Susuri: Po thoni edhe tʼu pasë parasysh këta ndoshta ju kanë lehtësu [dënimin]?

Hasan Dërmaku: Po qysh jo. Se ata mos ta kishte pasë korigju Ismail Dumoshi atë referatin edhe mos na tʼishim shpreh që kena pasë qëllim kështu, kështu na bashkarisht ishim dënu me burgim ma tʼrandë. Po krejt këto merita e Ismail Dumoshit edhe korigjimin e referatit po edhe ata e ka çu nëpërmjet Qerim Gashit. Se Qerim Gashi ka qenë hetues i Osman Dumoshit. Këta duhet me pranu.

Osman Dumoshi tregojke kur shkum kapedon Nish tha, “Kur e jepsha deklaratën, e lexojshim ku e pajke diçka ka elemente rëndojnë”, thojke, “jo po e prishim, tjetër fletë pʼe bojna”. Vet Qerim Gashi shkojke WC tinza e kallke letrën se jo me lëshu, e bojke shpuzë krejt e lëshojke aty edhe e lëshojke ujin. Ka qenë… edhe pse ka punu sigurim ai ka qenë njeri fantastik, po.

E tash unë gjithë mendoj nëpërmjet tina Ismail Dumoshi e ka njoftu atë e ai Osman Dumoshin na gjatë procesit mos me pranu që demostrata ka pasë karakter armiqësor. E qitash këto harrova këta. Për me lexu letren atë referat prej grupit të Osmanit ka qenë i caktun Osmani, prej grupit tim unë. Po kena pasë për detyrë mʼi njoftu Osmani ni shok tʼvetin, tʼgrupit tʼvet unë njo tʼgrupit tim.

Unë e kom njoftu Skender Kastratin ni letër, ni kopje e referatit e kom unë nʼxhep, se nëse pengohet Osmani ose plagoset, vritet sikur Rudi Dutschke Gjermani atëherë me vazhdu me lexu unë. Po kur kom qenë unë i pa aftë, unë thashë që as pesë-gjashtë minuta, dhetë minuta sʼe maj mend. Tash Skender Kastrati e ka ditë unë e kom kopjen nʼxhep. Skender Kastrati ka ardhë e ka marrë kopjen prej xhepit tem edhe ka dalë te optika aty afër teatrit e ka lexu. E ka lexu ni pjesë Osman Dumoshi po ju ka marrë zani edhe e ka vazhdu letrën e ka lexu Skender Kastrati.

Kur kom shku me Shaip Berishën në Lepogllavë edhe aty këta policia e kapedonit të Nishit, e kishin marrë bukën ato konzerva me veti. Kur zhdrypëm prej kompanjollës së policisë, aty na rrethekun policia kroate e burgut. Dymbëdhjetë, 13 vetë e bonën si shpalir3. Kur zhdrypëm na lidhën me pranga, ai Shaipi ka qenë shumë, për vrasje ka qenë i ndjeri po shumë ka qenë trim i madh. Po i thotë ni polic i Nishit, “A pʼe merrni bukën?” Ai u kthy ia shajti bukën, “Çetnikve”, tha, kshtu, kshtu ua bofsha bukën e çetnikëve.

Ata policia e Lepogllavës ma civilizun ata sʼishin msu me ni kështu. Na morën na çun atje, na shtinën në dhomën e pranimit aty. Ndërkohë… e ata policët e Nishit kanë bujtë atë natë aty. E Zefi, Zef Kaçinari, se di, ka qenë kangë ajo që e ka vra kondukterin në Zagreb që ka qenë. Ai kishte qenë kuzhinier se qatʼ profesion e ka pasë edhe liri. I pytë ata policinë e Zagrebit, Lepogllavës. “Çka janë këta?” “Këta”, tha, “Zef janë policë shtëpisë ndëshkuese Nishit po këtu i kanë pru”, thotë, “nja dy bashkëvendas tu po ishin tʼrrezikshëm”. A din, se Shaipi i shajti.

Tash ishte veç ajo dhoma e pranimit ishte në atë manastirin e vjetër që sistemi jugosllav e kishte shndërru pjesë tʼburgut. U dashke me shku na çka ishim dhomën e pranimit u dufke me nejt nga ni muj ditë. Shkojshim me marrë atje bukën ku u bojke te kuzhina kryesore atje ku ishin pavijonet. Kur Zefi e porosit njënin thotë, “Qyre nesër le tʼvjen ata kanë ardhë prej Nishit”. Kur po na thojnë, “Hasan”, thotë, “çu Hasan. Ni kuzhinjer ka porosit me shku njani ju sot me marrë bukën”, se shkojshim me rend. “Hajt po shkoj une”.

3 Është një formë ndëshkimi trupor iu shqiptua ushtarëve dhe burgosurëve për krime pak a shumë rënda gjatë luftës. botën perëndimore, kjo metodë u ndalua shekullin e 19-të.

Kur shkova po i thotë atina, “A qiky?” “Po”, po thotë, “Qita”, “Po”. mori ngryk. Kishim kontajnera, kishim kontajnera me ble diçka-diçka. Kish pasë ble keks e ato krejt, sheqer e krejt. Kese, tinza na shtini ku e shtijnë bukën për burgosur e shtini edhe ata për mu edhe për Shaipin. Se kur shkum atje na tri ditë veç keks se fyti ish ngushtu. Se na u bo dhetë ditë sʼhongrëm bukë sʼmujshim me përbi bukën. Po me keks edhe me çaj e përsheshim aty edhe e hajshim. Zefi na ka shpëtu.

Këta tanë kohën Zef Kaçinari ka qenë shpëtim për neve dyve. Se kur vishin vëllezërit e mi vizitë Lepogllavë u kthejshin në Zagreb te vllavi i Zefit që ka pasë burektoren aty e lejshin kah pesë mijë denar. Ai ka pasë kantinën, ai ish njoftu me atë vllavin e Zefit edhe me Zefin. Shkojke Zagreb, ai i merrke pesë mijë denar pare kështu. A mu mʼi dhante pesë mijë denar bona kapedonit. Tana unë si me thanë si zotni jetojsha. Çka pagujshin aty punojshim po edhe i merrsha këto. Kështu Zefi nonstop deri në ditën e fundit kurrë atij hakit sʼmuj i dalim.

Derisa ka vdekë para dy vjete gjithmonë kemi qenë mik shpije. Çka oshtʼ ma kryesori, kur jom martu unë masi jom dalë prej burgut e kom thirrë Zefin nʼdasmë ka ardhë. Po çka oshtʼ ma kryesorja arriti mas 40 vjete me prit edhe kur u martu djali, edhe dasmë djalit ka qenë. Interesant.

Anita Susuri: E sa i përket vizitave që i përmende ma herët…

Hasan Dërmaku: Po.

Anita Susuri: Sa ka qenë vështirë për familjen me ardhë deri atje?

Hasan Dërmaku: Ka qenë vështirë. Lepogllavë unë tʼthom tʼvërtetën nana vike dy-tre muaj po larg nana 70-80 vjeç. U dufke dy-tre autobusa mʼi ndrru, Zagreb, Varazhdin. Ka pasë aty… i thojsha nanës, “Pse bre nanë po vjen? Mos u mundo”. Po se kisha pasë ditë çka oshtʼ djegia e evladit, kur u bonën fëmija mi atëherë e kuptova sʼka mujtë pa ardhë e ngrata. Vishin.

Anita Susuri: Sa kanë zgjatë zakonisht? Hasan Dërmaku: Tri vjet e gjysë atje, ni orë. Anita Susuri: Ni orë?

Hasan Dërmaku: Niherë kam nejtë unë grupën C. Aty e ke pasë 30 minuta si dënim. Ni vjet mʼkanë majtë grupën C vetëm vet me ni dhomë edhe sʼkam pasë tʼdrejtë as me shku nʼfilm askund, vetëm nʼpunë edhe nʼdhomë. Aty e kom pasë 30 minuta vizitën. Masanej mʼkanë qitʼ grupën B tana e kem pasë ni orë vizitën.

Anita Susuri: E qysh i kanë nda këto grupe?

Hasan Dërmaku: Po kanë qenë me koridore në pavijone. Se ai burgu kishte qenë katër krah te dy kraht banesa. 365 dhoma i ka pasë burgu kah tri metra gjatë ni metër e 20 gjon, po. I ka pasën 47 javë sa i ka viti a 50, qaq dhoma ma tʼmdhaja. Dymbëdhjetë muj qaq dhoma ma tʼmdhaja edhe ni bibliotekë ka qenë ma e madhja. Ai Burgu i Lepogllavës ka qenë i marum në kohën e Maria Terezës kur ka qenë ajo mbretëreshë e Austro-Hungarisë.

Anita Susuri: A oshtʼ maru për me qenë burg?

Hasan Dërmaku: Burg, burg, burg, burg. Sʼka pasë aty.

Anita Susuri: Qysh ka qenë tani ma, a ka pasë ma dhunë fizike a dhunë psiqike?

Hasan Dërmaku: Jo, jo. Ti dhunën fizike, psiqike e kem pasë gjatë hetimeve a si të shkojsh në kapedon, jo, sʼke pasë. Vetëm nëse bon probleme tʼçojnë qeli tʼçojnë ato po jo.

Anita Susuri: E kur keni dalë prej burgut a keni dalë në datë të saktë?

Hasan Dërmaku: Po datë saktë. Une jom burgosë me 1 dhjetor po ishte festa, ata Lepogllavë për mos me hupë me nejt ai kujdestar, ai bre edukatori që kom pasë unë. Ai më lëshoj mu me 31 dhjetor, a din. Shkaku që ai me shku dikund për festë, po. Erdh vllavi i madh atje mʼka pritë në Lepogllavë e tani bashkë kemi ardhë knena me autobus.

Anita Susuri: Qatʼ natë, domethonë, ni natë përpara keni dalë a keni nejt dikund apo…

Hasan Dërmaku: Jo, jo kemi ardhë drejt Zagreb Zagreb kemi hypën autobus e Bujanovc kemi zbritë. Prej atyhit në Bujanovc te shpija.

Anita Susuri: Keni lajmëru ndoshta?

Hasan Dërmaku: Po, po, i kemi lajmëru.

Anita Susuri: Deshta me ju pytë, përmendet filma aty. E keni pasë kohën edhe kur është shiku filmi?

Hasan Dërmaku: Po. Lepogllavë atje çdo javë kemi pasë edhe film. Atje e kemi pasë sallën e filmit ka qenë veç. Aty sʼka pasë ndalime kemi pasë drejtë gjithkush me shku nʼfilma aty. Bile mʼkujtohet ka qenë java e filmit shqiptar. Tre filma janë dhanë, tri javë nga ni film. U dhante filmi, “I teti Bronz”. Ai mʼkujtohet, qiky filmi.

Anita Susuri: A ka pasë shumë burgosur politik shqiptarë aty? Hasan Dërmaku: Jo, jo. Krejt kemi qenë shtatë-tetë vet shqiptarë krejt. Anita Susuri: A ka pasë edhe të burgosur tjerë politik të vendeve tjera?

Hasan Dërmaku: Po ka qenë, kroatë ka pasë aty. Po, po, po ka pasë kroatë. Ka qenë ni, ky Vinko Knezheviq, ai ka qenë i dënun dy vjet e gjysë. Po tana dul ma herët, ai shkoj. Me atë jemi shoqnu. Ka qenë ni prift aty po ka qenë ni, ata e kishin pasë dënu si Stjepan Vegle. Ai kishte qenë me pikëpamje religjioze adventist. Unë e disha rëndësinë, a din, qysh e këto. Tana non stop ka nejt me mu.

Po ata e kanë dënu vetëm pse ka maru fabrikën e prodhimeve pllastikës Sllavenska Pozhegë. Tana e kanë dënu pse ke maru këta? Nanën e ka pasë hebreike, nana tij ka shku Amerikë edhe kur ka shku ky ministër i financave Jugosllavisë me lyp kredi atje. Ai lobi hebreit ka pasë fjalën kryesore, kjo e martune, nana e ktina, se i ka pasë dekë ktij Stepanit herët për ni jahudi se vet jahudi. E kanë blloku kanë thanë, “Jo, sʼi japim kredi Jugosllavisë se ka marrë njerin pa faj”.

U ardhë ky Jugosllavi edhe ktina Stjepan Vegles i ka ardhë me dalë rigjykim. Nuk e kanë gjyku po ia kanë ba i ndërprehet dënimi. Ndërprerje e dënimit sa mos me thanë me pranu dënimin. Po ai u lëshu. Si u lëshu kry ni javë dite e kanë qitën, kanë bo ndeshje e kanë mytë ata me gjithë gru. Ai ka lanë dy fëmi. Eduard edhe Alan i ka pasë fmija. E nana e vet vjen prej Amerikës mʼi vorros këta dy. Ata i thojnë që, “Nanë, babi ka pasë ni shok shqiptar Burg Lepogllavës”. Nana e tij, plaka ma çon mu ni paketë edhe ni letër. Paketën ma dhanë a letrën sʼma kanë dhanë.

Anita Susuri: E çka ka pasë në paketë? Si…

Hasan Dërmaku: Po gjëra ushqimore, gjëra ushqimore.

Anita Susuri: A keni mujtë ma me rikontaktu?

Hasan Dërmaku: Me to jo. Se ai i ka marrë fmijen se kanë qenë 12-13, 13-14 vjet, i ka marrë meniherë Amerikë ata. Janë shku Amerikë. Po ai si u dalë ai Stjepan Vegle prej burgut meniherë ia ka çu vllavit tem Hasimit, ni letër me ardhë në Zagreb e kemi avokatin ma tʼfortë me bo ni lutje me liru Hasanin ma shpejti. Bile ai bisedë e sipër thotë, “Ka pasë vizitë”, se gruja tina mu masi atje u botua Kurani gjuhën kroate ʻ70-ten u përkthy. Tani gruja tina ma çoj emër vllavit Kuranin kroatisht. Biblën edhe jetën e Krishtit.

Unë i lexojsha. I di shumë këto çashtjet fetare. Ai kishte qef me mʼbo adventist. Adventare simbas gjuhës latine, riardhja e Krishtit. Kur mʼi murrë mu shënimet Hasan qysh tek e krejt ia kish pasë dhanë grusë tʼvet Verës kur u ardhë nʼvizitë. Kur po mʼthotë mu i gzushëm, “Çka?” Thashë, “Pata sukses”,

“Çfarë suksesi?” “Ja dhashë”, tha, “grujes biografinë tande e ti shkon tash si tʼshkojsh nʼshpi tash rri nja tre muj vjen Zagreb kishën adventiste e ki biografinë e ata tʼmarrin çojnë Francë me kry kursin për adventist e me përhapë adventizmin nëpër botë”.

Po, “Mirë bre Vegle, po kush…” thashë, “Ata e financon Amerika”. Na atëherë ishim marksist-leninista, ishim kundër amerikanëve. Po çfarë po sʼdojsha me ia prish qefin (qeshë). Qishtu ka qenë. Po valla.

Anita Susuri: E pastaj kur jeni kthy mas burgut si ju kanë prit në shpi? Si ka qenë?

Hasan Dërmaku: Po në shpi shumë mirë, shumë mirë po qysh jo.

Anita Susuri: A ju kthyt jetës ju?

Hasan Dërmaku: Po ju kthym jetës. Ata tjerë vllaznia kishin pasë përparu, kishin pasë ble traktor, kishin bo pasuri. Qe une për shembull sʼkisha problem për… tana u martova. ʻ73-ten me 29 korrik. Zefin e kom pasë nʼdasmë aty edhe ata shoktë e burgut aty.

Anita Susuri: A ka qenë problem për shembull me gjetë nuse po thom për ni ish tʼburgosun politik?

Hasan Dërmaku: Po. Po me atë ne gati se patëm fillu qysh para burgut. Po masi mbajta burg unë i pata çu fjalë a din mos prit. Po jo ajo ka pritë edhe qishtu. Sot jemi me qatʼ gru. Ajo rrobaqepëse është me profesion.

Anita Susuri: Pastaj ju aktivitetin e keni vazhdu?

Hasan Dërmaku: Po na, qyre, tana masi erdha këtu konvikt aty, ndërkohë ke Kadri Osmani ish i burgosun politik. Erdh Xhafer Shatri. Xhafer Shatri e pruni ni hartim tʼni vajze shkolles, shkollë mesme vitin e katërt gjimnazit. Emrin sʼia di Grajçevci mbiemrin. Po e lexon aty. E kishte pasë ni përmbajtje patriotike aty. Po i thom, “Xhafer, sʼoshtʼ kjo interesant”, “Mirë”. E la qaty. Kur u shku ai, e ka lanë te unë. Unë sʼe kom pa që ka mbetë te unë.

Kom shku nʼshpi nʼfund tʼvitit edhe i kom marrë skriptat e mija krejt e jom shku nʼshpi. Gjatë verës kanë ardhë sigurimi. U shkepën do afishe këtu Prishtinë, janë shkepë. Xhafer Shatri e këta, grupi i ktyne, këta studentat e ri. E pat përfundu viti shkollor. Ata kanë dyshu kom pjesëmarrës, jam pjesëmarrës ato. Kanë ardhë katun Shipashnicë nʼkrye me, policia me Naip Hoxhën.

Kontrollun nʼshpi edhe e gjetën qatʼ hartimin. Ata e morën edhe më morën mu në burg në Gjilan. Unë e disha se kush e ka pru edhe kush e ka lanë te unë po sʼe pranojsha. Thojsha, “Ne kemi pasë”, nime ni kusheri u martu e thojsha që, “dikush u ardhë natën e ka lanë me qëllim edhe ju ka lajmëru juve se ma

ka pasë inati”. Nejta katër muj dënime dënun me ni vjet për qata. lëshun burg liri. Se ka qenë atëherë ligji jugosllav deri pesë vjet lëshojnë mʼu mbrojtë liri, mbi pesë vjet nuk tʼlëshojnë.

Ende pa asi neve na burgosën për procesin e montun të ʻ75-tes. Grupi me Adem Demaçin, Osman Dumoshin. Krejt neve na burgosën. Ky ka qenë proces thjesht i montun edhe kryesisht kundër Adem Demaçit, Metush Krasniqit edhe neve katër-pesë ʻ68-tes se gjoja pshtum lehtë. Ajo ka qenë. A si pretekst nʼatë kohë patën qitʼ dy-tri here afishe grupet e studentëve. A kur kanë qitʼ herën e parë Xhafer Shatri ka qenë.

Mʼthirri mu Xhafer Shatri nʼbanesë tʼtina ka qenë nëpërmjet djalit tʼvllavit tem Xhavitit mʼu taku. Unë e disha ai i ka qitʼ. Po mʼthotë, “Çka po ta merr menja ty për këto afishe janë shpërnda?” Unë tʼu mos i dhanë atij pʼe di kush i ka qitʼ e pse po qitni thashë, “Sʼdi Xhafer”, thashë, “unë kom bisedu, kemi bisedu me Metush Krasniqin edhe çdo aksion oshtʼ ma i vogël se demostratat e ʻ68-tes ka me pasë pasoja shumë tʼranda a efekt zero”. Kshtu i pata thanë.

Po këta edhe niherë vazhdun edhe derisa erdh këtu… Titoja si thashë qatëherë prill pak përpara. Ai dha urdhër që me qenë vigjilent kundër armikut të brendshëm. Tana nʼatë kohë në Mal të Zi patën mbyll ni grup malazez a serb që u qujke në kry me Boshkoviqin, profesori i historisë në Fakultetin Filozofik ktu Prishtinë. Ai u qujke Partia e Re. Kjo, po, Partia Komuniste e Re. Edhe ata i burgosën. E tash me na bo si barabar edhe na burgosën, po.

Aty jom mundu për këto shkrimet, qito, shënimet. Krejt me i dëshifru me emër për emër. Qito i kom pasë torturat ma tʼmdhaja. Kom pasë tortura për Metush Krasniqin. Se me Metush Krasniqin na kemi shku te Adem Demaçi se Adem Demaçi banonte te Shkolla “Elena Gjika”, aty i ka pasë nja dy dhoma. Baba i atij Hetem Ramadanit. Aty ka banu Adem Demaçi. Me Metush Krasniqin dy herë kemi shku mas darke tʼu mendu kërkush sʼpo na sheh. Ata krejt e kishin pasë pa.

Folshim me Ademin po për çashtjet politike. Ademi, Adem Demaçi thojke, këta, Ademi edhe Metush Krasniqi asnjani ideologjikisht nuk kanë pajtu. Adem Demaçi thonte, “Derisa tʼmos fiton revolucioni socialist Amerikë edhe Europë nuk ka, sʼkem si shlirohemi”. Ndërsa, Metushi thojke, “Pa u forcu Shqipëria pak edhe pa na ndihmu Amerika, jo socialiste jo komuniste po kapitaliste, na sʼmundemi mʼu shliru”. E këtu nejshim na kah tri-katër orë. Kur dilke Metush Krasniqi në WC mu mʼthojke Baci Adem, “Hasan, kot e ke me këtë, kurrë sʼmujna me bo marksist-leninist”. Ju dhimke që sʼo marksist-leninist (qeshë). Qata.

ʻ76, ʻ75 edhe ʻ76 ka qenë totalisht për neve, për Ademin edhe Metushin. Që kanë dashtë edhe Metushin se Metushin unë kom shfletu, sʼkanë pranu, se e dishin që edhe e kom pasë këshilltar gjatë demostratave edhe kemi qenë te Ademi kemi bisedu edhe non stop jemi shoqëru po… a për Ademin njëni kish, aty, prej grupit tjetër u dënu nʼatë kohë ka deklaru që, ai ka deklaru për Ademin, sʼdu me hi nʼatë anë. Tjetër kush ata le ta… po. A Metushin, po.

Tana ka pasë dy raste, ja ka qenë edhe Osmani në atë tubim te Skenderi, jo vllavi i tij tjetri i treti Shemsiu. Unë kom thanë, “Jo, ata asnjani sʼkanë qenë”. U duftë diçka me pranu për me pshtu diçka tjetër ni tʼmadhe. Se e patën bo katastrofë shtëpijen e Skender Kastratit, vet edhe dy vllaznia.

Anita Susuri: Ju thatë që ju kanë izolu kur ka ardhë Titoja…

Hasan Dërmaku: Po, po. Kur ka ardhë Tita…

Anita Susuri: Kur ka qenë ajo? Hasan Dërmaku: ʻ74-ten, po ʻ74-ten. Anita Susuri: Veç disa ditë ka qenë?

Hasan Dërmaku: Pesë ditë nejta aty, po, qaty.

Anita Susuri: A patʼ aty naj…

Hasan Dërmaku: Jo, jo kurgjo. Bile kanë qenë tʼu ma ndërtu shpinë këtu Prishtinë e Selim Brosha prej Gjilanit me ni shok mʼkanë marrë prej ktuhit e mʼi vun prangat. “Po sʼpo iki bre”, thashë, “Jo ma mirë tʼjemi tʼsigurt”. Këtu e Ferizaj e Gjilan. Pesë ditë nejta, mas pesë dite lirun apet erdha te shpija.

Anita Susuri: ʻ75-ten pastaj.

Hasan Dërmaku: ʻ75-ten qiky grupi që thashë procesi i montun.

Anita Susuri: ʻ75-ten pastaj qysh ka vazhdu?

Hasan Dërmaku: Ka vazhdu derisa na kanë… malltretime të hatashme.

Anita Susuri: Për sa kohë?

Hasan Dërmaku: Po për pesë-gjashtë, katër-pesë muj, po.

Anita Susuri: A ju gjykun pastaj?

Hasan Dërmaku: A?

Anita Susuri: A u gjykut pastaj?

Hasan Dërmaku: Po, u gjykum tana dolëm u gjykim. Tana u shpërndajtëm në kapedome. Mu mʼçun në Idrizovë. Tana mas nja tri-katër vjete gjoja se me ni amnestion u lirova une. Tana erdhën te unë Metush Krasniqi e Sali Kryeziu, Tefik Geci. I tregova si u zhvillu procesi. Ky Metush Krasniqi edhe ky ka qenë si Osman Dumoshi shumë ka pasë lidhje çdo shtresë atëhershme udhheqësisë edhe popullit. “Po i dijmë”, tha, “krejt”, tha, “dashtë e pa dashtë ju keni qenë gjykum. Sʼka pasë fjalë, mʼu gjyku edhe hiç”. Pse? Aty ka dhanë emër…

Qyre, të gjithë, neve na, neve formalisht na çojshin para gjyqit neve SUP-i na dënojke, SUP-i ta caktojke vjet sa me qenë, po. E masi kom dalë prej burgut erdh Metushi tha, “Dajko”, se e kom pasë Metushin edhe dajë babe, tha, “mos u sill kah fakulteti, mujsh me ndrru profesionin”. Tana unë shkova degën e ndërtimtarisë drejtimin e hidros, i dhashë në Obiliq. E mora këtë titullin udhheqës i instalimit të ujësjellsit dhe kanalizimit. Kom punu montazh Kosovës gjatë aty kom punu. Po. Derisa na qitën prej punës atëherë.

Pjesa e Katërt

Anita Susuri: E për mʼu punësu a keni pasë problem?

Hasan Dërmaku: Po u dufke me shku me marrë për inkuadrim, po. Enti për inkuadrim je i lajmërun aty. Unë sʼkom qenë i lajmërum ka qenë ni Berisha i Matiqanit. Tʼram prej Malësisë Kamenicës atje. Ka qenë burrë i mirë. Vllavi e kish pasë njoftë atë. Thotë, “Le tʼvijnë se unë ia lëshoj fallc”, hiç edhe pse sʼkom qenë. Tana pranun këtu montazhë si punëtor fizik. E tre-katër muj a gati ni vjet kom qelë kanalle punëtor fizik. Po ndërkohë e thashë provimin hidro-teknik në Obiliq edhe mësova projektin tana kom udhëheqë puntë nëpër objekte e kah mos.

Anita Susuri: Domethonë deri në vitin ʻ90 keni punu?

Hasan Dërmaku: Po, po. Derisa na kanë qitʼ prej pune. Tani me ni shok e blejtëm ni bager Slloveni. Kemi punu 18 vjet ortak me atë shokun. Izet Rustolli prej Dumnicës Vuçiterrnës privat kemi punu tani kom dalë në penzion.

Anita Susuri: E në vitet e ʻ80-ta që kanë qenë…

Hasan Dërmaku: E ato vitet e ʻ81-shes na me urdhër Metush Krasniqit, se çdo gja jemi konsultu me ta. Bile Metushi ʻ82-ten u zgjedhë kryetar i bashkimit, kur u bashkun grupet Gjermani për me kërku republikën shqiptare në Jugosllavi u zgjedh kryetar i atij grupi Metush Krasniqi, ka qenë në

Prishtinë. Na vijke gazetat “Zëri i Kosovës”, e çka u botojke perëndim vijke aty. E me Metushin tana i marrshim i lexojshim.

Po Metushi ish banesë këtu, mʼi dhajke mu dikund mʼi shti. Unë kisha oborrin dhetë ari. Dikund mʼi pshtjellë ato edhe mʼi shti nʼdhe nashta vjen koha najherë i botojmë te tonat si album. Po atëherë sʼkemi ditë. Unë në najllon edhe nʼdhe ajo lagështia shumë edhe janë prish sʼdi sa. Vetëm katër ekzemplarë kanë mbetë pa u prishë. Qata katër ekzemplarë ia kom dorëzu Selatin Novosellës. E sot janë Bibliotekën “Adem Demaçi” u themelu aty, po, qata katër ekzemplarë.

E ku oshtʼ te ʻ81-shi as Metushi as unë sʼkemi pasë gisht organizim tyne. Tana Metushi, Metush Krasniqi ka qenë ai… se unë për mu për shembull Ismail Dumoshi siç oshtʼ Gëte, Volfgang Gëte për gjermanët që ka qenë demokrat në Gjermani edhe iluminist i popullit gjerman europian qashtu ka qenë Ismail Dumoshi për Kosovën. Ka qenë me vërtetë edhe demokrat po jo iluminist po ka qenë nacionalist. Pa, kombtarisht se nacionalisht jo me i urrejt kombet tjera. A Metush Krasniqi për Kosovë mu ma çon mallin si Bizmarku, mʼi bashku po ky ka qenë ma… (qeshë), po, e qashtu.

A si… intelektual edhe patriot si Ismail Dumoshi… patriot edhe intelektual si Metush Krasniqi ka me shku shumë kohë sʼka me pasë rast me shëtitë rrugëve të Prishtinës. Te dytë kanë qenë, secili në profesionin e vet, secili në atë, ka pasë… E ai vet Metush Krasniqi mʼka thanë, “Dajko, masi unë sʼe kom ditë kush oshtʼ nʼqeto, kush oshtʼ organizator sʼmundët me ndodhë diçka në Kosovë pa qenë unë i njoftun”, thotë, “e rri larg”. E sʼjemi përzi na.

Vetëm mas përfundimit demostratave, unë isha Gjakovë teren. Hydajet Hyseni kishte pasë qenë këtu ni kohë kishte pasë nejt ni kohë këtu në ilegalitet. Ndërkohë nëpërmjet dajës tʼvet Sejdi Kryeziu lyp mʼu taku me Metush Krasniqin edhe me mu. Vjen Sejdi Kryeziu i thotë shoqes teme me gjithë djalin e vllavit Xhavitin edhe ai që ka qenë nʼburg i dënun politikisht mʼlypin mu. Ajo Bahtia gruja jeme thotë, “Jo, ai oshtʼ nʼteren. Tʼhanën ka shku deri tʼshtunën nuk vjen”.

Po neve na ndodhi ni havari, a kishte mʼu bo pranimi teknik. Shtunën dhe dillën sʼna lanën me ardhë kena vonu edhe dy javë pa ardhë te shpija. Metushi ish taku me Hydën, po. A unë kur kom ardhën po mʼthojnë këta Xhaviti erdh qishtu, “Mʼu taku”, tha, thashë, “Ani bre sʼka problem”. Kur mas dy dite u burgos Hyda e sʼkom pasë mundësi mʼu taku.

Ka qenën këtu ni Ismail Maliqi officer ushtarak Ushtrinë Jugosllave, po aktivist në, aktivist i mirë Organizatën e Lidhjes Komuniste mrena ushtrisë. Ai kishte pasë ra nʼkontakt, nuk e di se qysh, me Ismail Dumoshin. Po Ismail Dumoshi qaq ka qenë si magnet, a din, dhe i ka pëlqy Ismail Maliqit, ai nʼuniformë, qaq tepër sa ish mahnit Ismail Maliqi.

E kur shkon Ismail Maliqi ka pasë motrën prej Hogoshtit, motrën e ktina Ahmet, këtij bre, Sylejman Ahmetit thashë kemi shtypë afishet shtëpi tij. Shkon Hogosht te familja, te kusherit e

shoqes. A Metush Krasniqi i ka pasë dajtë Ahmetovit Hogosht. Aty takohet Metush Krasniqi edhe ky oficeri Ismail Maliqi. Këta zhvillojnë bisedë e bisedë e sipër i tregon për Ismail Dumoshin ky Maliqi ka nejt Metushi edhe i tregon që, “Jom mahnit, qysh oshtʼ ai njeri kaq i zoti”.

Ia shpjegon Metushi krejt biografinë e Ismailit edhe mirren vesh. Ky Maliqi thotë Metush Krasniqit thotë, “Metush nëse unë marr vesh nëpërmjet organeve partiake ushtri po përgaditet burgosja e një njerit rëndësishëm Kosovë apo ndonjë grupi njoftoj ty edhe Ismail Dumoshin. E ju duhni me ia bo qaren mʼi qitën jashtë, mʼi largu”.

Atëherë Metush Krasniqi vjen mʼthotë mu, “Qysh e ki punën me Zef Kaçinarin?” A Zef Kaçinari, vllavi i Zef Kaçinarit edhe familja Kaçinari e kanë pasë qitʼ jashtë, këtë bre, ia kom harru emrin, e qujshin Emiljo Kastrioti prej Vuçiterrnës, ata kanë qitʼ ni tʼburgosur politik prej Zagrebit ata me paret e veta e kanë qitʼ jashtë. Thashë, “Ti Baca Metush mos ki gajle”.

Tana e pata marrë unë, për shembull, nëse duhet dikond me qitʼ me çu deri Zagreb me ia dorëzu familjes Kaçinari ata me qitʼ jashtë. A Metush Krasniqi në rast nevoje me çu deri në Sarajevë me dorëzu te Hil Lleshi. Metush Krasniqi ka qenë atëherë i mobilizun si anëtarë i Rinisë Komuniste Jugosllave. Ata serbisht e qujshin SKOJ4 a din. E këto kur shkun e çojnë Prizren Prizren e caktojnë me qenë koridor ku kanë qenë tʼburgosun Nue Përlleshi e Marie Shllaku, Bernadin Llupi, prifti i Pejës e kështu ata tjertë.

Aty ndërkohë ky fillon bisedat me Marie Shllakun, siç thashë ma parë. Ky insiston del nëpër fshatrat kur ka pasë pushim me lyp njerëz kush ka mundësi me ardhë mʼu bo dhjetë veta a sa tʼbohen që Marie Shllakun unë e nxjeri prej burgut kur jom ndrrim, unë e lëshoj prej burgut. Po sʼka mujtë me gjetë asi njerëz, nga frika e madhe. Po ka pasë autoritet Metush Krasniqi fshatrat e besimit katolik edhe Prizren edhe në Zagreb që janë shpërngul.

Ky Hil Përleshi ka jetu Sarajevë, u shpërngulë prej Kosovës edhe ka pasë lidhje u njoftu sa ka qenë burg Metushi, sa ka qenë tʼburgosur aty Marie Shllaku ky Ndue Përlleshi qaty janë njoftu me Hil Përlleshin edhe ka pasë shoqni prej këtu Sarajevë.

Anita Susuri: Po du pak mʼu kthy te arrestimi i ʻ75-tes kur keni qenë Idrizovë?

Hasan Dërmaku: Po.

Anita Susuri: Si ka qenë atëherë?

4 SKOJ u themelua në Zagreb më 10 tetor 1919 si një organizatë politike e rinisë revolucionare, e cila ndoqi politikën e Partisë Socialiste Punëtore Komuniste të Jugosllavisë.

Hasan Dërmaku: Atje ka qenë, aty ka qenë në Idrizovë ka qenë Rexhep Mala, Njazi Korça edhe grupi tjetër u dënun nʼqatʼ kohë, Ajet Rukiqi. Po Ajet Rukiqi ishte lëshu ma herët. Po kishte qenë edhe do janë tetovar. Rafiu ka qenë me grupin e vet. Elmazi, Rafiu aty kish qenë Tetovë. Aty jemi shoqnu. Po unë ia pata detyru vetit mʼu sjellë sa ma mirë, u bona si, po… vetëm e vetëm me dalë sa ma herët e me ikë me dalë nʼperëndim edhe mʼu drejtu krejt janë pa faj, pa faj pjesa ma e madhe.

A këta ni pjesë kanë shkepë afishe po sʼe pranojshin këta, dorën nʼzemër. A kanë shkepë se i di ata. Po kur dola ata e panë sʼmë interesonte. Po ndërkohë i prunën do për ngatërresa prej Kosovës aty. Ata lypshin me zor me ardhë mʼi kthy kha Prishtinë. Kosovë atëherë sʼka pasë shtëpi ndëshkimore sikur tash është te Istogu atje te Dubrava. Ata bonën problem i çun qeli. U kapen me polici. Ata maqedont pa shpirt, kurgjo sʼjanë serbët çka janë maqedonët raport me shqiptarët. Se fundrrina e sllavizmit janë maqedonët.

Atëherë tana qaq i malltretun njëni ish për përdhunim me tʼthanë të drejtën a njani për vrasje. Qata për vrasje thuhet se kta prej jashtit e kanë organizu diqysh, po. Tana ata dy i mytën kapedon. Po me çʼfajësu vetën dojshin me lidh me Rexhep Malën dhe Njazi Korçën. Po unë e porosita në vizitë vllavin që me shku te vllavi i Rexhep Malës me ardhë me më marrë mu dëshmitar që sʼoshtʼ e vërtetë që këta kanë pasë lidhje me ata. Se u frikësojsha mos po i qesin. Po këta sʼe bonën ni gja tillë vetëm e morën Njazin edhe Rexhepin i transferun prej atyhit. Tani mbeta prej kosovarëve vetëm unë aty me ata tetovarët me Rafi Alilin e Elmaz Elamzin e kanë qenë edhe do tjerë.

Anita Susuri: Domethonë këta i paskan vra, i kanë myt burg nuk kanë qenë për…

Hasan Dërmaku: Jo, jo sʼkanë qenë.

Anita Susuri: E qysh kanë dashtë me lidh me…

Hasan Dërmaku: Po për me shfajësu drejtoria ata policia vetën, gjoja se janë lidh me tʼburgosur politik këta po i shtijnë a që lidhje sʼkishin hiç.

Anita Susuri: Domethonë sa keni qenë ju nʼburg paska ndodhë qajo…

Hasan Dërmaku: Po, po, po. Njo ka qenë prej Deçanit, komunës Deçanit e njo ka qenë qitu kah Dobraja e Madhe qitu po.

Anita Susuri: E vitet e tjera tash krahasim me vitet burg keni qenë ma herët qysh ka qenë ky burgu knej? A keni pasë edhe aty naj aktivitete a diçka?

Hasan Dërmaku: Jo sʼkom pasë aktivitet. Masi kom dalë prej atuhit vetëm kom punu. Me Metushin e kemi, me Metush Krasniqin me Sejdi Kryezinë kemi përcjellë gjendjen, a din, pak a shumë politika si po

zhvillohet po. Se Metushi nʼqatʼ kohë e patʼ punu shpijen këtu Dragodan e unë pata marrë veç sa me qenë me to kishe po punoj me bisedu, e punojsha ujësjellsin e kanalizmin te ai. Ka dy muj ka zgjatë ai, vetëm për atë.

E prej atyhit tani i merrsha gazetat, prej Metushit, i shtisha nifarʼ thesi ka pasë aty na dhojke me pasul se ai gjejke pasul shumë e qaty i mshefke. E prej atyhit i çojsha te shpija jeme i shtisha nʼdhe ato. Po ato mjerisht shumë ekzemplarë si prej anës poshtme si naltë kanë dekompozu se prej lagshtisë. Vetëm këta mes kanë qenë nja tre-katër ekzemplarë. Tana i pruna në Shoqatë te Burgosurve Politik e i murr Selatini i ka shti në bibliotekë aty.

Tana masanej mos me pasë na aktivitet Metushin e morën ʻ85-ten e burgosën. Prej torturave tʼmdhaja, prej torturave tʼmdhaja ai vdiq. ʻ86-ten e lëshun. Ata e lëshun Metushin sa mos me dekë burg se ai sʼka pasë ma jetë. Bile kur kom shku nʼvizitë edhe te shpia me vizitu shkojsha shpesh. Djali i vet MIthati ka qenë mjek. Po i thom, “Mithat, qysh po ta merr menja?” “Jo”, tha, “ditët i ka numrune baba jem”. Ai vdiq me 15 tetor ʻ86-ten. Ismail Dumoshi u smu prej kancerit vdiq ʻ88-ten.

Po qatʼ vjet Ismail Maliqi oficeri e hetun ata oshtʼ po punon për çashtje kombëtare edhe tʼu shku ka qenë në pushim këtu në Kosovë. Tʼu shku për atje për Beograd ia kanë qitʼ shleper e kanë myt me gjithë gru, Ismail Maliqin aty edhe ni djalë mʼduket. A kur ka dhanë radio qatʼ ditë lajmin u myt fatkeqësi gjoja se komunikacionit Ismail Maliqi tre oficer Gjilanit kanë qenë Hotel “Kristal” aty. Ni dajë i jemi ka punu Binaçka Moravë ka qenë me shpinë me kta afër. “Ata te tret”, tha, “u gzun. Bile porositën edhe ni pije. Me nerʼ me thanë, ʻShkoj ni mut i madhʼ, u gzun”, tha.

Anita Susuri: E ju tʼu i pa krejt këto ngjarje, këto kanë ndodhë plus edhe u acaru edhe ma shumë ngjarja politike, çka ka qenë domethonë vendimi i juj? Gjendja juj ato kohë?

Hasan Dërmaku: Po në ato kohë, në ato kohë, kqyre, se në atë kohë kur fillun këto shkatërrimi i Jugosllavisë, se qata dashta me përmend. Ni Dragan Simiq e ka shkru ni libër “Titoja fenomen i shekullit”. atë libër shkrun, përveç tjerash, ministri i punëve brendshme Jugosllavisë atë kohë Lupçe Samonikovo, maqedon, se ka qenë me rrotacion me ardhë.

Kur e lajmëron, kur shkon e lajmëron, raporton te Tita për situatën e sigurisë Jugosllavi 1971-ten deklaron edhe thotë se për demostratat e ʻ68-tes në Prishtinë të studentëve e kanë ditë jo vetëm studentët po e kanë ditë edhe Këshilli Komunal i Prishtinës edhe Këshilli Krahinor. Po kurgjo sʼkanë marrë deri nʼmomentet e fundit. Qashtu oshtʼ. Po krejt kanë qenë aftësia e Ismail Dumoshit me shoktë e vet tʼu organizu.

Tash nuk pʼe di nashta ka pasë edhe me funksionar tʼlartë Komitetit Krahinor po me disa po. Këta e shkrun ai Simiq, ai shkrun libër për Titon. A Raif Dizdareviqi shkrun thotë, me ngjarjet e ʻ68-tes Jugosllavi, në Prishtinë Kosovë, u ditë që Jugosllavia ka me u shkatërru…

Anita Susuri: Prej ʻ68-tes.

Hasan Dërmaku: Po, po. “E kemi pasë krejt të kjartë, Bilo je nama sve jasno, e kemi pasë të kjartë që Jugosllavia ka me u shkatërru”. Kur filloj tash mʼu shkatërru Jugosllavia prej Sllovenisë… Serbia sʼka qenë për Slloveni, e ka pasë, Serbia e ka pasë Kroacijen e jug te poshtë. E atëherë kur filloj Kroaci ky ka qenë profesor i shkollës së mesme ushtarake, Anton Berisha në Zagreb. Ai në lidhje me kta kroatët, me Tuchman edhe çojnë lajme Ferizaj, Kosovë me hapë frontin e jugut.

A për neve ka qenë vdekje. Se me leju Tuchman mʼu liru presioni i Serbisë e Serbia mʼu angazhu ma tepër për Kosovë. Vijnë… unë punojsha Ferizaj ujësjellës e kanalizim. Vijmë tre vet prej Ferizajit nʼkrye me Rexhep Ismanin qishtu, qishtu na ka ardhë lajmi prej Zagrebit. Thashë, “Po gaboni, ky lajm oshtʼ tragjik për Kosovën”, thashë, “shkoni se vi dillën”. Shkova aty u shpjegova ku qysh tek edhe nuk lëvizën. Se tʼfillojshin qatʼ kohë sa ishte lufta në Kroaci me fillu te na frontin e jugut, na ishim shkatërru. Pse? Ktu ka qenë niherë politika e perëndimit mʼi shkatërru sllavët mes veti si vllazën. E na kemi qenë si ni jetim, ni nip jetim mʼu nda.

E kur ka fillu ktu te na lufta në Kosovë ktu sʼkom marrë pjesë në UÇK se i kom pasë do vjet. Bile Isa Kastrati masi u vra Doktor Leci, Isa Kastrati në Matiqan e mur familjen Lecit. Unë shkova për ngushëlime te familja e Lecit e nejta sa nejtëm. Dolëm kah ora 10:00 me ni dhomë tʼvogël e po thotë Isa Kastrati, “Hasan”, thotë, “e kom vendosë me dalë UÇK”, po thom “Isa Kastrati, ty familjarisht”, se mixhollarët e tyne njo ju ka vra ʻ46-ten ʻ47-ten ni mixh, dy i ka pasë nʼburg përpara, “ti si student kurrë sʼtë kanë lanë rahat. Ju si familje jeni UÇK prej ʻ47-tes. Mos le”, se edhe fmitë i ka pasë ma keqi prej krejtve katër fmi krejt prush. “Rri logjistikë ma tepër kontribon”, “Ani tha”. Deri ora 02:00 kena bisedu.

Prej aty më përcolli mu. Unë isha në Lagjen e Spitalit. Tha, “Bisedojmë edhe niherë”. Mas dy dite e prun ni gru tʼkusherinit kishte pasë sulm kokë. Isha nja katër-pesë ditë tʼu e bajtë spital. Vdiq spital e çum na për Shipashnicë. Patjetër me çu unë edhe me nejt pak nja katër ditë ngushëllimi. Kur erdha Isa Kastrati kishte dalë mal. E disha që… edhe si ka dal Isa Kastrati mal Muharrem Pllanës, mikut Isa Kastratit i kom thanë, “Zoti tʼlashtë shnosh se trimërinë ka Isa Kastrati ai i gjallë nuk kthehet nʼshpi”, edhe qashtu i ndodhi. Po.

Sa kemi qenë ktu na, unë Abdurrahim Kelmendi, Miki i Isa Kastratit, Muharrem Pllana. Kjo bre, ni mjeke ka qenë, ia harrova emrin. Aty kemi gjetë pak tʼholla pak ilaçe e i kanë çu ata. Ia kanë dorëzu Fehmi Lladrovcit. E ky, ky bre, Muharrem Pllana ish prej asaj ane përte Sibovcit atje ma ka pasë kontakt me të.

E i pata thanë Muharrem Pllanës, “Muharrem Pllana dije se tri lloj lufta zhvillohen sot nʼbotë. Lufta gurile, frontale, gurile edhe fetakombli. Lufta frontale, na sʼkemi fuqi mënyrë frontale me luftu me

Serbinë. Luftë gurile nuk jemi vend si Vietnami përskej detit kurrë mos me pasë borë e dimër. Kur vjen dimri te na kah kanë me shku ushtarët, duhet kta me llogaritë. Luftë fetakombi që e boni Izraeli në ʻ67-ten kundër vendeve arabe edhe ata sʼmujna me bo na po duhet me pasë parasysh kta lufta guerile po gjithë me pasë parasysh kur vjen stina e dimrit kah me…”, po.

Po qita ia ka përcjellë atyne. Qita ia kom thanë edhe Isa Kastratit. Bile Isa Kastrati tha, “Po dal me tërhjekë frontin edhe kah komuna e Kamenicës”. Kjo është hartën gjeo strategjike ushtarake. Kur Serbia humb luftë ajo tërhiqet kah veriu. Po nëse Grykën e Dërlicës atje Serbi bombardohet mbyllet ajo udhë, atëherë udha alternative është Shkup, Bujanovc, Srep, Kamenicë, Tuxhevc edhe hin Serbi. Kjo ka qenë rruga alternative ushtarake oshtʼ e njoftne. Kta kanë tentu se unë gjatë luftës kom qenë nʼkatund kom ikë se Lagjen e Spitalit e shprazen krejt. Unë me djalin. A shoqja me dy vajzat u shku Maqedoni ka nejt. E kshtu veç çka kom dhanë udhëzime a pjesë nuk kom marrë.

Anita Susuri: E kur ka qenë… prej ditës kanë fillu bombardimet ju jeni largu a ma herët?

Hasan Dërmaku: Ja, kur kanë fillu bombardimet me 28-tin mars. Me 01 prill morëm vesh se, se familja erdh… gruja ime ka qenë prej unazave, gërrbaft ka shku. Ka ardhë te djali vllavit ktu Dragodan, Lakrishtë. E tana prunën vendimin krejt mʼi qitʼ prej atyhit. I kanë marrë i kanë qitʼ i kanë çu për Maqedoni. Janë strehu ni katund rrethi i Gostivarit atje. Kanë kalu sikur me i pasë pasë ata prind edhe sot e asaj ditë ne shkojmë e vijmë me atë familje.

Unë me djalin, djali i ka pasë 16 vjet mbetëm ktu. Hinëm ni podrum e maskum me dru me ata ni podrum te vllau. Po thanë ka thanë ushtria duhet mʼu largu krejt këtë lagje me lshu. Tanaj jemi shku na ktu, unë, vllavi, unë me djalin, vllavi i katërt ai, Njazia ni kusheri edhe ni djalë i tina. Ai ishte ma i madh djali i tina. Ktu e kah Novoberda atje kemi kalu. Ni natë kemi kalu në Marevc në shkollë të Marevcit kemi fjet, ni natë Krilevë te do teze. Ni natë kemi fjet te do daj Gmicë e tani kemi mrri fshat në Shipashnicë.

Aty fshat na kanë prit jashtë mirë ata kusherit e krejt bashkëfshatarët. Sidomos vlen mʼu përmend ktu kur jom nisë, unë pare atëherë ke nal puna. Po qiky shoku Abdurrahmon Kelmendi mʼi patʼ dhanë mu 750 mark, “Le tʼgjinden nʼxhep”. Me qato marka unë e kom kalu… sʼkishe nevojë po kryesore mʼu kanë gjind qato që mʼi ka dhanë Abdurrahim Kelmendi, 750 mark. A ndihmën ma tʼmadhe ma kanë dhanë kusherit si Sudollahi, Nebihu gjithë fshatarët. Çdo kund kemi pasë ni darkë, ni sillë krejt jemi end.

A ka qenë ni penzioner i Zvicrës, ni Ali Veli Dërmaku, ai kishte pasë pare shumë. Kur u… u tutke jo po vijnë policia, jo sʼpo vijnë. Ai tha, “Kqyre Can”, tha, “unë i kom 100 mijë franga tʼpalune te shqipja. Habimin edhe këtë kusherinin kërkush sʼi njeh ktu, po ti masi je, ke qenë i burgosur politik ndoshta kanë shënime me ardhë me rretheku katunin ty tʼmarrin, po ti për pare mos e le. Qe pare sa tʼdush, gjej

njerëz me tʼqit deri kufi Maqedonisë”. Ai ka tregu shumë mirë. A djali i tij Shabiu ka qenë i dënun politikisht si ushtarak në procesin e Sarajevës, po.

Ai, ky, Ali Veli Dërmaku tha, po i thashë, “Unë baci Ali qe ni muj e gjysë jom nëpër kusheri te ju krejt, me bo me ardhë ata me mʼlypë mu sʼoshtʼ, ʻPo a ka qenë te ju?ʼ ʻPoʼ, ʻKu oshtʼ? Kta i malltretojnë. Ma mirë po flijohna për krejt kta se me ma pa sherrin kta”. Megjithëse ai tha, “Për pare mos e le”, tha, “sa tʼdush. Tani mʼi kthy”.

Anita Susuri: E nʼfshat a ka pasë diçka?

Hasan Dërmaku: Jo, jo. Erdhën mʼi bo do regjistrime kush sa kanë mbetë. Po ato i bonën gjysë dite e shkun a sʼjanë kthy se e panë u nënshkru marrëveshja e Kumanovës, e kshtu.

Anita Susuri: E ku jeni kthy ju…

Hasan Dërmaku: A kur kanë hy ushtria, po, do shpija po do kanë bo… se i kanë pa prej kodrës janë hi nëpër oborre tʼu e mshef dukatin e grave lira a din. Si kanë ardhë, “Qiti”, “Jo sʼkem”, i kanë rreh kah pak edhe ju kanë marrë qata i kanë plaqkit.

Anita Susuri: E kur jeni kthy në Prishtinë në banesë te ju…

Hasan Dërmaku: Shpi kemi pasë. Qysh ka qenë, se vllau i dytë mbet me gjithë gru. Ai tha, “Unë po bohna kurban e sʼe lshoj ktu mʼu bo çka dojnë”. Ai kur erdh po ish mush bari si shkret ish bo krejt. Tana kur u ardhë gruja ktu mas ni javë dite u bo operacion te Telal Gjinolli ktu prej unazave.

Anita Susuri: Qyteti qysh ka qenë?

Hasan Dërmaku: Qyteti ka qenë… po gzim ka qenë, gzim ka qenë.

Anita Susuri: Po mendoj kshtu damet materialet?

Hasan Dërmaku: Damet jo, ktu ka qenë bombardimi i sekretariatit e qito ktu po a ktu mrena nʼqytet jo sʼka pasë.

Anita Susuri: Deshta edhe pak mʼu kthy te vitet e ʻ90-ta thatë na kanë qitʼ prej punës atëherë…

Hasan Dërmaku: Po.

Anita Susuri: Qysh ka ndodhë qajo ditë?

Hasan Dërmaku: Po erdh ato, po ke kryetari i sindikatës Hajrullah Gorani e organizoj me 03 shtator mos me punu as ni shqiptar mos me shku nʼpunë. Kta mezi pritën si pretekst. Krejtve na qitën prej punës. Aty ishte ni, pak a shumë, sʼdi pse u bo qajo qashtu po… se tani ata i prunën njerëzit e vet. Po. Çdo kapital që e lishim nëpër firma gypa e qito krejt i merrshin ata i çojshin nëpër Serbi a kah i çojshin… po janë detyru. Kur u kthym tana ma sʼkishe çka me punu aty. Po e marrë montazhën se tjerat sʼe di, po i njejti rast ka ndodhë. Kur u kthym sʼu kthyn nja pesë-gjashtë vet sʼkanë pasë çka me punu se ende sʼu çelë puna që me punu, qishtu.

Anita Susuri: Pastaj ju vet e keni…

Hasan Dërmaku: Po vet.

Anita Susuri: Deri në cilin vit jeni penzionu?

Hasan Dërmaku: Deri 2007-ten qishtu.

Anita Susuri: 2007-ten po. Mirë, zoti Hasan nëse doni për fund diçka me shtu nëse keni harru diçka me thanë ose doni me cekë.

Hasan Dërmaku: Jo për momentin kurgjo. Mendoj që i kom përfshi, sʼpaku 95% i kom përfshi të gjitha. Diçka harron njeri po sʼoshtʼ… me qenë qaq me randësi sʼe kisha harru po diçka ndoshta ndonjë imtësi ka mbetë. E shoh situata për ne shqiptarët kurrë ma mirë sʼka qenë. Do e bojnë kijamet, do asi. Po për neve oshtʼ shumë mirë kush e kupton politikën.

Dertin e inatin ma tʼmadh e kom tek ne mos pajtimi i partive politike te na, kjo shqetëson. Jo për tjetër, qysh po dijnë kshtu kaq prap, vetëm xhelozi. E bon ky kta, unë sʼpranoj. Pa marrë parasysh a oshtʼ interesi i Kosovës a nuk oshtʼ. Qata pak a shumë. Po nervozon, po shqetëson, po qet prej taktit. Se a e ke pa kur ni njeri prej 20 e tërë jetën ia ke kushtu jetën krejt e tash mʼu shty për pozita e ato, sʼka.

Anita Susuri: Zoti Hasan, faleminderit shumë për intervistën edhe kohën!

Hasan Dërmaku: Sʼka përse edhe juve ju uroj sukses edhe për intervista tjera. E zoti ju dhashtë ndihmë e buxhet se pa pasë buxhet edhe ndihmë sʼkeni (qeshë).

Download PDF