Pjesa e Dytë
Anita Susuri: Para se me vazhdu për punën në Muze, deshta edhe me ju… me ju pytë për Prishtinën qysh ju është dokë në atë kohë. Qysh ka qenë Prishtina edhe qysh e keni kalu kohën në Prishtinë?
Dilaver Pepa: Unë Prishtinën e mbaj mend prej ‘74-tës. Prishtina ka qenë, ka qenë e bukur por jo si… ka qenë shumë ma pak e zhvillume. Tash me ju jep një shembull, për shembull në Kalabri të sotit me thonë, “Banoj atje”. “Nuk koke në Prishtinë, se koke shumë larg”. Bregu i Diellit ka qenë hata si… na banojshim me shokë si studentë mbi menzë të studentëve aty. Edhe ajo ka qenë lagje e largët. Po kohë mbas kohe, Prishtina u zhvillu, u zhvillu. Fillunë kafiqat, fillunë studentët e bonën jetën shumë ma interesante. Atëherë ka pasë shumë studenta.
Faktikisht flitet në atë kohë ‘74-‘75, që 40-50 mijë studenta kanë qenë. Dome [Srb. konvikte], kanë qenë nja tre dome të studentave. Kështu që edhe atë periudhë e mbaj mend se kom jetu një vjet në dom [konvikt] të studentave. Jeta si jetë ka qenë e mirë, ka qenë ma modeste se tash po… Unë shpesh e përmendi, ma shumë je teshë [takuar] me shokë… atëherë s’ka pasë telefona, s’ka pasë kurgjo hiç. Je marrë vesh kur me dalë kur m’u teshë se sot që i ki kah dy telefona nëpër xhepa edhe… Kështu që, ka qenë një jetë e mirë, shumë e mirë. A din, na kapë kaherë nostalgjia për atë kohë, po jeta vazhdon.
Anita Susuri: A ka pasë atëherë edhe ngjarje kulturore, për shembull ka qenë Kino Rinia, ka qenë edhe teatri. A i keni vizitu këto, a keni naj kujtim prej…
Dilaver Pepa: Me ju thonë të drejtën, jeta kulturore ka qenë ma e zhvillume për mu sa m’duket se tash. Teatri ka funksionu për mrekulli. Çdo ditë, faktikisht, bon vaki çdo ditë, mos t’thom për çdo t’dytën, t’tretën ditë ka pasë pjesë të teatrit… po, kom shku. Kinemaja, kanë ekzistu tri kinemaja atëherë: Kino Vllaznimi, ABC-ja. Te Kino AB… Vllaznimi që osht’ atje te Qafa, kanë qenë dy kinemaja, njo nalt, njo poshtë. Teatri… nejse mos t’foli për jetën sportive. Atëherë futbolli ka qenë n’atë kulmin ma t’madh, [Klubi] Prishtina. Krejt Kosova vijke në Prishtinë për me e pa Prishtinën. Hini n’ligë t’parë të Jugosllavisë, të ish-Jugosllavisë. Kështu që, jeta ka qenë si në kulturë, si në sport, ka qenë pak ma dinamike bar… a din, ndoshta unë kam qenë atëherë ma i ri e më duket.
Anita Susuri: Në kinema çfarë filma ka pasë edhe sa shpesh, për shembull, brenda javës keni shku?
Dilaver Pepa: Kinemanë e kom përcjellë shumë. Kështu që kem shku shumë shpesh, a din, sa na ka leju koha, kushtet materiale. Filmat u jepshin atëherë… ma së shumti që janë jepë filmat, janë jepë filmat Western. A din me John Wayne e me do artista t’vjetër. Pastaj fillunë jo James Bond, Sean Connery. Këta me lujtë… zhanreve t’ndryshme, po neve si t’ri ma s’shumti na pëlqejshin filmat aksion ose kauboj… ksi Western që i thojnë, e kështu.
Teatër atëherë qato pjesë që u jepshin, shumicën, mos t’thom të gjitha, veç shumicën i kem përcjellë. Unë edhe në Pejë i kom pasë do shokë që jonë marrë me teatër, kështu që e percjellshim mjaft. Tana edhe kur kem studiu në Pejë kanë qenë artistat, Astrit Latifi, Zija Bala, Lushi në teatër të Pejës. Kështu që, a din, prej atëhershit na ka mbetë edhe kem vazhdu në Prishtinë, po mendoj, si vizitorë, si… m’i përcjellë këto ngjarje.
Anita Susuri: Thatë që n’vitin ‘81 keni fillu punën në muze. Muzeu po m’doket prej vitit ‘56 ose ‘59 e ka pasë për Luftën Nacional-Çlirimtare, atëfarë departamentin.
Dilaver Pepa: Po.
Anita Susuri: Ju kur keni fillu punën, qysh ka qenë edhe çka ka qenë roli i juaj? Çka keni… e di që domethënë profesioni ka qenë fotografimi edhe ky ka qenë roli juaj, po çka keni fotografu ma shumë?
Dilaver Pepa: Në ‘81-shin kur kom fillu me punu, unë kom fillu si fotograf, bashkëpunëtor profesional për fotografi. Muzeu si muze veprimtarinë… Muzeu i Revolucionit u qujke, i Kombeve, Kombësive të Kosovës, veprimtarinë kryesore që e ka pasë… i ka përcjellë tri periudha: periudhën para lufte, mbas lufte, luftën… faktikisht Luftën Nacional-Çlirimtare ‘41-‘45 edhe zhvillimin socialist… qeto tri periudha i ka përcjellë. E veprimtaria kryesore që atëherë o bo, o bo me ekspozita. Mbasi Muzeu i Kosovës ka ekzistu, po aty kanë punu serbët, një pjesë e madhe kanë qenë serbë, që kurrë nuk janë marrë me këtë veprimtari. Ish-drejtori Muhamed Shukriu ka pasë një vizion t’mirë, po mendoj, ai e themeloi muzeun e… veprimtaria primare kanë qenë ekspozitat. Ekspozitat, atëherë nuk kishim kushte me e bo një ekspozitë t’përhershme, po ekspozita tematike, tash varësisht prej temës.
Në… koha e turqve, Lufta Nacional-Çlirimtare edhe zhvillimi socialist. Nëse e bojshim për shembull një ekspozitë të Luftës Nacional-Çlirimtare, ajo e përfshijke periudhën ‘41- ‘45 për partizanët e Kosovës. Me ato ekspozita, përveç që shëtitshim nëpër Kosovë, krejt qytetet e Kosovës, delshim edhe jashtë Kosovës. Jo në Serbi, jo në Bosnjë, jo në Mal të Zi, kto vende. Kështu që, e kem shëtitë bajegi mirë me ekspozita. Ndërsa periudha Ndërtimi Socialist ka qenë përcjellja e ngjarjeve ditore, jo të gjithat, po ato që kishin një peshë pak ma të madhe historike. E situata atëherë nuk ish besa e mirë.
Mas ‘81-shit dihet ka qenë gjithmonë… përcjellja, çka po punon, tek po punon. Unë i kom pasë do shokë, faktikisht, shokë shumë të zotë, historianë, që nëpërmjet ekspozitave t’ndryshme i kanë qitë do dokumenta që kurrë nuk o ditë për ta për shembull. Mu m’kujtohet për Luftën Nacional-Çlirimtare kur e qitën një dokument atëherë, tregojke ky Mehmeti [Gjoshi] thojke, “Ky o ni dokument për Mbledhjen e Bujanit”, në ‘42-tën kur e kanë mbajtë. Edhe n’atë dokument ceket çka ka me ndodhë me Kosovën faktikisht, kundërshtimet e serbëve e… këto parimet e shqiptarëve që lypshin, qato të drejta që asi. Edhe për t’parën herë, si dokument e vendosin në ekspozitë. U kanë bajegi problem, erdh Komiteti Krahinor atëherë, qysh e keni qitë e tek e keni qitë e…
Por, nëpërmjet qetyne sendeve u mundojshin me e vendosë dikah me e pa kush jem, tek jem. Roli im si fotograf ka qenë bajegi i madh, a din, s’po du veten me e asi veç (qesh)… o duhtë… mbledhja e fotografive që janë mbledhë prej bashkëpun… prej historianëve, nëpër vende të ndryshme, prej njerëzve, prej luftëtarëve. Ato fotografi me i marrë, me i reproduku. Atëherë ka qenë bajegi proces reprodukimi i fotografive se s’kanë ekzistu skanerat apo pajisjet siç janë tash. O duhtë qato fotografi me i reproduku. Prej atyhit, m’i punu fotografitë. O duhtë me punu fotografi për dokumentacion. Edhe qato fotografi negative, ato u rujshin që nesër-masnesër kur vendosshin me bo farë ekspozite, m’i marrë edhe me i punu fotografitë të formateve të mdhaja.
A din, m’kujtohet kom punu fotografi të madhësisë dy metra me një metër e gjysë, na kanë vyjtë tri fotografi… atëherë ish-kryetarit të Jugosllavisë Titos, me e bo një ekspozitë për 25 maj, ditën e ditëlindjes që u festojke atëherë. Kushtet s’i kisha në Muze, megjithëse zyrën unë e këto laboratorin e kisha, po jo për aq fotografi t’mdhaja. M’u duhtë me shku në Televizion të Prishtinës, atje i kanë pasë do korita t’mdhaja. Se fotografia në rollne të madhe u duhke bajegi vend i madh, hapësinë, atje i kom pasë punu. Kështu që, 80 përqind kom punu me ekspozita. Por, Ndërtimin Socialist mbas luftës… faktikisht krejt Kosovën e kem shëtitë, tu i fotografu fabrikat, prodhimet në fabrika, si punohet. Faktikisht ne… me pa që Kosova osht’ ndërtu shumë mbas luftës. Sa ka qenë ajo reale… (qesh)
Anita Susuri: Çfarë eksponate ka pasë? Ju sigurisht edhe eksponatet i keni fotografu?
Dilaver Pepa: Po, po. Varësisht çka kanë gjetë. Këta historianët kur kanë shku, për shembull si ekipë kem shku, tre-katër vetë. E nëse ka pasë farë eksponati, po folim për pjesëmarrësit e Luftës Nacional-Çlirimtare, dikush ka pasë farë revole, fotografi t’ndryshme, apo diçka që iu ka shërby atëherë gjatë kohës. Nëse kanë qenë në dispozicion, na kanë falë, ia kanë falë Muzeut faktikisht edhe ato janë marrë janë prue në Muze. Nëse kanë vyjtë me u konzervu, jonë konzervu edhe jonë rujtë n’dokumentacion, që nesër-masnesër me u ekspozu. Atëherë gjithmonë mendojshim për një ekspozitë të përhershme, po situata ka qenë atëherë… prej ‘81-shit neve na percjellë një, një fat jo fort i mirë… një situatë politike… shqiptarët kanë qenë gjithmonë të përndjekun. Kjo ka qenë periudha e atëhershit, ju s’e mbani mend s’keni qenë ndoshta as t’lindun, po në përgjithësi ka shku, ka… osht’ punu me ato mundësi që kem pasë.
Anita Susuri: E në… eksponatat e periudhës para luftës… çfarë kanë qenë? Çka ka pasë ma shumë?
Dilaver Pepa: Na si Muze, faktikisht, nuk e kem pasë arkeologjinë, kështu që, pajisje [objekte] ksi të… arkeologjike s’kem pasë. Eksponatet 80 përqind që kanë qenë në Muze të Revolucionit kanë qenë armatime të ndryshme. Me… çka po di unë, me thika, shpata, armë të ndryshme, se për arkeologji ka ekzistu Muzeu i Kosovës, por ka funksionu shumë pak, shumë dobët. Na e ngjallëm pak jetën, në… në Kosovë, po mendoj, n’anën e muzeologjisë e faktikisht çdo muaj bojshim ka një ekspozitë. Vijshin shkollat, organizojshin shkollat me ardhë me i vizitu ekspozitat. Kështu që, u bo një… neve na jepën… atëherë ka qenë ish Biblioteka Kombëtare. Ata dulën n’institucionin e ri ku është sot Biblioteka, neve na jepën ndërtesën e tyne, që qat’ ndërtesë i ndjeri Agush Beqiri e pat’… arkitekturën e pat’ bo edhe ia përshtatëm muzeologjisë. Kështu që, e kem pasë një sallë poshtë t’madhe për ekspozita. Faktikisht, sot ështe Galeria e Arteve, hala është qajo sallë. E kështu ka qenë ajo jeta e muzeologjisë.
Anita Susuri: A ka qenë staf i madh?
Dilaver Pepa: Kur kem startu, kem qenë dikah nja 15 vetë. Kanë qenë historianë, zakonisht kanë qenë që i kane përcjellë dy-tre historianë periudhën e kohës së turqve, dy-tre historianë kohën e Luftës Nacional-Çlirimtare ‘41-‘45 edhe dy-tre e kanë përcjellë zhvillimin socialist pas lufte. Unë kom qenë si fotograf… i kem pasë dy artista. Ata kanë punu, normal, me aranzhimin e ekspozitave se bajegi ka qenë punë… ato ekspozita u duhtë me i vendosë, u duhtë m’i aranzhu. Fatmir Hoxha, Osman Mejzinolli, këta kanë qenë dy artista në akademi. Kem pasë një depoist, një… edhe shërbimi administrativ, arkatar e këto, drejtorin Muhamed Shukriun e kem pasë, po faktikisht ata e hekën shpejt mas tre-katër muajve. Tana fillunë me drejtora t’ri e qeshtu.
Anita Susuri: Që përmendët çdo muaj që ka pasë ekspozita, aq shpesh ka pasë eksponate t’reja që jonë bo ekspozita, apo ka pasë kërkesë t’madhe?
Dilaver Pepa: Jo kërkesë që ka pasë, po, faktikisht ekspozitat i bojshim sipas ngjarjeve, farë date që u lidhke, për shembull 25 maji, po ja lojmë dita e… atëherë…
Anita Susuri: Rinisë.
Dilaver Pepa: Titos, po, ditëlindja e Titos, e bojshim ni ekspozitë. Mbas disa kohe tjetër dilke një datë tjetër, një përvjetor i një brigade, për shembull i Luftës Nacional-Çlirimtare, e bojshim një ekspozitë. Vijke farë hapje e fabrikës a zhvillimi ekonomik diçka, një ekspozitë. Kështu që, temat gjithmonë kanë… Lidhja e Prizrenit për shembull, e bojshim një ekspozitë, po sa m’lejojshin atëherë rrethanat se ishin serbët ata që gjithmonë rrijshin mbi kokë, çka po qet, tek po qet… E kështu që, ndoshta s’ka pasë për gjithë n’mujë veç n’vjet janë kanë dy-tri ekspozita ma s’pakti. E ato ekspozita janë vizitu mjaft mirë. Ka do që kanë shku, Kosovë, besa edhe jashtë kanë shku, nëpër Serbi, Mal të Zi… në Kroaci kem pasë qenë. Në Shqipëri atëherë s’kem shku hala, se ish situata pak ma…
Anita Susuri: A ka pasë edhe vizita prej njerëzve ma, si me thanë, që kanë qenë në krye të institucioneve?
Dilaver Pepa: Auff {onomatope} Çdo hapje e ekspozitës patjetër o ardhë dikush, po atëherë politika ka qenë ngryçi [ngërçi], jonë duhtë Kryetari i Komitetit, a çka po di unë. Ata kanë qenë patjetër aty në hapje. Faktikisht iu ka kushtu roli kryesor… ata me e bo hapjen e ekspozitës. Kështu që, gjithçka ka qenë me program të caktum që… po, jom mundu, si unë, si këta shokët e mi, që kanë punu historianët, jom mundu gjithmonë me ia përshtatë pak kohës, a din, historinë. Unë e kam ni moto, “Historinë e shkrun ai që fiton, po e shkrun qysh ka qejf, jo qysh ka qenë” (qesh). Kështu që…
Anita Susuri: Ju edhe këto i keni fotografu a po?
Dilaver Pepa: Shumicën e ngjarjeve, po mendoj, mbas luftës atëherë prej ‘81-shit. Çdo manifestim faktikisht kem shku. M’kujtohet tash në ‘89-tën kur u bonë… këto protestat e minatorëve.
Anita Susuri: Grevat, po.
Dilaver Pepa: Atëherë e kishim drejtor Shefki Stubllën. Unë edhe qeky Mehmeti, Mehmet Gjoshaj edhe Riza Sadiku shkumë te drejtori edhe po kërkojmë… atëherë krejt Kosova u çu në përkrahje të minatorëve. Edhe tash na si Muze mos me e përcjellë si ngjarje, a din, u dokke… megjithëse, serbët s’kishin qejf na me e përcjellë atë ngjarje, se ish… edhe shkumë te drejtori, p’i thojmë, “Qeshtu, qeshtu, po dojna me shku”. Ai drejtori pak u frigu, “Paj qysh e tek e situata”, tha, “po, ani shkoni” e asi edhe na shkumë. Shkumë n’minierë në Staritërg, hinëm. Na lejunë me hi, fotografumë. Ato edhe sot e atë ditë ekzistojnë… sa ekziston se unë e kom lëshu në ‘92-‘93 e kom lëshu Muzeun. Janë në arkivë, të fotografume. Disa fotografi i kom pasë edhe unë, po… (qeshë) ka qenë interesant jeta atëherë, me vështirësi…
Anita Susuri: Ata… në grevën e minatorëve domethënë… kur ka qenë greva, minatorët… kanë qenë disa minatorë që e kanë përcaktu kush lejohet me hy brenda edhe kush jo, për shkak se nëse e kanë leju dikond, ka mujtë me bo propagandë apo diçka…
Dilaver Pepa: Po, po.
Anita Susuri: Juve ju kanë leju edhe a mundeni me ma përshkru si ka qenë qajo hyrje se ajo është shumë metra thellësi. Qysh ka qenë për juve ai përjetim?
Dilaver Pepa: Na si punëtorë të Muzeut kem qenë edhe ma herët e kemi vizitu minierën, po jo në atë thellësi. Atëherë ka qenë, faktikisht, kur o mbajtë kjo greva e mintorëve, horizonti i dymbëdhjetë. Veç me mendu me zhdrypë ka qenë bajegi vështirë. Neve na kanë leju… na i kishim autorizimet prej Muzeut, pak a shumë na njifshin… edhe na lejunë me hi. Edhe na jem frigu që s’na lejojnë me hi, se aty ka mujtë gjithkush me hi, ka mujtë… atëherë ka qenë propaganda serbe e madhe qaq shumë që s’ke ditë prej kahit po t’vjen. Po na lejunë, hinëm.
Aty ka qenë një masë e madhe e minatorëve, të ngujumë ishin, a din, mjerim me i pa. Përveç që je qaq poshtë, po foli prej përvojave t’mia që u frigojshim, ajri e ç’ajri e asi, poshtë pa ushqim, pa asi. Aty-këtu dikush që iu sjellke diçka sa me e mbajtë, që thojnë, shpirtin mbas… mjerim ka qenë, ka qenë shumë tmerrshëm. Po krejt luftunë për diçka që… nejse e arritën, i mashtrunë. Atëherë kërkojshin ndërrimin e Rrahman Morinës, Husamedin Azemit e… po si çdo send këtu te na, politika që i merr përsipër.
Anita Susuri: A ju kujtohet cilën ditë të grevës keni shku ju?
Dilaver Pepa: Na kem pasë shku dikah ditës t’katërt, t’pestë faktikisht, a din, atëherë fillunë në krejt Kosovën u bonë përkrahjet e minatorëve. Çdo fabrikë. U mbyllën punëtorët nëpër fabrika. Filloi njëfarë greve urie, a din, m’kujtohet që përgatitshin nëpër shpija me ju çu diçka me hangër nëpër fabrika. A din, e murr ni masivitet krejt Kosova. E aty ka qenë një ven… menjëherë mjerim. I kam nja dy-tri fotografi dikah t’rujtme. E veç me i pa ka qenë mjerim e le ma me i përjetu si ata sa ditë, s’pe di tash kom harru, sa ditë kanë ndejtë kanë qëndru.
Anita Susuri: Tetë.
Dilaver Pepa: Tetë ditë kanë qëndru.
Anita Susuri: Po.
Dilaver Pepa: Njerëzit u afrojshin… ka qenë solidariteti qaq i madh që m’kujtohet kur kem dalë prej atyhit kanë ardhë njerëzit me ushqime, po diçka derdhshin… s’i lejojshin me e shti ushqimin, se faktikisht ata kishin shpallë grevë urie, kishin vendosë faktikisht me vdekë deri n’realizimin e kërkesave t’tyne. Po, sa u bo, e kem pa tana pak ma vonë (qesh).
Anita Susuri: A ju kujtohet çka ke… çka keni bisedu me ata edhe qysh ka qenë gjendja e tyne shpirtërore ose fizike?
Dilaver Pepa: Bisedat kanë qenë… kanë qenë natyrale, ato çka o bisedu në atë kohë… tonë kohën jom rovat [përpjekur] për shëndetin e tyne. “Si jeni? A po mundeni? Si po qëndroni?” Cigare shpërndamë sa kishim marrë me veti. Cigaren s’mujshin pa e dhezë. Po n’atë vend edhe cigarja m’u dokke asi… tmerr thojsha, ktu të mshelun, tym. Aty kish besa t’moshumë minatorë që mezi rrijshin. Po vullneti i madh, lufta për një Kosovë pak ma t’mirë, për një situatë për t’gjithë Kosovën, a din, iu… iu përmbajshin, se përndryshe shumë vështirë ka qenë.
Bisedat kanë rrjedhë… ata na pytshin, “Si o jashtë, çka po veprohet, tek po veprohet… nga ana politike?” Po atëherë edhe i mashtrojshin, “Jo po bohet, jo po jepin dorëheqje, jo s’po jepin”. Kështu që, mu m’kujtohet, se unë kom qenë edhe ditën kur kanë dalë minatorët… edhe aty i mashtrunë, “Jo jepën dorëheqje”. M’kujtohet fotografimi, me fasha… iu qitën fashat nëpër sy se prej tetë ditëve, dhjetë ditëve, sa kanë qëndru aty n’atë errësinë me dalë menjëherë jashtë, problem. I mashtrunë, faktikisht, i mashtrunë, si politika.
Anita Susuri: Fillimisht ata nuk e kanë ditë që, domethënë që i kanë mashtru. A ju kujtohet ndoshta reagimi i tyne kur e kanë kuptu që [nuk] paskan dhanë dorëheqje?
Dilaver Pepa: Reagimi ka qenë shumë i ashpër, po atëherë veç s’kishin çka me ba se u shpërnda masa. Shkunë nëpër shpija, shumicën i qitën prej punë, një pjesë t’madhe e burgosën. Këta si udhëheqësa që… kinse që kanë qenë. Burgosën Azem Vllasin atëherë, që deri dje ka qenë edhe ai në qat’ pushtet, po u ndrrunë që thojmë ne “kapuçat”, e hekën. Vështirë e kanë pasë, vështirë… m’kujtohet edhe kur kanë ardhë në Prishtinë n’kambë, minatorët. T’parët kanë fillu prej Mitrovice. Prej… prej Mitrovice erdhën n’kamë. Kanë qenë do tubime masive atëherë, prej krejt Kosovës u lëshu popullata n’kamë, me bicikleta, me çkamos asi… për me ardhë n’demonstrata, atëherë kanë qenë qaq masive, në ‘89-tën.
Anita Susuri: Edhe kto i keni fotografu a? Marshet?
Dilaver Pepa: Po edhe ato i kom fotografu. Marshet e… kom punu bajegi n’pritje të shokëve besa. I pritsha ata prej Pejës që vishin se atëherë u duhke me ndejtë dikah, me ju bo ni vend ku kanë me fjetë, ku kanë asi… kështu që jom marrë edhe me fotografim edhe me organizim, po mendoj, të shokëve të mi, qata që kanë ardhë. Vështirë ka qenë, mjaft ka qenë, po, unë thom shpesh një kohë e lezetshme o konë, a din, përjetimet mbesin tash veç n’kujtime, po shyqyr që na erdh edhe kjo, Kosova u shliru e…
Anita Susuri: Po. Çfarë ngjarje të tjera keni regjistru kështu me fotografi? Kanë qenë domethënë këto grevat, marshet, po pastaj n’vitin ‘89-të ka pasë edhe… edhe n’vitin ‘90-të, ka pasë edhe demonstrata tjera, të studentëve e… a i keni… a i keni fotografu edhe kto?
Dilaver Pepa: Fatkeqësisht, jo shumë, se te na u ndrrojshin drejtorat fa… çdo gjashtë muj, a vishin një serb e një… ça po di unë. Politika atëherë vendoske gjithçka, kështu që nuk, nuk lejojke neve me dalë bar me aparaturë. Po nëse e kisha unë aparatin tem që e kisha, me ni shok, kështu për veti se jo diçka nuk na kanë leju kto, demonstratat e kto. Sa kem mujtë, kem vepru. M’kujtohet kur ka pasë ardhë ky i ndjeri kongresmeni Dole. E dulëm me ni shok, unë e kisha edhe aparatin edhe fillova me fotografu para Grandit, ish masë e madhe, turmë e madhe tu e pritë. Po mbasi që shkoi kongresmeni prej atyhit, prej… hini në hotelin Grand edhe filloi masa me u shpërnda. Na atëherë e kishim zyrën afër, tash ku është Galeria edhe u kthymë. Ndërkohë mu po m’kërkon policia. Dikush kish lajmëru që kem gjujtë me gurë e kem thy kerre e… se u bo njëfarë rrëmuje, policia filloi me i ndjek kta demonstratat [demonstruesit] që ishin dalë me e pritë Bob Dole. Edhe erdh policia mu po m’kërkon, unë s’isha aty në Muze. Kur erdha tha, “Po t’kërkon policia”. “Për çka?” Tha, “Ki thy kerre”. “Çfarë kerre kom thy?”
Anita Susuri: (qesh).
Dilaver Pepa: E nime s’kisha thy (qesh). Po m’kanë mbajtë njo tetë orë n’polici. Atëherë ka qenë bajegi vështirë. Ka qenë një situatë ku i merrshin shqiptarët i rrehshin a i vrajshin a edhe i gjujshin n’rrugë. Më murrën mu edhe tash po pres po kqyri kah po m’çojnë me veturë. Kur e pava që m’çunë ka Radio Prishtina, atëherë te 92-shi, thashë “Jo, s’po m’çojkan dikah”. M’kanë mbajtë nja shtatë-tetë orë n’bisedë… biseda tylifare, gjithçka. “Jo ke thy, jo s’ke thy, jo çka ke bo, jo kush je, jo tek je”. Derisa ka ardhë… drejtoreshë e kom pasë atëherë… ajo ka qenë serbe besa. Erdh, tha, “Jo, ky është punëtor i zelltë, a din, s’ka bo asgja”. Mas njo shtatë-tetë orëve m’lshunë.
E gruaja shpesh e përmend ngjarjen kur iu kanë tregu që më ka marrë policia. Ka hi në arkivë teme të fotografisë ku i kem pasë. Fotografitë qeto, të minatorëve e ça po di unë, sende… m’i gjujtë mos po vijnë, tash me bo farë bastisje. Edhe u frigojke. Kjo ka qenë një ngjarje që m’ka mbetë atëherë prej Bob Dole.
E përcillshim ngjarje, faktikisht, politika na imponojke çka me përcjellë. Tregova pak ma herët, qato 25 Maji, Dita e Titos, se atëherë u festojke edhe mbasi që Tito kish vdekë, se ai ka vdekë në të ‘80-ën. Po u mbajke deri… hapja e farë fabrike, manifestime t’ndryshme, atëherë çdo jubile, një manifestim e mbajshin politiçarët. E kto faktikisht i kem përcjellë… edhe zhvillimin ekonomik. Çdo fabrikë që o hapë apo që ekzistojke, i përcillshim t’arriturat e tyre, kjo.
Anita Susuri: Që thatë ju kanë marrë n’pyetje, a ka qenë ktu në Burgun e Prishtinës?
Dilaver Pepa: Në stacion policor në 92-sh…
Anita Susuri: Aha.
Dilaver Pepa: Aty m’kanë mbajtë n’zyre nja shtatë-tetë orë. U ndrrojshin me pytje t’ndryshme. Po, s’kisha bo, a din, mos t’bohna unë patriot tash asi, “Jo kom thy, jo…” kurgjo. Kishim shku, kishim ndejtë, kom pasë fotografu diçka asi. Por edhe ato s’di ku i kom, m’kanë hupë, se shumicën e sendeve i kem pas çu në Pejë. Në Pejë gjatë luftës na e kanë kallë shpinë e kanë hupë.
Anita Susuri: Deri n’cilin vit keni punu në Muze?
Dilaver Pepa: Në Muze kem fillu me ‘81, me 1 prill të ‘81, kom punu faktikisht deri në ‘92-tën. Në ‘92-tën vendosa, me vllaun n’bisedë, vendosa me e hapë dyqanin në Mitrovicë. Atëherë Mitrovica e kish një fotograf serb, nja dy-tre shqiptarë që ishin pak ma t’dobët me veprimtarinë e tyne. Edhe shkumë me pajisje moderne, me maqina t’reja për fotografitë kolor. E hapa në ‘92-shin dyqanin, udhëtojsha për çdo ditë Prishtinë-Mitrovicë. N’mëngjes shkojsha deri n’tre, n’katër në dyqan. Mas tre-katërve e kom pasë një punëtor. Ai vazhdojke deri n’gjashtë, shtatë.
Nja tri vjet kom punu. Mbas tri vjetve e hapa dyqanin në Pejë… në Prishtinë. Atë dyqan në Mitrovicë iu lamë, faktikisht, iu shitëm pajisjet atyne që ishin pronarë të dyqanit. E, e hapa dyqanin ku jem sot, në ‘95-tën. Edhe prej ‘95-tës, veprimtar… veprimtarinë e zhvilloj qaty qe ku jom. Atëherë me qira. Mas luftës filloi një punë pak ma… ma e madhe. Atëherë s’kish fotografi, ju vyjke… jo për dokumenta të ndryshme edhe… e bleva dyqanin. Ka qenë dyqani i një shqiptarit. E bleva dyqanin, kështu që sot është dyqani im. Punojnë fmitë. Unë ju ndihmoj kapak sa muj, sa po munden me m’duru (qesh).
