Agim Gjakova

Prishtinë | Date: 5 dhe 6 mars, 2024 | Duration: 233 minuta

Ajo brumosja jonë e sidomos mund t’kem qenë djalë që themi, djalë ma krye kcym kështu ma i avansun a qysh të dush thuje. […] Më lindi ideja që ta formojmë Shoqatën e Studentëve Shqiptarë në Beograd. 

 

Kjo nuk ishte thjeshtë ni shoqatë kulturore-letrare. Por ishte në mënyrë legale ni organizim ku na do të zhvillonim pastaj veprimtari ilegale tonën. Por që ta kemi mburojë këtë anën legale të organizimit, jo ilegale. Që më thoni e ke mendu mirë. Në fillim bisedova me shoktë ma besnik, ma të devotshëm që ishin këta. Dakord ishin. Më pranun që ta krijojmë. U bo mbledhja, ishte orë letrare. U ngrita dhe shpalosa konceptin dhe idenë edhe kërkesën për krijimin e shoqatës. U miratu nga të gjithë. 

 

Që të mos mbetej që jemi veç ni grup e bëm që të kaloj në ni fletë dhe të gjithë të nënshkruanin që janë dakord për krijimin e shoqatës. Përveç, edhe Setki Imami ka qenë aty, punonjës i vjetër në Beograd. S’di a ka qenë Anton Çetta s’më kujtohet mirë. Dançetoviqi, që ishte shef katedre, ai nuk e nënshkroi.

Anita Susuri (Intervistuesja), Ana Morina (Kamera)

Agim Gjakova u lind në vitin 1935 në Gjakovë. Në vitin 1966, diplomoi në Fakultetin Histori-Filologji në degën e Anglishtës në Tiranë. Në vitin 1960 u ekstradua për në Shqipëri për shkak të aktivitetit politik të zhvilluar në kuadër të shoqatës “Përpjekja”, të cilën vet e themeloi. Në vitet 1966-1970, punoi si redaktor në Agjencinë Telegrafike Shqiptare, ndërsa nga viti 1988 deri 1990, punoi si skenarist në Konistudion “Shqipëria e Re”. Në vitin 1999 u kthye në Kosovë ku filloi punën si redaktor për kulturë në gazetën “Bota sot”. Tani është në pension dhe jeton me familjen në Prishtinë.

Agim Gjakova

Pjesa e Parë

Anita Susuri: Zoti Agim, nëse mundeni me u prezantu fillimisht, vitin e lindjes, diçka për familjen edhe prejardhjen e juj?

Agim Gjakova: Une jam Agim Gjakova, me origjinë nga Gjakova me prind e me krejt. I lindur në vitin 1935 me 11 korrik.

Anita Susuri: Çfarë familje jeni rritë?

Agim Gjakova: Familja ime ka qenë familje arsimtare. Ka ni histori tʼveçantë për tʼcilën do të përshkruaj por para se të them këtë du të them, meqë doni ni pjesë nga jeta ime. Jeta ime ka qëndruar në ruajtjen e integritetit tim plotësisht deri me ditën e sotme në këtë moshë. Kur unë nuk kam pranuar tʼjem i varur nga askush por nuk kam tentuar të jetë edhe dikush prej meje i varur. Jam rritur në Gjakovë ku kam filluar klasën e parë në vitin 1941 dhe pastaj kam mbaruar shkollën fillore në Gjakovë gjatë Luftës së Dytë Botërore, pra ʻ41-ʼ45, ʻ44. Lufta përfundoj në ʻ45-ten po Gjakova u shlirua në ʻ44-ten.

Familja ime… im atë ka pasur edhe tre vëllezër të cilët brenda tri vite e gjysë të gjithë u eliminuan. Vllau i parë ka vdekur në vitin 1942, im atë ka vdekur në vitin 1943. Ka qenë kryetar i këshillit të parë nacional çlirimtar gjatë luftës, i themeluar në dimrin e vitit 1941 në Gjakovë. Ku ende në asni trevë shqiptare nuk kishin filluar të formohen këshillat nacional çlirimtar. U arrestu nga fashistët italian. U bë ni demostratë e fuqishme ku morën pjesë i gjithë populli dhe u mbyllën të gjitha dyqanet, nuk punohej pazari, nuk punohej asgja, për lirimin e tij.

Kjo demostratë u shtyp me dhunë. U vra një nga demostruesit në radhët e para, u plagosën ca të tjerë. U rrahën kë e zunë e kë nuk e zunë italianët si demostrues, u hodh edhe ushtria. U detyruan ta lëshojnë. Po meqenëse ekishin torturuar dhe mbajtur keq në burg dhe im atë ka qenë jo shumë… pra ka qenë shëndet ligë, vdiq në shtëpi. Nëna ime vazhdoj mësuesinë. Se im atë, duhet tʼthemi, ka dalë me ni mollë nʼxhep në vitin 1919 në qetë me Bajram Currin. Ka shkuar në Shqipëri për tʼkrijuar, për tʼformuar shtetin shqiptarë nʼatë kohë.

Ka punuar atje msus. Prandaj edhe unë kam lindur në Kavajë. Ka punuar në Shqipëri bashkë me nënën. Të dy kanë qenë msues. Në ʻ41-shin kur Kosova ju bashku atij shtetit shqiptarë që ishte atëherë nën Italinë fashiste u kthym edhe ne në Kosovë. Pra, siç thashë, nëna vazhdoj mësuesinë. Xhaxhai im Haki Taha edhe ky msus. Njëkohësisht në vitin 1945 me 8 mars mʼduket, 8 shkurt, 8 mars, 12 mars, 13 mars, nuk mʼkujtohet mirë data, vrau Milladin Popoviçin, sekretarin e parë të Komitetit të Partisë Komuniste Jugosllave në atë kohë. Për arsye se të gjithë këta nacionalista shqiptarë ishin që Kosova të bashkohet me Shqipërinë pas luftës. E kjo nuk ndodhi. Ky ishte përgjegjës. Sidomos për masakrat që u bonë në Kosovë në vitin ʻ44-ʼ45 ku u masakruan mbi 35 mijë, 40 mijë shqiptarë domethanë.

Anita Susuri: A dini ndonjë detaj ma shumë rreth kësaj vrasje? A dini ndonjë detaj ma shumë lidhur me vrasjen e Milladin Popoviqit?

Agim Gjakova: Po Enver Hoxha që e kishte mik dhe që tʼmos dilte gjithë maskrallëku i tij për formimin e partisë e tjera e tjera që ma vonë edhe kanë dalur nʼshesh edhe ata që kanë mbetur gjallë. Tha që, “Këta të dy i ka vra UDB-ja”, që nuk është e vërtetë. Përveç faktit të njerëzve që kanë mbetur gjallë që i kanë njohur dhe kanë mbetur shok në atë kohë, do përmend vetëm dy raste. Në vitin ʻ93 erdhi Luan Gashi, i biri i Ahmet Gashit. Ahmet Gashi ka qenë drejtor i gjimnazit të Prishtinës gjatë Luftës së Dytë Botërore ʻ41-ʼ44.

U takuam por më thrriti ma vonë se ishin kallaballëk njerëz. Më thrriti më vonë që tʼmë kumtonte. “Të gjithë çka thonë për vrasjen e Milladinit nga Haki Taha, axhi yt”, tha, “janë prralla. Ne”, tha, “kemi qenë shokë. Ai e mori përsipër këtë detyrë vet sepse nuk dihet a do tʼdilte i gjallë, dhe sʼdoli i gjallë natyrisht, dhe ne ishim nja 12-15 veta po pritshim në Gërmi”, tha, “që ta kryente atentatin dhe tʼbashkohej me ne dhe tʼlargoheshim nga Kosova. Ai”, tha, “e kreu u diktu. Për tʼmos ra nʼdur të armiqëve”, tha, “vrau vetën”. Këta ma ka diktuar edhe Hysen Tërpeza i cili ka qenë nʼatë grup. Domethanë këta dy.

Është edhe një personazh tjetër, një person tjetër Vula nga Gjakova i cili ka qenë i burgosur ktu edhe atje i burgosur edhe në Shqipëri. Edhe ai e ka puhuar atë që Hakiu ka vra. Versioni zyrtar dihet, vrasjen e ka ba. Ka disa supozime që ashtu… pas shkapërderdhjes së Jugosllavisë malazezët kanë pasur kontradikta edhe me Serbinë. Jo krahu që është pro serb, krahu që është malazez. Po tʼkishte ndodhë që do të kishte vra UDBA kanë dalë shumë e shumë faktorë për çka ka kryer UDBA. Për këtë nuk është ndjerë fare për arsye se versioni zyrtar është i tillë dhe vërtetë është kjo.

Anita Susuri: Deshta me u kthy pak te familja e ngushtë e juj, te…

Agim Gjakova: Familja jeme kanë qenë prej katër vetash. Baba dhe nana të dy msues. Motra ma e madhe se unë edhe ajo mbaroi shkollat dhe ka punuar si lektore në ndërmarrjen e botimeve Rilindja, në dyqanin e librave derisa ka dalë nʼpension. Është martuar me një punonjës ktu shqiptarë i Kosovës që ka punuar kryesisht në turizëm. Ni periudhë ka qenë edhe drejtor turizmi. Kjo ka qenë familja ime.

Anita Susuri: Nana juj çfarë prejardhje ka? Çfarë familjes i ka taku?

Agim Gjakova: Nana ime ka, është, fëmija i tetë nga tetë fmijë që ka pasë familja Shehdula. I ati ka qenë sheh po ka qenë sheh edhe atdhetar po edhe njeri me shkollë, jo fetar i ndrydhur. Nana mʼthoshte, “Kur merrja me bo ndonjë punë se isha ma e vogël thoshte, ʻIk, ik ti merr librin shko atjeʼ”. Do tʼthotë nʼatë kohë tʼi thonte ni fetar, “Shko merr librin e mëso”, ishte shumë… nana mbaroi ni shkollë protore në Gjakovë në vitin ʻ10 dhe ka qenë njëkohësisht mësuesja e parë muslimane në Kosovë. Në atë kohë megjithëse e re, shumë e re, 15-16 vjeçe sa ka qenë, u bë mësuese. Mësuese vullnetare jo me rrogë e kshtu. Që i msonte pastaj të tjerët. Në Shqipëri pastaj u emëru mësuese.

Anita Susuri: Si quhet ajo?

Agim Gjakova: Emine, Emine Shehdula ose Gjakova. Baba quhet Demush. E ke ndoshta në libër, mund tʼi kem thanë atëherë.

Anita Susuri: Po.

Agim Gjakova: Kjo ishte pak a shumë për familjen. E tashti du tʼthem ktu, kjo ka qenë familje e madhe katër vllazën edhe katër motra. Vllau i tretë i qujtun Musa Shehdula ka qenë jurist. Kur është ngritur flamuri në Vlorë në vitin 1928, nëntor me 4 apo me 2 dhjetor ai e ka ngritë flamurin në Gjakovë. Kur filloj lufta ballkanike dhe në Gjakovë hyjnë malazezët, domethonë Jugosllavia atëherë, ai u detyru me ikë dhe u largu për Shqipëri. Kurse vllai i katërt Hajdar Shehdula që njihet edhe si Hajdar Berisha ka qenë mësues në fillim në Pejë e tjera. Edhe të dy vllaznit e tjerë i madhi ka mbaruar medresenë e Shkupit, ka qenë mësues diku anej nga Gjilani, Vitia, nuk e di dikund ka dhanë mësim. Ka marrë pjesë edhe në kryengritjen e dhjetës kur është bë në Kosovë në atë kohë, 10-12.

Anita Susuri: Familja juj, familja Gjakova, a ka qenë gjithmonë Gjakova apo keni ndonjë prejardhje?

Agim Gjakova: Jo jo gjithmonë në Gjakovë. Vetëm lëvizja që është bërë në Shqipëri dhe Gjakovë.

Anita Susuri: Po mʼintereson pak fëmijëria juj se është ni kohë shumë e randë domethanë, është Lufta e Dytë Botërore…

Agim Gjakova: Po, ndëgjo, në fillim italianët nuk ngacmuan, nuk u përzien në ekonomi. Gjithë prodhimet e Kosovës mbetën në Kosovë se sʼkishin edhe ku tʼshkonin se sʼkishte çarkullim, lufta ishte në këmbë, kudo eksportoheshin. Përveç në Shqipëri kuptohet që sʼkish më kufi e tjera që vinin prodhimet e tjera. Fëmijëria ime nuk ka qenë e vështirë për arsye se gjendja ekonomike e prindërve ka qenë e mirë. Të dy mësues me rroga dhe rrogat nuk kanë qenë të kqija, domethënë.

Por vështirësia vjen më vonë pas ʻ44-ʼ45-tes kur, siç thashë, u bo atentati dhe xhaxhai vrau Milladin Popoviçin, Fadil Hoxha i cili njihej se ishte mësues. Baba ishte kryetar i parë i Këshilli Nacional Çlirimtar dhe drejtor i shkollës në Gjakovë dhe drejtor didaktik i tri nënprefekturave. Sepse Ministria e Arsimit e asaj kohe e kishte ndarë Kosovën nga tri nënprefektura dhe ky drejtori didaktik quhej ishte në rolin e inspektorit të arsimit me inspektu shkollat dhe këto tri nënpërfektura. Kshtuqë e kom fjalën që unë kom shku dy-tre herë me babën nëpër fshatra për tʼparë.

Pas ʻ45-tes pastaj filloj vështirësia. E para vështirësia ekonomike. Nuk e di a kanë theksu a jo të tjerët por në vitin 1944, ʻ45, ʻ46 sidomos ʻ45-ten, mblodhën krejt drithin në Kosovë dhe miell, gjithçka çka kishte. Nuk lanë asni gja. Madje edhe ato magjet, se tashti sʼka, ku gatuhej dhe ku sitej mielli, ato pluhuri i miellit mblidhej rreth e përçark, edhe atë e hoqën që atë nuk e ka hangër askush, nuk e ka gatu kush. Po ka qenë ni krizë e jashtëzakonshme e bukës.

Pra, ka qenë popullësia përballë urisë, përballë urisë. Shkoj ni kile misër nëse e gjeje diku kontrabandë se po të kapnin të burgoseshin. Shkonte gati ni e treta e rrogës e një punonjësi, ni kile misër. Njerëzit kanë hangër rranjë, kanë hangër gjethe, kanë hangër tʼpërzine gjithçka çka kanë mundur. Për të dalë në verën e pranverë të atij dimri.

Anita Susuri: A keni pasë ju pasuri që ju kanë konfisku?

Agim Gjakova: Jo, sʼkemi pasë pasuri. Sʼkemi qenë familje e pasur. Kemi qenë familje normale. Familje nëpunësi, familje rroktarësh, me rroga domethanë. Jo me ndonjë asi… a baba ka qenë i njohur në të gjithë Gjakovën edhe si kryetar e tjera. Dhe varrimi i tij kur është bërë është mbyllë totalisht gjithë pazari, gjithë dyqanet e krejt popullësia kanë qenë jo me qindra po me mijëra vet kanë marrë pjesë nʼvarrimin e tij.

Anita Susuri: A ju kujtohen juve ato detajet e…

Agim Gjakova: Po unë isha tetë vjeç, i ri. Kufoma siç është vendosur nʼoborr në atë lartë. Pastaj u nisën kufoma. Mʼka marrë djali i tezës që ishte ma i madh përdore. Se e kishin porositë ata që tʼmos mʼlinin vetëm, a po kupton? Dhe kemi shku. Mesa di unë, në vorrim të tij ka folur Selman Riza, Ibrahim Fehmiu dhe Gjergj Martini. Gjergj Martinin e kam pasur mësues të klasës së parë fillore. Mu nuk më dërguan nʼfillim gjashtë vjeçaren nʼklasë tʼparë se thanë le tʼforcohet pak ky. Tash nuk e di a ka qenë viti i ri asi, po unë makinën e shkrimit moti i kisha mësuar të gjitha shkronja.

Më mori në prehër duke mʼpyetur unë po i tregoj shkronjat. Po i thotë nënës time, “Zonja Emine”, tha, “po ta marr Agimin se na ende nuk i kemi mësuar gjysmën e shkronjave ky i dika tʼgjitha”. Edhe më mori në klasë tʼparë dhe më uli në bankën e parë. Kishin mbrri te shkronja “L” duhej ta shkruante shkronjën “L”. Dora ime sʼkishte kapur laps, kalem kurgjo me dorë. Nuk kishte burrë nane që dora ime

ta shkruante shkronjën “L”. Nga sikleti më mërtheu vaji erdhi ai, mu dorën nʼkry, mʼi bëri nja dy grrëmça më tha, “Mbushe fletorën”. Nja dy-tre ditë pastaj u forcova.

Kështu ishte ajo që… dhe si tʼthem vështirësia pastaj filloj sidomos kur… tash ne fillum, ishim familje nën shënjestër se ishim familje reaksionare si të thush. Megjithatë popullësia në vend që të na ulnin autoritetin përkundrazi na rritën autoritetin me ata. Se këta janë njerëz tamam të kombit, njerëz të atdheut, njerëz të vendit. Kshtuqë e gëzoja ni respekt, sidomos edhe në këmbë të babës. Domethanë jo vetëm ashtu po niherë në nji takim që, po e quaj takim, po e përshkruaj se është rast i veçantë çʼështë e vërteta. Isha djalë 16 vjeç, nëna ime bëri, si me thanë, rast që të njiheshin djalë e vajzë kshtu dhe të fejoheshin. Duhet të çonim fjalën si ishte atëherë, msiti të shkonte.

I thanë nënës, nëna tha, “Unë nuk e kam burrin”, “Po e ke djalin”. Më morën mu mʼçojnë me qez atje. Kur shkoj unë ishin pesë veta që pritshin fjalën time. Këta të pestë veta ishin të gjithë në moshë që unë jam sot, 80 e kusur e 90 vjeç. Më ulën në krye të vendit edhe këta pleqt ngriheshin tʼmë bënin mu muhabet dhe bisedë, tʼmë bënin shërbim unë djalë i ri 16 vjeç. Kisha ni xhirim si ky, ishte vërtetë fantasike. Nʼmidis. “A mund ta pijmë nji gotë raki?” “Po, po”, tha, “se pijmë”. Merre me mend tash unë 16 vjeç këta ngriheshin nʼkambë për mu. E kam fjalën, kjo ishte edhe në kambë të babës. Baba i njohur domethanë këtë respekt.

Ose kur duhej të merrja pjesë unë në kambë të babës nëpër dasma nëpër këto. Unë isha i ri. Niherë 12 vjeç isha ulë atje me gjithë burrat e moshuar nga 70, 80 vjeç. Ata shoktë e mi luanin atje nʼoborr mu mʼhidhej tʼdilja por duhej tʼrrija aty. Mirëpo kjo ka qenë ni shkollë. Duhet tʼndëgjuar këta se si bisedonin. Erdhi i ati i Ali Musës. Ali Musa është nji poet, ka vdekur. Pyti, “I kujt ish ky djalë?” I kallxuan. “Ou”, tha, mu dorën mbi kry tha, “Mos u plaksh”. Unë e mora pak si keq ata, “Mos u plaksh”. Thashë edhe unë me u bo si këta pleq, jo. Pastaj e mendova se çka domethanë ajo, “Mos u plaksh”.

Pra, edhe… vështirësia pastaj filloi plus kur nënën e pushuan nga puna si të papërshtatshme për arsim, me ndjenja nacionaliste e tjera e tjera. Kshtuqë u kriju vështirësi edhe për ne edhe nga ana ekonomike. Unë marova Shkollën Normale. Djalë 16 vjeç…

Anita Susuri: Në Gjakovë e keni kry?

Agim Gjakova: A?

Anita Susuri: A në Gjakovë e keni vazhdu shkollën?

Agim Gjakova: Në Gjakovë, në Gjakovë. 17 vjeç në shkollën katër vjeçare, viti i parë katër vjeçar që u bo. Se përpara ishin dy vjeçar. Mbaronin dy vjet dhe dilnin msus. Kjo është viti i parë katër vjeçar. Më emërun dikund si fmi reaksionar, nuk e di se ku ni katun të Llapit, nuk e kisha ndërmend tʼshkoja se duhej me qenë pak ma afër familjes me ndihmu me atë rrogë. Duke kaluar edhe në drejtorin arsimor

për ta ndryshuar emërimin, kishe nevojë në Gjakovë plot për katune, jo edhe për qytet po po bije fjala nʼatë kohë ku kishe mësues. As që mʼdëgjuan fare, a më kupton? Me fjalë tjera vraj vetën.

Duke kaluar për Gjakovë nga Prishtina në atë kohë sʼka pasur rrugë drejtpërdrejt siç është sot, duhej tʼkalonim nëpër Prizren nga Prizreni pastaj në Gjakovë. Autobusi u ndal në Lipjan. Takoj ni polic, vllaun e ni shokut tonë tʼshkollës, i ri ai. Mʼthotë mu tha, “Ktu në Lipjan nuk ka asnjë shqiptar”. Viti 1952. “Si more sʼka asni shqiptarë?” “Apsolutisht nuk ka asnjë shqiptarë”. Ishin edhe dy mësues të tjerë shokë të mi që ishin emëru aty. Quhej Rrethi i Sitnicës nʼatë kohë. Mʼthonë, “Rri”, tha, “ktu”.

Anita Susuri: Asni shqiptarë mësues po mendon?

Agim Gjakova: A?

Anita Susuri: Asni shqiptarë mësues?

Agim Gjakova: Jo, jo, asni shqiptarë banor. Në Lipjan apsolutisht asni shqiptarë. Katunet rreth e përqark ishin shqiptarë. Në Lipjan si qendër sʼkishe. Nuk ishte naj qendër e madhe nʼatë kohë. E thashë do rrij. Aty shkolla tetë vjeçare fillonte nga klasa e pestë se sʼkishte fillore, sʼkishte banor, sʼkishte njerëz, sʼkishte fmi. U ndala aty ni vit pastaj ni vit në Mitrovicë edhe shkova student në Beograd.

Anita Susuri: Po mʼintereson para se me vazhdu te Beogradi pak edhe për infrastrukturën e qytetit. Vendi si ka qenë nʼatë kohën edhe të fëmijërisë por edhe të rinisë?

Agim Gjakova: Unë e njihja qytetin tim çdo rrugicë. Sʼpo them çdo rrugë po çdo rrugicë. Madje duke filluar atje që quhej Çarshia, pazari pra. Fillonte nga ku është sot Rektorati i Universitetit në Gjakovë, kryt e pazarit quhej. Deri poshtë atje në mahallë, rruga ishte me kalldrëm. E kalldrëmi bjen pak si hark. Në mes ka disa gur ma tʼmdhej në varg. Harku vjen që tʼrrjedhë uji pak. Të gjithë dyqangjitë, e kishin me ndërgjegje se si urdhëronte kërkush, që ta pastronin terenin para dyqanit deri nʼgjysmë, deri te gurtë e mdhej. Ai tjetri deri nʼgjysmë dhe pazari ishte shumë i pastër. Unë e dija dhe natën duke vrapuar si fmi që loznim ne se ku mungon ai guri i madh diku diku. Pra e kom fjalën, i dija të gjitha.

Gjakova, siç thuhej në atë kohë, ka pasur dymbëdhjetë mahalla, dymbëdhjetë lagje. Ne banonim në lagjën afër Çabratit, kodrës së Gjakovës. Ato vreshnat e asaj unë i dija me pëllëmbë. Bile ai rojtari bërtiste nganjëherë se ne hinim kur fillon. E dija ku, ku fillonin kokrrat e para të rrushit të piqeshin në ato vneshta, që nʼqershor. Bërtiste, “Çka doni?” Po ne nuk bënim dëme, kemi qenë edukatë tjetër. Nuk është edukata e sotshme e fmive që morën. Me ndërgjegje ruanim gjithçka çka ishte pronësi, çka ishte për tʼu ruajtur.

Anita Susuri: Si ka qenë për shembull…

Agim Gjakova: Ereniku ka qenë edhe Krena. Në fillim jemi la në Krenë, aty në lum të Gjakovës pastaj jemi la në Erenik. E më vonë si të ri kemi shku edhe në Dri tʼlaheshim në Dri.

Anita Susuri: Çfarë njerëz kanë jetu në Gjakovë? Si ka qenë popullësia e Gjakovës në atë kohë? Njerëzit me çka janë marrë?

Agim Gjakova: Thuhet që Gjakova ka pasë diku 17 mijë banorë nʼatë kohë. Ekonomia ka qenë e varur në bujqësi dhe zanate, profesione. Nuk ka pasë industri. Ka qenë ni fabrikë e tegullave, e tullave që thojshin. Ni fabrikë, ma shumë punishte se fabrikë kshtu. Sʼka pasë naj industri tjetër, naj… po bujqësia kryesisht, zanatet edhe tregtia të kuptohemi. Mrena ktyre… e vërteta është që si ushqehej popullësia. Në mëngjes hahej diçka ma mirë, në drekë hahej shumë dobët, se nuk kishin njerëzit se duhej me punu.

Përveç ktyre që punonin nʼfushë, ata që punon në fushë argatët domethanë e njerëzit, ata e kishin drekën e mirë, drekën e plotë se dashtë e pa dashtë… këta dyqangjitë e këta ushqeheshin me ni gotë dhallë, me ni copë bukë ku di unë për drekë. A në darkë, darkat kanë qenë me bollëk. Sidomos në vitet ʻ41 e ʻ44, pa ardhë domethanë, ʻ41-ʼ44, pa u ardhë partizanët, domethanë pa ardhë ushtria jugosllave darkat kanë qenë me bollëk shumë tʼmadh, se kishe bollëk çʼështë e vërteta. Gjithçka.

Prodhimet ishin të bollshme, pazari i mbushur me të gjitha llojet e frutave dhe zarzavateve. Nuk mungonte as grosha, nuk mungonte asni send atë kohë. Italianët nuk bënin… në atë kohë Italia ishte, se ish edhe luftë, ishte me racione po ktu për ta mbajtë, për ta thithë popullësinë gjoja për vete e lanë të lirë. Sidomos në Kosovë e lanë të lirë këtë. Nuk përziheshin shumë. Pra, kjo ka qenë popullësia. Ushqeheshin njerëzit ma mirë. Varej pastaj sipas familjeve, si ta kuptoj njëra apo tjetra familje.

Pjesa e Dytë

Anita Susuri: E lagjën që keni jetu ju, si ka qenë fqinjësia? Kush ka qenë afër juve? Kanë jetu shqiptarë apo ka pasë edhe popuj tjerë, po mendoj, popullësi tjerë?

Agim Gjakova: Në Gjakovë, në Gjakovë ka qenë vetëm ni rrugë, disa familje serbe që nuk ishin shpërngulë se ni pjesë kanë ikur. Apsolutisht të gjithë tjerët kanë qenë shqiptarë. Kuptohet edhe ishin këta jerxhit, magjupët qysh dush, qysh po i qujnë sot se di edhe unë cilët janë ashkalitë e cilët janë ata. Ne i kemi thanë magjup tʼgjithëve me ni ashtu atëherë edhe ata. Por e vërteta është që popullësia i ka trajtu mirë këta njerëz. Nuk kanë bo ndonjë shtypje, ndonji ndrydhje, ndonji diferencim të madh. Kshtu. Ka qenë, përsa i përket feve, ka qenë musliman dhe katolik. Nuk ka pasë tjetër.

Marrëdhanjet ndërmjet muslimanëve dhe katolikëve kanë qenë të shkëlqyera, me përjashtim të martesave që aty pak ngurrohej. Të tjerat në mënyrë apsolute. Ritet fetare janë mbajtur si të

muslimanëve si të katolikëve të gjitha ato të përbashkëta. Bajram, ramazan është mbajtur edhe nga katolikët. Krishtlindje e pashkë janë mbajtur edhe nga muslimanët. Ka qenë ni marrëdhanje e jashtëzakonshme. Unë du të marrë vetëm ni shembull. Unë kom pasë nji shoqe klase, ni Vera, pastaj e la shkollën a nuk di. I vllai i saj ishte ma i madh po ai nuk maroj shkollë, maroj diçka shkollë edhe ishte zejtar argjentar.

Kur ne donim tʼfestonim gjatë shkollës tʼmesme, festonim 28 nëntorin, për tʼmos rënë në sy shkonim në shtëpinë e Gjergjit. Me 27 disa herë kemi festu 28 nëntorin me datë 27. Kurrë nuk ka dalë fjalë që me dalë që kqyre këta se po tʼdilnin fjalë do na merrnin me arrestim ose ku ta di unë. Pra, edhe besimi ka qenë total midis të dy palëve. Nuk, nuk, ne nuk, nuk, nuk mund të ishte në shoqëri tonë që tʼbënim dallim ose të ndjehej ajo që ky është katolik e ky është musliman. Jo, jo. Ishim njisoj shokë edhe asgjë më tepër.

Anita Susuri: A ka pasë hebrenj për shembull?

Agim Gjakova: Urdhno?

Anita Susuri: Hebrenj a ka pasë në Gjakovë?

Agim Gjakova: Jo, jo. Doni ni anekdotë për gjakovarët për hebrenjtë?

Anita Susuri: Po, po pse jo.

Agim Gjakova: Thonë që erdhi ni hebrenj, ni çifut në Gjakovë për me bo tregti e tjera. Doli nʼpazar me pa. Kur pa ndoni vend po i shitshin vezët me peshë, sipas peshës. “Ou”, tha, “sʼshitën kërkund vezët me peshë”. N tjetër e kishte bë ni kallëp në qoftëse e bjen veza poshtë e hyn nëpër kallëp, nuk bën e është ma lirë e tjera e tjera. Tha, “Ktu sʼqenka vend për mu”, edhe u kthy (qeshë).

Anita Susuri: (qeshë) E kom dëgju këtë. Deshta me ju pytë pak për shpinë e juj. Thatë që ka qenë aty nʼmahallë po si kanë qenë shpitë atëherë?

Agim Gjakova: Dëgjo, kanë qenë, siç e tha daja i ni shokut tim kur po dal në Shqipëri niherë. Tha, “Kur shkova në Gjakovë”, tha, “shpi tʼvogla me tjegulla rrumbullak kshtu jo tjegulla të reja. E pata ni përshtypje shumë tʼkeqe. Po kur hyra brenda pastaj ishte krejt tjetër”. Pra, shtëpitë kanë qenë ni pjesë edhe me qerpiq, ni pjesë me tulla të kuptohemi. Ka pasë edhe me gur po rrallë, jo me gur pak. Aty ktu ndonji jo. Me gur të mdhej jo gur tʼvegjël. Ne nuk kishim shpi tonë sepse kur është largu baba që thashë në vitin 1919 që ka shku në Shqipëri, ky xhaxhai edhe ai patʼ ardhë në Shqipëri dhe i kishte shtëpinë për nevoja tjera se sʼkishte pasë punën dhe kshtu.

Në fillim burri i tezës na lshoj nja dy dhoma nʼkat dhe nejtëm derisa rregullum shpinë. Kemi nejtë në shtëpinë e gjyshit të nënës domethënë jo në shpi të babës. Aty kemi pasur katër dhoma. Domethanë shpi e bollshme ka qenë. Me oborr dhe me bahçe mrapa. Me podrum dy kate se vinte pak pjerrtësinë dhe kishin bo dy kate. Dy dhoma kate aty, kishin do dy kate podrum. Aty jom rritur unë. Rrugët kanë qenë me kalldrëme deri diku, po thuj, po thuj edhe rrugët e qytetit komunikonin nëpër rrugë. Edhe rrugicat. Ndonjë rrugicë e vogël mund tʼmos ketë qenë me kalldrëm, të tjerat kanë qenë me kalldrëm.

Shpitë kanë qenë kryesisht ni katëshe, aty ktu ndonjë dy katëshe. Kanë qenë disa shtëpi ma karakteristike që sot e kësaj dite i marrin edhe për arkitekturë edhe për ndërtimin e tyre. Por ne kemi qenë me ni shtëpi normale pa ndonjë veçansi.

Anita Susuri: Gjatë shkollimit tʼjuj, shkollën fillore fillimisht, domethanë ka qenë lufta e dytë kur ka fillu. Po si ka ndryshu pastaj sipas sistemit pas luftës? Çka ka qenë ndryshe?

Agim Gjakova: Ndryshimi pastaj që me programet erdhën programet serbe të kuptohemi. Na e vun rusishtën, na e vun serbishtën. Edhe nʼshkollë tʼmesme kanë qenë. Rusishtja u hoq po mbeti serbishtja. Nga versioni që kishim ne nga serbishtja, ne gjakovarët nuk e kemi mësu serbishten tek deri kur kemi shku në studime që kemi qenë tʼdetyruar ta mësonim. Shumë pak. Ka qenë ni mësuese serbe që na jepte ata. Ata bënim shpesh herë me vaj të dilte nga klasa, ta linte mësimin se nuk e ndëgjonim, nuk ashtu.

Ka qenë ni naivitet. Sepse ni gjuhë e hujë pse ta mësosh nuk ka problem dhe më vonë e mësuam, për detyrë nga zori a qysh dush thuaje kur ishim student. Po në atë kohë jo. Fillimisht ishte gjendje pak ma ndryshe, hala ishte ajo kundërshtimi shumë i madh i popullsisë, kundërshtim në vetvete kshtu. Mësuesit pastaj kanë qenë kryesisht të mirë. Kanë qenë mësues që… mësues e kemi pasë në shkollë tʼmesme, atëherë isha në shkollë tʼmesme, sʼkisha universitar. Tek vonë, tek në vitet ʻ51-ʼ52 e tjera ata që mbaruan në fillim shkollën shkuan në shkolla të larta pedagogjike nga dy vjet edhe u kthyen me shkolla tʼlarta pedagogjike edhe ata me universitet, domethanë që filluan të jepnin mësim ata.

Përndryshe krejt i kemi pasë maturant. Ata kishin mbaru ni pjesë të Shkollës Normale të Elbasanit. Kryesisht kishin mbaru. Aty ktu ndonji mund të kishte mbaruar Gjimnazin e Shkodrës, ku di unë kshtu. Po krejt mësuesit kanë qenë me shkollë tʼmesme. Edhe kur u ndryshun programet prap ajo, si të thush, integriteti kombëtar i mësimeve e tjera dhe i edukatës u rujtë nga mësuesit. Nuk arriti asgja të depërtonte naj program asimilimi ose ku ta di, jo apsolutisht.

Anita Susuri: A ka qenë e vështirë për juve normalen me përfundu?

Agim Gjakova: Jo sʼka qenë e vështirë. Jo për lavdatë po kom qenë nxanës i mirë. Kom qenë AS në matematikë. Drejtori edhe mësuesi i matematikës kur bënin detyrë me shkrim tʼgjithëve përjashta, sʼmë linte me bo detyrën. Se e dinte që unë e bëj detyrën po i jap kopje shokëve (qeshë). Dhe njiherë

harroi tʼmë thoshte, “Agim dil përjashta”. E dha problemin e parë, unë e zgjidha shpejt e shpejt problemin e parë. Pastaj u kujtu dhe tha, “Agim, dil përjashta”. Mirëpo shkoj treshi. Me atë kopjimin e ruajta si student.

Kisha vendosur ta studioja matematikën mirëpo në vitin 1951 para maturës, pra vitin e tretë tʼshkollës ashtu, ni ditë mʼu dha diqysh për letërsinë. A din si mʼu dha? Bëra ni hartim. Hartimi ishte ksi soji, “Oʼ rini pranverë e jetës, oʼ pranverë rini e jetës e vitit”. Tash ishte ni temë sa lirike aq edhe filozofike domethanë sociologjike. Unë vij, edhe mu mʼkishte vu katër plus, pesshe domethanë. Të gjithë tjerët ishin me dysha, ni tresh e tjera. Se sʼkishin, që thonë këta tʼjugut, sʼkishin qullosur naj gjo. Diqysh ajo mʼu dha.

Edhe ni tjetër pastaj bëra… unë kom pasë disa revista, literatura jonë. Kishin mbetur. Se baba, jo baba nga kishin ardhë nana nuk e di. Literatura jonë. Duke lexuar kisha përdorë edhe fjalë që nuk përdoreshin rëndom në mjedisinë tonë nʼatë kohë. Po mʼthotë profesori, “A mos ke kopju?” “Jo”, thashë, “sʼkom kopju po”, thashë, “unë kom lexu”, kto, kto. Diqysh mʼu dha. E treta ishte, në vitin 1951 u shpall në Kosovë kombësia turke. Që domethanë në Kosovë ka edhe turq. Ne kundërshtuam me të madhe. Unë i njihsha mirë prizerianët që nuk e flitshin mirë turqishten se i kom pasë dajat në Prizren dhe verën atje e kaloja por ishin shqiptarë. Nuk mund të thuhej se ishin turq. Me zakone e me krejt me rraj e me skaj e me të gjitha.

Ajo me ngacmoi si të thush që… filluan edhe organizime, filloj ndjenja e organizimit për rezistencë që nʼshkollë tʼmesme që 16-17 vjeçar. Unë isha ndër ma të rinjtë atëherë se kisha edhe shokë të ishin 19 vjeçar 20 vjeçar. Bile edhe 22 vjeçar kishte. Unë isha ndër ma të rinjtë. Filloj ajo ndjenja e organizimit. Kjo ndjenjë e organizimit si të thush më vuri që duhet tʼja thush fjalën popullit. E tʼja thush fjalën popullit shkon nëpërmjet shkrimit e nëpërmjet shkrimit jo në gazetë po shkon nëpërmjet shkrimit, hartimit e tjera. Ndoshta edhe kjo ka qenë ni impuls që mʼu dha me studiu letërsinë. Me studiu gjuhë dhe letërsi kuptohet domethanë.

Sepse natyrisht nifarʼ lloj naiviteti në kuptimin e ngushtë të fjalës që letërsia është ajo që i brumos njerëzit për të kriju rezistencën dhe për të luftu armikun. Ajo edhe ndihmon po sʼështë faktori. Po nejse, në atë kohë ashtu ishte ajo.

Anita Susuri: Po mʼintereson edhe para se të vazhdojmë te fakulteti për jetën kulturore që ka qenë në Gjakovë gjatë kohës kur keni qenë në shkollë tʼmesme.

Agim Gjakova: Kishte ni kinema në Gjakovë. Najherë jipej naj shfaqje ashtu. Organizonim naj festë kori e tjera e tjera domethanë kshtu. Ndonji valle ku po di unë e tjera. Po nuk kishte ndonjë jetë kulturore. Jeta kulturore e jonë ka qenë gjatë dimrit çdo të shtunë mblidheshim nʼrrathë shokët dhjetë, dymbëdhjetë varej sa krijohej grupi. Mblidheshim në rrathë te njani tjetri dhe kalonim natën me biseda, me ndonjë kangë, me lonja, me biseda të ndryshme. Domethanë ajo ka qenë jeta kulturore.

Vitin 1943 se si erdhi puna në gjithë mahallën tonë, gjithë lagjën tonë kishte vetëm katër radio. Merre me mend ku ka qenë situata, gjendja. Çka do tʼbësh me katër radio? Ne kishim ni radio, të kuptohet. E kishte një te Rizvanollët ata kishin ni radio, Beqiri një tjetër dhe një tjetër nuk di se ku ishte. Katër radio ishin në gjithë lagjën që mund të ndëgjoheshe. Ata na i morën pastaj ato radiot. Dikujt ia morën dikujt… pastaj mas gjashtë shtatë muajve na i kthyn prap. Me atë radio kalonim disi për tʼpa çka ndodhë nʼbotë. Pastaj filloj me ardhë shtypi, Rilindja. Tʼkuptohet edhe shtypi serb Vorba dhe Politika dy gazeta qëndrore që kanë qenë. Nuk ka pasë jetë kulturore domethanë.

Mʼkujtohet niherë shfaqje shkun me dhanë shfaqje këta gjakovarët në Prizren. Ishte lufta partizan me gjerman dhe kishin marrë, kishin ndëgju fishekët e manovrës nuk të vrasin. Mirëpo ata nga afër janë drunj dhe të ngulet pak, të ngulet pak. I kishin marrë fishekët dhe bom, bom, bom {onomotope}. Njënit iu kishin ngulë dy. Po bërtiste, “Oʼ”, tha, “jam plagosë me tʼvërtetë”. Duartrokitnin mileti se po kujtonin që vërtetë… ai those tʼvërtetën, “Oʼ jom plagosë”, (qeshë). Këto kanë qenë, sʼka pasë ndonjë tjetër.

Sporti ka qenë i zhvilluar. Jemi marrë edhe si fmi që kemi lujtë na fmitë, domethanë, kur ishim. Pastaj në shkollë të mesme, ekipi ynë i shkollës formonte ekipin e volejbollit për qytetin. Futboll jo se në futboll kishte të tjerë. Edhe të basketbollit. Se sʼkishte tjetër. Si të thush, ekipi Vllaznimit që i shkruan, patën bo ni grup tjetër. Ne shkollarët e mesëm. Madje kur shkum niherë masi morëm maturën na çun në ni aksion, aty ishin njëmbëdhjetë brigada, ne ishim një brigadë nga Kosova prej shkollës së mesme të Gjakovës. Hajde me lujtë, ne volejboll lujshim.

Na kërkun këta se na lujshim, ata student. Mirëpo në ekipin e atyre studentëve, domethanë, njëmbëdhjetë brigada ata që ishin serbe, ishin edhe dy volejbollista që merrnin pjesë në ekipin e parë të Jugosllavisë. “Hajde lujmë, hajde lujmë”. Na dikur, “A këta i mujmë kollaj”. A din ti që ne e fitum lojën. U tërbun. A din kujt i thonë u tërbun? Gjakova sʼkishin ni kurrë për Gjakovë naj herë. Kërkun prap ndeshjen, prap i mundëm. Ikën me kry poshtë si thuhet. Pra, kemi qenë sportist.

Anita Susuri: E kur keni vendosë me shku në Beograd, a keni shku me vet financim apo?

Agim Gjakova: Niherë du tʼthem që deri në vitin 1954 për tʼshkuar në studime duhej ta jepte lejen komiteti ekzekutiv. Nuk mund të shkoshe ti. Duhej ata me ta dhanë edhe me të çu në studime. Po tʼmos dilte leja si të thush, për të mos i hapej rruga rinisë se doli Mosha Pijade1 nʼatë kohë anëtare e byrosë dhe foli. Ka qenë mars mʼduket a se di. Foli, foli në radio. Bile kishte televizion nʼatë kohë jo radio. Që e kemi ndrydhur rininë, do tʼi japim të drejta të lira e tjera e tjera. Kush ka maru shkollën e mesme mund të regjistrohet në universitet.

1 Mosha Pijade (Mosha Pijade; 1890 -1957), ishte një piktor serb dhe jugosllav, gazetar, politikan i Partisë Komuniste, pjesëmarrës i Luftës së Dytë Botërore dhe bashkëpunëtor i ngushtë i Josip Broz Titos. Ai ishte anëtar i rregullt i Akademisë Serbe të Shkencave dhe Arteve.

Atëherë shkum, e di shkum mjaft student nga Kosova. Ne shkum rreth nja 20 gjakovar. Nʼatë kohë në Universitetin e Beogradit ka pasë dikund 50-60 student, jo ma shumë. Ni të dhanë do tʼju japë, në vitin 1958, pra unë shkova në vitin 1954, në vitin 1958 e gjithë Kosova ka pasë 512 student. Është statistikë zyrtare e drejtorisë së arsimit, se drejtorat quhej nʼatë kohë. Nga këta 512 student shqiptarë kanë qenë 128, hiç ma shumë. Merre me mend viti 1958, shqiptarë në të gjitha Universitetet e Jugosllavisë kanë qenë 128. Duke fillu prej vitit të parë deri në vitin e katërt apo të pestë.

Diku rreth nja 60 në Beograd dhe dhjetë, dymbëdhjetë në Sarajevë, dy-tre ku di unë në Zagreb, nja 20 në Shkup. Në shkolla të larta pedagogjike në Nish e Novi Sad kanë qenë kah dy-tre nuk e di, këta kanë qenë. Këta kanë qenë studentët nʼatë kohë. Masanej u hap, filluan degët e universitetit në Prishtinë fillimisht në vitin ose janë ʻ57 ose ʻ58 nuk e di mirë. Sʼmë kujtohet. Masanej u kriju universiteti. Pra, llogarit matura e parë në Kosovë ka qenë në vitin 19 mos qofsha gabim ʻ49 në Prishtinë. Maturë katër vjeçare e shkollës së mesme. Matura e dytë kemi qenë ne në Gjakovë në vitin 1952. Pastaj vishin në vitin 1953 në Pejë, në Mitrovicë, në Prizren ʻ53-shin, nuk e di tamam. E kshtu me radhë.

Pra llogarit ʻ52 me thonë shtatë vjet, po, ʻ45 ʻ52, shtatë vjet më vonë, hala sʼkishte matura nëpër qytete të Kosovës. Kjo ka qenë arsimi. Kur unë kam shku msus në rrethin e Lipjanit quhej Rrethi i Sitnicës, i gjithë rrethi ka pasë njëmbëdhjetë mësues me maturë. Nga këta njëmbëdhjetë mësues tre ishim me maturë tʼrregulltë, na tre shokët që kishim ardhë nga Normalja e Gjakovës. Të gjithë të tjerët ishin me kurse. Qe ishin hapur kurse në Prizren, shkojshin dy muj, ni vit edhe vitin tjetër dy muj dhe quhej se ke mbaru Shkollën Normale në thojza. Kjo ka qenë gjendja e arsimit nʼatë kohë.

Anita Susuri: E pastaj juve ju dhanë të drejtën për me shku në Beograd?

Agim Gjakova: Pastaj unë isha në Mitrovicë, isha edukator konvikti dhe jipja nja dymbëdhjetë orë matematikë në Gjimnazin e Matematikës nʼatë kohë. Kur u dha e drejta atëherë shkova, si të thashë, shkova edhe unë në Beograd. U regjistrova në Fakultetin Filozofik në degën gjuhë dhe letërsi frënge.

Anita Susuri: Si ka qenë atëherë me udhëtu deri në Beograd? Si është dokë? Beogradi si është dokë? Ajo rruga me shku deri atje? Udhëtimi?

Agim Gjakova: Po qytet i madh. Në të vërtetë nuk më ka bo naj përshtypje, flas për vete nuk e di për të tjerët. Ndoshta edhe ish ajo paragjykimi që ky është ni qytet, ky qyteti i shkijeve që themi ne. Ky qyteti i serbëve dhe nuk, nuk na nxe, nuk na ngroh. Megjithatë kemi qenë të detyrun. Se unë pak serbishten fillova ta mësoj nëpërmjet gazetës Politika. Se më interesonin. Më interesonte me ditë çka po ndodhë në botë e tjera e tjera. Sʼkishim ne shtyp. Rilindja, sʼishte ndaj… sʼkish edhe korrespodenta. Ata kishin korrespodentë, Politika. Nëpërmjet saj, domethanë, pak a shumë mësova diçka.

Pastaj në Mitrovicë si edukator konvikti kishte, ishin nja 17-18 shqiptarë nja 40 e kusur ishin serb. Serb e serbe nxanës që vinin në konvikt, që vazhdonin gjimnazin. Ata gjimnazin serb këta gjimnazin

shqiptarë. Me ata në komunikim me serbët dashje padashje duhej të komunikoja serbisht. Në atë kohë duhej tʼpërmend në vitin 2004 u festu përvjetori i normales në Gjakovë. Neve katër vjeçarëve nuk na kishin shti në program me folë dikush aty, po i kishin marrë ata pak ma tʼvjetër që ishin. Unë i them atij koordinatorit dhe asaj i thashë, “Du me folë”, thashë.

Ma dha fjalën natyrisht. I thashë, “Ne jemi”, thashë, “ni brez që shkuam në shkollë, mësuam dije po mësuam edhe tʼi dalim zot këtij vendi. Të mundohemi tʼi dalim zot këtij vendi. Ne jemi”, thashë, “ata tʼparët që kemi bo greva parë në Serbi, mos tʼthem në gjithë Jugosllavinë në shkolla. Ne nuk shkuam njëmbëdhjetë ditë në shkollë”, bojkotuam mësimin. Për arsye se na hongrën të drejtën që e kishin të gjithë maturantët e të gjithë shkollave të Jugosllavisë, neve si shqiptarë na hongrën të drejtën. Të drejtën nuk na dhanë mundësinë që të shkonim në ekskursion nëpër gjithë Jugosllavinë. U bo ni problem shumë i madh në drejtorat ndoshta edhe ma lart, ku ta di unë. Dashje pa dashje u detyrun që tʼna jepnin edhe neve tʼdrejtën dhe e fitum. Por është greva e parë.

Mirëpo unë kam edhe fotografitë nga ajo greva e tjera. Ajo na brumosi si të thush, na lidhi njëri me tjetrin. Ne kemi qenë gjithë tʼlidhur njëri me tjetrin pavarësisht nga vinin. Kemi pasë nxanës nga Prishtina, kemi pasë nxanës nga Suhareka, kemi pasë nxanës nga rrethi nga Peja domethanë. Ishim të gjithë unanim. Domethanë sʼkishte tërheqje, sʼkishte dallim. Kjo edhe ajo organizimet si të thush, ajo shoqni që të thashë në mramje, ato mramjet e tjera, midis tjerave bisedonim edhe tashi si shkollar ishim ne ata që duhej, duhej… ishim ne ata që duhej ta merrnim shtafetën e një rezistence.

Se u bë që u bë rezistenca, u pushkatuan të gjithë ata që edhe njerëz me faj e pa faj. Njerëz që sʼkishin përzi në politikë as kurgjo. Mbi 40, mbi 35 mijë, 40 mijë shqiptarë burra u ekzekutun në gjithë Kosovën janë 200 e kusur vetëm në Gjakovë. Pra, u kriju vetëdija që jemi na ata të cilët duhet të mbrohemi, duhet të rezistojmë, duhet ta krijojmë rezistencën për këtë komb. Në radhë të parë për lirinë dhe pastaj edhe për bashkimin për Shqipërinë siç ishte atëherë parolla. Me këto andrra, me këto dëshira shkova student.

Pjesa e Tretë

Anita Susuri: Ishim duke bisedu për studimet. Fillimisht kur keni shku a keni qenë ndonjë banesë a në konvikt?

Agim Gjakova: Në konvikt, në konvikt, në konvikt të studentëve. Të kuptohemi, ne sʼkishim msu gjuhë tʼhujë, sʼkishim. Frëngjishten veç kot si kshtu. Të tjerët student që ishin atje kishin bërë tetë vjet kishin mësu. Me fjalë tjera kishin ni bazë. Megjithatë arrita të jap provimin vitin e parë edhe vitin e dytë. Kisha letërsi po unë zgjodha, zgjodha frëngjisht dhe zgjodha letërsinë botërore. Për letërsinë botërore kom qenë student që nuk merrja pjesë në leksione, nuk shkoja. E kisha mund tʼquja humbje kohe. Atë çka

do tʼthotë ai, nʼvend se ai i thotë 80 faqe unë do tʼi lexoj 30 faqe për ato dy orë dhe dy orë prej Beogradit e hupshe gjithë paraditen për tʼshku nʼleksione nʼuniversitet.

Në vitin e tretë të letërsisë botërore ose mesi, dhetori ishte, na thanë që profesori do tʼjapë firmat. Se duhej ta firmoste profesori indeksin që gjoja ke ndëgju ato semestrin që tʼregjistrosh semestrin tjetër. Ashtu ishte rregull. Po ajo ishte formalisht se sʼishte kshtu, nuk i merrte kush shënimet kush po vjen e kush sʼpo vjen. Unë dojsha tʼkthehesha tʼshkoja në Gjakovë, tʼvija në Gjakovë për vit të ri. Shkoj tʼi them atij profesorit, të lutem që tʼma japësh nënshkrimin në indeks.

Shkoj nʼkatedër. Po i shoh në ni paradhomë sekretarja ni gru e atij, shefja e kabinetit të profesorit, ni gru nja 55 vjeçare po bisedonte me ni burrë. Ni burrë nja 55 vjet po shikonte nʼraft ato raftet e librave për tʼgjetë ndonjë libër. E ky duhet tʼjetë ktu ndonjë asistent se kishte asistent të profesorëve. I ofrohem, “A është profesor”, filani, “ktu?” Kisha dëgju, kisha dëgju dy vjet e gjysë mësim, leksione. “A është profesori ktu?” Tha, “Po për çka do?” Thashë, “Desha tʼi lutem për nënshkrim”, “Ku e ke indeksin?” “Urdhno”. Tha, “Nuk ma paske shkru as emrin”. Ai kishte qenë profesori (qeshë).

Anita Susuri: (Qeshë) ju as që e keni njoftë.

Agim Gjakova: Kisha shku nja dy herë po kishte ardhë asistenti i tij ni Rashko Dimitriviç. Ky Boislav po sʼpo mʼkujtohet mbiemri. Tashi edhe unë u preka çʼështë e vërteta, mʼerdhi rond. Tashi demek dy vjet e gjysë unë sʼe njifsha profesorin. Ai filloi me qeshë, buzëqeshi. Nuk u mërzit për atë punë. “Se du me shku për vitin e ri”, mʼtha, “Çka je ti? Šta si ti, Crnogorac [Çka je ti, malazez]?”se gjuha jeme nuk ishte dialekti serb edhe i Beogradit. “Jo”, thashë, “shqiptar”, “Mirë”, tha, “me fat viti i ri dhe shko”. Shumë nʼrregull. Edhe kshtu.

Mʼkishte mbajtë mend po sʼi kishte ndodhë as atij ksi soji kurrë (qeshë). Mʼkishte mbajt mend fort mirë. Kur shkoj nʼprovim tha, “Ndëgjo”, tha, “nëqoftëse ti nuk je nʼgjendje me u shpreh lirshëm serbisht”, tha, “unë jom nʼgjendje me tʼdëgju anglisht, frëngjisht, gjermanisht, italisht. Katër gjuhë”, “Jo”, thashë, “unë po mësoj frëngjisht po serbishten e kom zotëru ma mirë”, “Hajde fol”. Ra… mʼkujtohet si sot, ishte pytja e parë tiparet e romantizmit në letërsi. “Ku i ke lexu”, tha, “kto?” Disa sene që sʼishin nʼleksione sʼkishin qenë leksione ku di unë. I thashë, “I kom lexu nʼletërsinë frënge, nʼlibrat frënge”, “Shumë mirë bravo, bravo shumë mirë”.

Pytja e dytë ishte Vëllezërit Karamazov, romani i Dostojevskit. Thashë, “Kom lexu Krim e Ndëshkim, nuk kom arritë ta lexoj”, thashë, “se ne sʼkemi pasë letërsi. Po”, thashë, “në qoftëse doni po flas nga kritikat”. “Ndëgjo”, tha, “ti nuk më gënjeve mu dhe unë nuk tʼgënjej ty, kalo nʼpytjen e tretë”. Me fjalë tjera kritikat sikur i ke lexuar ti. Pytjen e tretë ishte Çajld Haroldi i Bajronit, nuk di ju a dini letërsinë?

Anita Susuri: Po, po.

Agim Gjakova: Unë bana ni krahasim ni krahasim thashë, “Bajroni erdhi në Ballkan”, thashë, “si ata haxhitë që tʼshkojnë nʼqabe për tʼpa çka ka çka sʼka”, “Bravo, bravo, bravo”. Ma dha… prit ma dha tha, “Shko”, tha, “nʼkatedër”, ma dha ni letër, “thuj sekretarës ose shefës me ta jap”, tha, “librin nga biblioteka jeme”. Dal e pyes, “More kush oshtʼ qiky”, se kemi pasë profesor shumë tʼngarkun shovinist. Ky sjellje e tillë e ni demokratit. “Dëgjo”, tha, e pyesja ni asistent atje e njihsha kshtu. Tha, “Profesori”, tha, “është shumë i zoti nuk është”, tha, “me regjimin po”, tha, “meqenëse është shumë i aftë nuk kanë çka i bojnë dhe nuk përzihet me bo ndonjë budallallëk në politikë”, tha, “edhe e bajnë. Po është me fjalë tjera demokrat nuk është komunist”.

Ka pasë të tjerë ka qenë ni Pavloviç ni femër. Ka qenë ni Fetije Bishaka nga bashkëstudent nga Peja i thonte Pavloviçka për tallje. Hajt po shkoj niherë te kjo. Mʼçoj, “Mʼi trego”, tha, “konotacionet”, kuptimet që ka ni fjalë, shumë kuptime. “Mʼi trego konotacionet e fjalëve refleksio”, i thashë, “Pasqyrim, reflektim, mendim, sipër hedhje”, kto që vijnë dritat e tjera. “Tjetër, tjetër”. Edhe françezin me pytë tonat nuk i din. Ajo donte ishte me kunjë, e dija unë këtë punë.

“Kaq”, thashë. “Ku e ke mësu”, tha, “gjuhën e hujë”, thashë, “Nʼqytetin tim, nʼvendlindjen time”. “Çfarë gjuhe tʼhujë”, tha, “ke mësu”, “Gjuhë të hujë”, thashë, “unë kom mësu serbishten”. Si me i pasë picku gjarpëri apo akrepi. U tërbu nga inati midis gjithë studentëve, 60-70 student. Unë i thashë, “Gjuhë të huaj kom mësu serbishten”, gjuhë e huaj serbishtja. U tërbu, u tërbu nga inati. U dridh. Dhjetë sekonda 15 sekonda hiç ma ktheu shpinën. I tha dikujt, “Vazhdo”. Unë dola përjashta sʼia kom pa ftyrën ma kurrë (qeshë). Nejse mʼu mʼkapi rrëmuja pastaj ika nga universiteti. Provimet…

Anita Susuri: Kur ka fillu aktiviteti?

Agim Gjakova: A?

Anita Susuri: Deshët me thanë edhe diçka, urdhno.

Agim Gjakova: Jo provimet kanë qenë normale, si të gjithë të tjerët. Ka qenë letërsi, ka qenë latinishtja. Latinishte ma dha ni shtatshe ajo. Sʼkishim bo more na as latinisht as frëngjisht as kurgjo. Gjuha e huj do kohë sado i zoti që tʼjesh nuk mund ta përvetësosh po sʼpate kohë. Se duhet të flejnë ato, po sʼfjetën në gjuhë tʼhujë sʼmunësh me mësu. Nuk është si historia e merr ni mësim, tre mësime i mëson edhe natën e mirë i din. A në gjuhë tʼhuja, gjuhë tʼhujë mirë që sʼe ke mësu emrin mirë e mirë po sʼe ke mësu mbiemrin shumë mirë të del diçka që mbiemri që sʼlidhet. Po mirë, në përgjithësi mirë.

Naj aktivitet nuk ka. Atë që ta dhashë për… jo aktivitet po. Fillum orë letrare në, si i thonte Selman Riza, seminar i gjuhës shqipe. Nuk i thonte katedra po seminar (qeshë). Sʼbohej naj gja ishte i dobët ai seminar po nejse hajt. Bënim orë letrare. Mbahej niherë në dy muj niherë, se di. Bënim orë letrare, lexonim kshtu, diskutonim për njëni shokun e tjera tjera. Bile ishte edhe Adem Demaçi dy vjetet e para pastaj u kthy ai. Lexohej diçka, nifarʼ proze, ni tregim. U ngrit njëni e kritikoj pak. Ademi u nxe se ka

qenë zevzek kshtu prej natyre. U nxe pak tha, “Pse nuk më mbrojtët ju mu”, tha, “nga ai?” “Adem”, thashë, “çka tʼboni ai? Ai tha disa mendime punë e madhe ndaq merri ndaq mos i merr”. Nejse.

Pra, bënim orë letrare kjo ishte. Kisha student që shkonin nëpër ballo që i thonë, nëpër këto igranga që i thoshin serbisht. Unë rrallë e tek kom shku kur mʼkanë marrë ma shumë, me dhunë, me dhunë domethanë kshtu hajde, hajde, hajde. Isha student që sʼkisha stipendi, sʼkisha bursë. Merrsha dy mijë e 200 dinar, bursa ishte pesë mijë ose gjashtë mijë dinar. Merrsha dy mijë e 200 dinar si shtesë fëmijërore në pensionin e nanës. Pensioni i nanës ishte tre mijë dinar, hiç ma shumë. Me fjalë tjera në gjendje të vështirë. Nuk di. Me ata dy mijë e 200 dinar pagujsha 800 dinar konviktin, 1200 dinar drekën. Për darkë e për mëngjes ha ku tʼdush. A din në kuptimin e ngushë me ata 200 dinar. Nejse.

Niherë me nja tre shok shkum e shkarkum ni kamion me drrasa në stacionin e trenit. Nja shtatë orë valla që sʼmujshim me drejtu shpinën nja tre ditë rresht masanena. Na dha kah 800 dinar. 800 dinar sa me mbulu dhomën. Botova ni tregim në Rilindje e mora ni honorar. Nja dy tregime. Se fillova pak tʼshkarravis si të thuash, të shkruj. U bo ni festival i studentëve në Shabac. Unë e kisha përkthy ni tregim, tregim me emrin Hiri. E lexoj mbas studentëve atje e lexoj. Atje kisha përveç jurisë që ndate çmime kishte edhe çmimi i publikut.

Kishte ni fletë të gjithë ata që dëgjonin do ta shkruanin titullin e asaj pjese, atij tregimi, asaj vjershe, asaj që i ka pëlqy. Të gjithë e kishin shkru, jo të gjithë po pjesa ma e madhe e kishin shkru titullit e tregimit tem. Aty mʼi dhanë dy mijë dinar. Me fjalë tjera kshtu. Derisa hyni motra nʼpunë pastaj në vitin e tretë pak ma ndryshe, u rregullu ajo situatë. Me fjalë tjera sʼdi çka domethanë me hangër mjes si student. Kshtu. I kisha shoktë të cilët nuk mʼlenin me vujtë ne kuptimin e ngushtë kshtu. “Hajde”. Naj bon, naj mʼthe e të thashë. Ose kur banonim me qera ose se kishe kshtu. Kjo ka qenë jeta ekonomike e studentit. E imja kryesisht jo e të tjerëve.

Anita Susuri: Ju mʼtregut edhe e lexova që keni formu ni shoqatë Përpjekja.

Agim Gjakova: Po, si thashë, ajo brumosja jonë e sidomos mund tʼkem qenë djalë që themi, djalë ma krye kcym kshtu ma i avansun a qysh tʼdush thuje. Sʼmujsha vetvetiu familja, ajo edukata politiko-shoqërore nʼfamilje me babë, me nanë, me tjera e tjera e kom njoftë Emin Durakun sekretar e të tjera. I njifsha se aty baba kryetar. Po ishte kriju ajo që na duhet mʼi dalë zot ktij vendi, duhet diçka tʼbëjmë. Më lindi ideja që ta formojmë Shoqatën e Studentëve Shqiptarë në Beograd.

Kjo nuk ishte thjeshtë ni shoqatë kulturore-letrare. Por ishte në mënyrë legale ni organizim ku na do tʼzhvillonim pastaj veprimtari ilegale tonën. Por që ta kemi mburojë këtë anën legale të organizimit, jo ilegale. Që më thoni e ke mendu mirë. Në fillim bisedova me shoktë ma besnik, ma tʼdevotshëm që ishin këta. Dakord ishin. Më pranun që ta krijojmë. U bo mbledhja, ishte orë letrare. U ngrita dhe shpalosa konceptin dhe idenë edhe kërkesën për krijimin e shoqatës. U miratu nga të gjithë.

Që tʼmos mbetej që jemi veç ni grup e bëm që të kaloj në ni fletë dhe tʼgjithë të nënshkruanin që janë dakord për krijimin e shoqatës. Përveç, edhe Setki Imami ka qenë aty, punonjës i vjetër në Beograd. Sʼdi a ka qenë Anton Çeta sʼmë kujtohet mirë. Dançetoviqi që ishte shef katedre ai nuk e nënshkroi. Shkum e kërkum Mehmet Hoxha ka qenë zëvendës ministër për diçka valla, ku di edhe unë për Serbinë. Që tʼna jepnin nifarʼ, nifarʼ financimi si shoqatë. Ne takum nënkryetarin e Republikës së Serbisë. Ai na dha 50 mijë dinar. 50 mijë dinar ishin goxha mirë.

U detyru drejtoria e konvikteve e qytetit studentit me na dhanë ni paradhomë dhe ni dhomë që ta vendoseshim ne aty. Me fjalë tjera u bë ni bujë e madhe, ni rokopujë. Po në anën tjetër e tërboj sigurimin jugosllav, UDB-në. As serb, as malazezët, as kroatët, as sllovenët as kërkush sʼkishte shoqata jashtë, jashtë shtetërore. Ne shqiptarët ishim tʼvetmit. Ishim ni grup, ni shoqatë mu nʼgojën e ujkut si të thush, mu nʼzemër të Serbisë në Beograd. Blem ni radio, e vendosëm atje. Fillun këta studentët shkuan e dëgjonin radio Postën që jipte Tirana. Kshtu.

Po i thashë, “Vetëm këtë jo lajme asi sene se pastaj na vënë në shënjestër. E muzika është muzikë”, e të tjera e të tjera. Kshtuqë u bo kjo domethanë në zemër. Shkum, Syrja Popovci që ishte jurist i thashë, “Syrja”, i thashë, “na krijo ni statut të shoqatës se programin e kemi na se çka qysh po ti krijo statut”. E bëm ni statut të shoqatës dhe shkum te Mika Tripolo. Mika Tripolo ishte sekretar i përgjithshëm i gjithë rinisë së Jugosllavisë. Na priti. Donim që të nxirrnim ni revistë. Kjo revistë… në atë revistë do ishim, e kishim menduar që kjo revistë tʼju dërgohet edhe atyre anëtarëve që do ta krijonim ne organizatën tonë të rezistencës.

Nëpërmjet listave që i shpërndanim, për shembull, numri shtatë çdo shtatë, 17, 27, 37 do tʼjetë ni anëtarë që bon pjesë në organizatë. E tjera, e tjera. Kjo është anë teknike e asaj. Mika Tripalo na priti mirë. Tha, “Mirë mirë boni ni elaborat për shpenzime e tjera”. Na i tham, “E kemi gati, është nja tre milion dinar”. Ai, “Nuk ka ndonjë gja tre milion dinar”. Ai fjaltë e mira, siç thonë këta jugu, fjaltë e mira gurtë në troç, sʼu bo kurrë ajo punë. Shkoj u përhap gjithandej u bo tollovi e madhe.

Me siguri i thanë Fadil Hoxhës me ardhë me bisedu me ne. Fadil Hoxha erdhi. Kishte marrë Kolë Shirokën dhe ni tjetër. Ky ishte nʼatë kohë vazhdonte shkollën e partisë. Me thanë që ka qenë Sinan Hasani, nuk mʼkujtohet. Do ta pyes bile ni shok temin a din, a mban mend kush ka qenë nʼatë rast ose naj tjetër. Tre erdhën. Fadili tha, “Për revista nuk ka mundësi mʼu dhanë po ne do tʼi themi Zanit të Rinisë që tʼju japë faqet juve me botu”. Unë sʼe kisha hallin thjeshtë të botimit se edhe kshtu mʼi botonin se sʼishte naj problem. Përveç kur ke sene që nuk shkojnë. Pra, mbi këtë bazë kshtuqë mbeti ajo punë. E arrestun Ademin ktu në Prishtinë…

Anita Susuri: Adem Demaçin?

Agim Gjakova: Adem Demaçin ʻ58-ten. Erdhi hetues ka qenë ni Çanoviç ka qenë udbash në Drenicë pastaj erdhi. Kishte marrë landen e tij erdhi në Beograd. I thirri të gjithë studentët shqiptarë me radhë.

I thirri ata që ishin ma neutral. Ishin tronditë nja dy student bashkëkombësit, bashkëqytetarët e mi se i kishte thirrë UDBA. Unë shkoj i them, “Mos u tremni, ju sʼkeni kurgjo sʼjeni përzi nʼkto punë”. Ditën e martë i thirrën krejt ni grup që du ta përshkruj këtë grup që kishin marrë pjesë në nifarʼ muhabeti ktu në Prishtinë. Ditën e mërkurë disa të tjerë. Ditën e enjte më kishin lënë mua dhe Aliun, Ali Aliun profesorin.

Ali Aliun e kishin thirrë për orën 10:00 mua për orën 01:00. I thashë, “Ali neve”, thashë, “kanë me na arrestu”, “Jo more, i kanë liru këta tjertë”, “Përgaditu, ne kanë me na arrestu neve të dyve”, “Mirë”, tha. Shkoj Aliu. Shkoj unë në orën 01:00. “Hajde”, tha, “fol çka ke vepru kundër Jugosllavisë?” “Sʼkom vepru kurgjo as sʼveproj”, “Nuk bon fajde me kto ky muhabet atëherë nʼburg”. Pesë ditë. Më torturun mirë e mirë e tjera e tjera. Unë kisha shku edhe në Ambasadën Shqiptare. Në Ambasadën Shqiptare ata mʼpritën kshtu mirë po ftoft në kuptimin e ngushtë.

Kisha përgadit përgjigjen. “Pse ke shku në ambasadë?” Ata e dishin se kanë nxjerrë shënimet atje. Vesh gojë ambasada me gjithçka. Marrëdhaniet midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë ishin në tel, ishin në fazën ma tʼkeqe midis tyre. Thashë, “Kom shku tʼkërkoj”, thashë, “pensionin e babës sepse ju nuk mʼjepni mu”. “Ti”, tha, “je fëmijë reaksionar. Axha yt ka vra”, tha, “Milladin Popoviçin”. Thashë, “Po baba jem që ka qenë kryetar i Këshilli Nacional Çlirimtar pse sʼe merrni për bazë?” Tha, “Nuk tʼjapim bursë ty”. Aty sʼdishin çka me thanë.

Thashë, “Unë nuk jom kundër popujve të Jugosllavisë, jom kundër ksaj lloj politike të regjimit që bie ndaj njerëzve. Të gjithë duhet tʼketë të drejtat e bursës e krejt”. Nuk firmosa kurgjo. Pesë ditëshi ose duhej me mʼlëshu ose duhej me më mbajtë me orë tʼgjata sipas ligjit. Më lëshuan. Pastaj herën e dytë, po herën e dytë kam mbajtë. Dy ishim bashkë me Aliun. Shtatë javë. Atëherë gjithçka masanej…

Anita Susuri: E herën e dytë pse ju morën? A bonët naj aktivitet apo?

Agim Gjakova: Jo, jo ne ishim në shënjestër. Unë po dojsha me fillu gati mʼu pregadit për ashtu. Mirëpo me u përgadit me dhanë provimet e fundit për me mbaru fakultetet. Arrestimi jem ka qenë shumë interesant. Siç thashë mu më erdhi malli për Gjakovë. Ne kemi pasë gjashtë udhëtime me pagesë ni të katërten për trenin. Kshtuqë bileta nga Beogradi deri në Pejë me tren kushtonte dy mijë e 200 dinar. Unë pagujsha 550 dinar, ni të katërten. I kom shpenzu gjashtë udhëtimet e mija i kom marrë edhe të shokëve.

Ni Imer Ijakës ngjasonim pak, nja dy-tre. Ata nuk i shpenzonin, nuk e di. Mu më merrte malli për vendin tem, ashtu asi. Kur dilja në mëngjes në Luginën e Drinit dhe kur ishte pranverë dhe binin rrezet e para në atë ujë, ai reflektimi ishte i mahnitshëm ai peisazh. Kisha ardhë në Gjakovë. Me shoktë e mi, krejt kanë vdekë, po pinim nga një gotë atje në kafe ashtu. Ni djalë i tezës i jemi, që ka vdekë, aty ishte me ne. Shkoj me folë nʼtelefon se kishte ni motorr. I pari që ka pasë motorr në Gjakovë në vitin ʻ56, ku di

unë. Se ju kishte ça ni gomë dhe kishte thirrë ni shok tonin në Beograd me ia gjetë ni gomë me kqyrë në Beograd.

U vonu. Atëherë sʼka pasë telefona kshtu duhej tʼshkoje në postë që të flisje edhe ai nʼpostë edhe ti nʼpostë. Kur vjen ulet afër meje dhe ma bon bëm, bëm, bëm {onomotope} “Çka ke more? Prit”, ne po lujshim. Bëm, bëm, bëm {onomotope} a din, çohu, çohu. “Prit ta mbaroj lojën dhe ta pij këtë gotën”. Në vesh mʼtha, “Sonte”, tha, “e kishin arrestu Ali Aliun. Kanë shku sʼmë kanë gjetë mu aty. E marum lojën. Ka qenë Qazim Lleshi, Avni Lama, Kadri Kusari, Abdurrahman Koshi edhe unë. Shokë tʼngushtë ni për të gjithë të gjithë për ni, siç kemi qenë atëherë.

E përcollëm Qazimin, ma i vjetër nuk ishte në grup tonë. Grupin tonë kshtu. I them, “Mos sonte”, thashë, “mu nesër më arrestojnë”. U pren këta shoktë, e dishin çka vjen mas arrestimit. Po mʼthotë Kadri Kusari, “Agim”, tha, “a bojmë diçka? A tʼpërcjellim deri nʼkufi”, tha. Ka qenë djalë trim. “A tʼpërcjellim deri nʼkufi”, tha, “dhe të ikësh në Shqipëri. Që ta shpëtosh jetën se sʼi dihet”. “Jo”, i thashë, “çkado që të ndodhë”, thashë, “ju duhet të jeni të vetëdijshëm që ne nuk mujnë me na thy. Pra, mu nuk mujnë me më thy. Unë e kom vendosë”. Po mʼthotë ky djali i tezës, “Du me ardhë me ty sonte me fjetë”, “Çka po don me ardhë me të gjetë edhe ty pse? Për çka? Shko nʼshpi tane ik”. Shkoj. Nanën nuk e kisha ka qenë ni teze atje. I thom tezës, “Ik flej teze”.

Pjesa e Katërt

Agim Gjakova: Ngrihem nesër sʼpo luan kurgjo. Dal atje dhe e thrras djalin e hallës. Halla me burrë të pushkatun. Pra, familja jonë të zhdukun totalisht mashkujt. Që as vorrin sot e kësaj dite nuk ia dijmë. Me pesë fëmi pa kurfarʼ profesioni me vek, a din me vek që thojmë na, i ka rritë me thojt e durve këta fëmitë. Djalin ma tʼmadh 14 vjeç ia kishte lanë. Tash ish rritë ky. Po luanin, ishin mbledhë me shok. E thërras i thashë kshtu, kshtu i tregoj thashë, “Mu më arrestojnë”. I mbeti fytyra kaq {shpjegon me duar gjysmë pëllëmbe}. Sʼnxirrte dot fjalë, sʼnxirrte dot fjalë. Ishte… e preka.

Çka do tʼi thotë nanës tʼvet që jom i vetmi nip nga aktër vllazën? Marrëdhaniet tona kanë qenë të ndryshme familjare kanë qenë shumë ma të afërta, ndoshta sot mund tʼmos jenë. Tha, “Do vi me ty”, tha. “Jo, sʼki nevojë me ardhë”. A din, nëqoftëse shkon nʼshpi. Po e shoh ni invalid ka qenë ka pasë ni makinë të invalidëve. Vërr {onomotope} po vjen. Kah shkojsha unë vinte edhe ai. Ai ishte ni agjent, e dijshim. “Eh”, thashë, “tʼpaska ardhë urdhëri”. Domethanë qenka marrë vesh kjo punë.

Shkoj nʼshpi unë, tezja… nana ishte në Prishtinë te motra siç thashë që kishte fillu [punën]. Dhe kishte bo burjan themi na, mish me oriz dhe spinaq. I hongra njo dy lugë, të them të drejtën nuk mʼhahej në atë presion psiqik. Kur hyjnë në oborr shefi i UDB-së tha, “Agim”, tha, “kemi ardhë për ty”. Desha me i thanë e di po nuk i thashë (qeshë). Rastësi. Mirëpo nuk i la me mʼlidh kshtu. “Ku i ki ato librat ato

shkrimet?” Ai ni Stanoja zëvendës shef ka qenë ni kriminel i klasit tʼparë që e ka torturu ni shokun tem në burg, Avni Lamën, mos pyt.

E pa në libër “Šta je ovo kuq e zi këtu?” Ky i tha, “Le a nuk e sheh që është libër i leximit?” Libër i leximit i klasës së tretë vjersha e Asdrenit për Kosovën kuq e zi. Nejse. Nuk i la me mʼlidhë, e tregoj edhe psenë. Kurgjo. Me fjalë tjera tha, “Të kërkon Beogradi, unë sʼkom dorë”, ai u shpërla ai si vetja, si shef i UDB-së. Pastaj filloj. E pse e mbajti ky këtë qëndrim? Në vitin 1956 e mbyllën gjimnazin. Gjakova, djepi i arsimit në normale me tjera e mbyllën shkollën e mesme me qëllim tʼcaktun. Ni popullsie me 20 mijë banor sʼkish mrri nʼatë kohë.

Në ni orë letrare në Gjakovë unë lexoj poezinë mirë i Sharraxhiut me motivin, “Unë jom bir i sharraxhiut dhe ashtu dua tʼjem, por biri im sharraxhi sʼdo tʼjetë”. E lexoj në mramje të nesërmen nʼmjes në orën 07:00 bam, bam {onomotope} dera polici, milici, “Hajde po të thrret Laza”, shefi i UDB-së. Kumeditë çka i kanë thanë Lazës ata komiteti i partisë e këta. Kur shkoj atje filloj me bërtitë, “Çka ke shkru ashtu?” Bërtit e bërtit. Unë po e kqyri i qetë kshtu siç po të kqyri ty. Tʼu u ulë, tʼu u ulë tonin, u ulë, u ulë. Pushoj. U pushoj. Po mʼkqyrë ai mu edhe unë po e kqyri.

Po mʼkqyrë me sy kshtu. I thashë, “Nuk e di çka ju kanë thanë juve po kjo është ni poemë për ni popullësi për disa , ni strukturë e cila nesër me zhvillimin e Jugosllavisë do tʼgjejë vendin në industri e tjera e tjera. Bile oshtʼ përkthy”, thashë, “edhe serbisht. Mund tʼbotohet me ni revistë në Beograd ja në Delo”. “Agim”, tha, “unë nuk marrë vesh nga ato të letërsisë. Po”, tha, “unë nuk du tʼkem shqetësime ktu në Gjakovë. A u morëm vesh?” “Po u morëm vesh”, “Hajt ditën e mirë”, “Ditën e mirë”.

Mirëpo i kish thanë ni udbashi shqiptarë, “Çka oshtʼ more ai djalë? Unë sʼi lash gjo pa i thanë ai veç mʼkqyrte rrinte heshtur kurgjo. Unë kom kriju ni respekt”. Prandaj ai nuk i la me mʼlidh. Masanej në Beograd fillun ato torturat. Veç ni torturë, nuk është torturë po është mundim. Masi mʼi kishin thy dhomt e tjera, sʼpo hi me i përshkru ato. Ishte nënkolonel i UDB-së dhe ni kapiten, te dy që më merrnin në pytje. Tha, “Ty”, tha, “nuk të bon fajde dajaku fizik. Ty duhet me ta shkatërru sistemin nervor dhe atëherë”, tha, “ti dorëzohesh”. Sʼnepsha përgjigje unë, ti fol sa tʼdush unë sʼjepsha përgjigje. “Fol çka ke ba?” Sʼjepsha përgjigje. Kshtu, kshtu dhe unë hiç heshtje varri.

“Firmos këtu”, “Jo, me firmos nuk firmos”, “A nuk firmos po ta rregullojmë qefin”. Më çuan në qeli, nën tokë. Vjen ai gardiani, “Hajde, po ti e kishe edhe ma poshtë”. Më shtyn me ni koridor dhe më futën në ni qeli sa prej zonjushës deri këtu [afërsisht dy metra]. Kaq. Dera e mbyllne hermetikisht me llastik mos me hy ajri, mos me dalë ajri. Taman si nʼvarr. Mur betoni, mur, mur, mur, derë e hekuri. Pa dritë, pa dritare pa kurgjo. Isha i trullosur nga tortura tashi sa kohë ka zgjatë nuk e di. Po filloj me ra nji si vesë, a din lagështi që vjen, jo shi po si vesë lagështi. Unë fillova tʼmos e ndjej trupin tim. Sikur nuk jom ky, sikur jom ma i gjatë, sikur ma i shkurtë, sikur kjo kamë ma e madhe sikur kjo kshtu. Me fjalë tjera përceptimi i hapësirës filloj me u turbullu. Vetëdija filloj me u turbullu. Kishin fut gaz apo naj drogë nuk e di se çka. Mʼka ra tʼfikt.

Kur vi në vete jom i shtrim në kokërr shpine në dhomë të hetuesisë. Po du me u çu po mʼdhem krytë ktu mrapa {prek kokën mrapa}. Mʼkanë tërhjekë prej kamsh, krytë a nëpër shkallë a në prag dere kumeditë ku ka zanë. Kungull hesapi, punë e madhe. Po. Më hypi sipër ky, unë i shtim në kurriz. Me ironi tha, “He”, tha, “si po e ndjen vetën?” Edhe siç mʼthonin kta shoktë e mi, “Ti nuk je budall po je supër budall”. Unë i thashë, “Sʼka ma mirë” (qeshë). U tërbu. E di kujt i thonë u tërbu? U tërbu fare. U dridh nga nervozizmi. Për mos me kallxu atë nervozizëm, a po merr vesh, iku dul përjashta e la kapiteni ishte aty.

Ky ka qenë ajo ni torturë. Ato tjerat dihet. Kur ashtu u dërmishe me hund me gjak e tjera. E thirrën mjekun se mʼra tʼfikt nga torturat fizike. E thirrën mjeku. Mjeku tha, “Nuk ka kurgjo”, tha, “po e ka nga kjo”. Demek e ka nga halli i madh që sʼdon me kallxu. Unë sʼkom firmosë kurgjo, apsolutisht.

Anita Susuri: Sa kanë zgjatë hetimet?

Agim Gjakova: A?

Anita Susuri: Hetimet sa kanë zgjatë?

Agim Gjakova: Nja gjashtë-shtatë javë. Me 29 prill, dy herë jom arrestu me 29 prill. Më kanë lshu në fund të majit, katër javë, pesë javë. Në fund të majit në fillim të qershorit se di, sʼkisha as data. Sʼpo mʼkujtohet tash mirë tamon. E kom shënu dikund. Gjatë kohës që isha në burg vjen ni hetues i Beogradit, ni prokuror se thashë hetues. E hapë derën e çelisë pa hi brenda aty në çeli tha, mʼi lexoj tri akuza themelore.

Tha, “Çka ke me thanë?” “Sipas akuzës së parë që e lexut aty dhe që e shikon dënimin me pushkatim”, thashë, “ju mu do tʼmë pushkatoni. Sipas akuzës së dytë”, thashë, “që edhe kjo dënimi është me pushkatim do tʼmë ngjallni”, thashë, “nga pushkatimi i parë do tʼmë pushkatoni për herë të dytë. Sipas akuzës së tretë që parashikon 20 vjet burg do tʼmë ngjallni nga këto dy pushkatimet dhe do tʼmë jepni edhe 20 vjet burg”. Unë kom qenë ironik për atë që duhet jo për ashtu. Filloj me mʼsha me nanë e me babë, iku dul përjashta. Priti se çka du me i thanë.

Burgu i parë më ka mësuar që ndaq bëhu frikacak ndaq ashtu, ndaq kshtu, ndaq rri karshi karshi ata tʼkanë nʼdorë bëjnë çka tʼdojnë. Prandaj, nëqoftëse është puna me vdekë, vdek si njeri dhe pikë. Unë nuk e kom as sʼkom firmosë apsolutisht asnigja…

Anita Susuri: Çka ka qenë qato tri aktakuza?

Agim Gjakova: Ato sʼdolën fare se mʼlirun, nuk dola në gjyq. Sʼkishin qenë argumente për gjyq.

Anita Susuri: Sʼkeni pasë gjyq hiç?

Agim Gjakova: Jo, jo. Nuk kishin argumente, nuk kishin. Mirëpo arrestimi im, i Aliut që thashë, tronditi opinionin, jo vetëm ktu po kishte shku fjalë edhe në Shqipëri. Edhe atje kishte dalë emri që po arrestohen studentët shqiptarë në Beograd. Kjo ishte shumë thikë e mbrehtë. Domethanë për çka? Për çka? Pa veprimtari. Sʼmujshin me gjetë veprimtari. Nuk… shoktë e mi nuk flisnin këta grupi jem i pesëshes nuk flitshin me i ra pushkë nuk flisnin as unë për ata as ai për mu, të kuptohemi drejt. Me gjithë torturat që i bon edhe Aliut edhe mu nisoj, nuk folëm.

Shkoj nana ime, nuk e dishin që më arrestun që thashë në Gjakovë. Ajo tezja jeme që thashë që rrinte nʼshpi, ajo u ngri e shkreta. Veç nuk i ra tʼfikt kur erdhën me më marrë atë ditë. Ajo bile ato gratë e mahallës kishin thanë, “Kuku ai shkoj tʼu fishkllu, nuk po ia ndin fare që po e shtijnë në burg” (qeshë). Shkoj nëna ime te Fadil Hoxha, koleg mësues. E priti. Tha, “Fadil”, tha, “e kanë zanë Agimin”. Se jo e kanë arrestu, e kanë zanë. Po mʼtregonte nana pastaj. “U pre”, tha, “i erdhi shumë shumë shumë rond. Shumë keq. Edhe nuk e di ku e kom a e kom gjallë a sʼe kom gjallë a se sʼpo mʼthonë asni fjalë”.

“Zonja Emine shko në UDB”, tha, “dhe lype djalin”, tha, “edhe në emër temin”, fjalë e fortë. Fadili ishte kryetar i Qeverisë së Kosovës nʼatë kohë. “Shko në UDB dhe lype djalin edhe nʼemër temin”, domethanë jo veç ti vet po edhe nʼemër temin. Mirëpo kryetari i qeverisë me të thanë për ni armik tʼshtetit shko lype në emër temin ishte fjalë e fortë. “Se Fadil”, tha, “e bom mullarin gjatë luftës”, luftum me fjalë tjera, “po nuk ia lidhëm krytë dhe na u kalb mullari”, “Jo”, tha, “zonja Emine atë që deshëm e mrrijtëm”. A din, kshtu pak Fadili.

“Nanë”, thashë, “çka ke bo muhabet? Qysh i ke thanë?” Thashë, “A din që ju kanë ndëgju krejt?” “Po morʼ”, tha, “bërtitshin atje në UDB krejt ʻHajde çka ke folë ti me Fadilinʼ” (qeshë). Ajo e shkreta plakë nuk dinte që ndëgjohen e përgjohen ato edhe Fadili përgjohej se çka flet. Kshtu. Tashi Fadili që thashë se e ndërprem aty, po kthehem edhe niherë. Erdhi Fadili. E kishin vendosë kshtu, kur krijova shoqatën i thashë Latifit, ni, i dyti ka qenë Latifi me tʼcilin, Latif Berisha që e masakruan në Mitrovicë. Ndoshta ke marrë tʼdhana për të. Merre këtë, qysh e patʼ emrin, e Mitrovicës e ni shoqatës nuk e di se çka. Ajo mʼi ka marrë do tʼdhana për Latifin. Ni burrë i mirë e masakrun në Mitrovicë gjatë luftës tashi.

I thashë… isha ma i vjetër nja dy-tre vjet ma i vjetër. Kisha botu edhe ni vëllim me poezi. Tha, “Ti me u bo kryetar”, “Jo, unë jom me qenë politik. Ty kryetar nipi i Hakisë që ka vra Milladinin”, thashë, “ti do bohesh kryetar”. Latifi sʼka bo kurgjo krye nʼveti pa folë e pa bisedu me ne e tjera. Latifi më foli i pari, Ali Aliu i dyti, unë i treti. Se unë isha ky me njolla politike. Folën këta, folën këta. Unë isha ulë, Fadilin e kisha në krah të djathë, Kolë Shirokën ktu, Aliu ishte ktu, Latifi aty. Ai që po thom që sʼe di kush ka qenë të partisë edhe sʼe di a ishte Zekerija Cana mʼduket që ishte edhe ai. Si sekretar e patën zgjedhë, jo të grupit po të shoqatës.

Kur mora unë fjalën, Fadili mʼkapi dorën tha, “Ti Agim mos fol”. Mʼnjihte mu, familjen. Unë, “Po mʼthu ti punë e madhe”, a din. Prap mʼshtrëngoi, “Ti Agim”, tha, “mos fol”. Latifi ma boni me kry, “Mos fol”, edhe Aliu tha, “Mos fol”, nuk fola. A e din që po tʼflisja unë shkojsha përnjiheri. E dita. Pra, na lirun bashkë me Aliun. Gjatë kohës që unë isha në burg e ka thirrë Sekretariati i Punëve të Brendshme në Gjakovë, prej UDB-së, sigurimit dhe i ka thanë nanës, “Firmos ktu me bo kërkesë për shqyrtim shtetësie”. Unë i lindun në Shqipni, do shfrytëzohej ky rast. Nuk është i lindur brenda territorit të Jugosllavisë.

Nana me babën kur janë ba regjistrimet në vitin 1923 nuk ka qenë mʼu regjistru ashtu. Ani pse janë regjistru në kadaster ma vonë e tjera. Gjakova nuk shquheshin ato. Ma hoqën shtetësinë. Na hoqën. Meqë na hoqën shtetësinë më shpallën person të padëshirueshëm edhe mʼçun në kamp përqëndrimi, “Do ta lëshosh Jugosllavinë. Sʼdel ma i lirë nʼtokë të Jugosllavisë”, “Sʼmë ka marrë malli hiç”, thashë, “për tokë të Jugosllavisë, mʼka marrë malli për Kosovë”. Më çun në kamp përqëndrimi midis maleve të Kroacisë. Kjo ish hera e tretë që më arrestuan.

Erdhi Laza, ai shefi i UDB-së. Ashtu më mori më futën me ni… i kishin dhanë urdhën. Mʼfutën në ni, sa me i thanë asaj, ni kotec nën shkallë. Oshtʼ në Gjakovë ajo godina e sekretariatit. Shkallët që shkojnë kshtu, nʼkotec aty. Ajo mund tʼketë qenë e naltë nja ni metër e 20. Mund tʼketë qenë nja ni metër e 30 e gjatë. Mund tʼketë qenë e gjatë dhe vinte pak si hark nja sa janë shkallët? Ni metër. Me fjalë tjera unë sʼmujsha mʼu drejtu aty as nʼkamë, as ultë, as nʼshpinë. Që kur mʼkanë nxjerrë mbas pesë dite sʼmujsha me drejtu shpinën teme. Atë e kom provu zoti na rujtë që thonë, çfarë torture ajo.

U bë ni të ftohtë i madh. Erdhi me 29 prill erdhi… kur mbrrijmë në Beograd, me dur lidh e tjera e tjera 1 maji. Ishte 29 prilli vinte 1 maji. Në Fushë Kosovë treni ishte mbush plotë edhe nëpër shkallë njerëzit ishin kap për hekur, udhëtonin diku. Unë isha në… me tre milic edhe dy oficera të UDB-së një anej një këndej. Mos po arratisem, mos po bëj ndonjë kijamet. Qe ni shok i jemi i shkollës, sot është gjallë. Tre veta nga 35 që kemi qenë nʼmaturë vetëm tre kemi mbetë gjallë. Ismeti. “Oʼ Agim oʼ, a ke vend a?” Çka dinte ai i shkreti që më kanë arrestu. “Po”, i thashë, “Ismet kom edhe të rezervum bile” (qeshë).

Hi në kupe unë atje pshtetem edhe boj gjum se kumeditë kur mʼlen me flejt këta mu. E disha se isha nën tokë që tʼkom thanë. As sʼdisha as është ora, a oshtʼ natë a dita, sʼkishe dritë dielli. As sʼmë qitshin me shëtitë. Kishe çka kishe bo Ismeti nëpër atë kallaballëk dhe vjen aty edhe zgjate kokën dhe mʼkqyrte. Me dhimbje ai i ishkreti, shok klase, shok mature disa vjet bashkë. Zbriti dikund Ismeti. Kur mbrrijmë në Zagreb, a, kurr mʼrrijmë në Vinkovci, nga burgu i dytë si të thashë, mʼkishte mbetë ni pagjumësi.

Ka qenë dy muj e gjysë tre muj e gjysë unë sʼkom fjet pothuajse fare, ndoshta ni gjysë ore, nga torturat. Majsha disa kokrra, a din si pafta që janë të sheqerit, jo pluhun. Se ato të krijojnë energji, tʼjapin energji të përhershme, domethanë të shpejtë. Isha me durë lidhë. Në kupe këta po më çonin nʼkamp nuk kishte ma tortura e kshtu. Veç thjeshtë. Po tʼftoftin… a me mangë të shkurta. Ftoft shkoj temperatura në zero gradë në tren. Ishin pshtjellë njerëzit. Kur i them ni femre kshtu si ti karshi, “A ka mundësi”,

thashë, “nʼxhep me mi marrë dy kokrra pafta sheqer”, thashë. Se sʼmujsha me dur lidh sʼkisha qysh mʼi shti.

Ata milicët ishin knej, dy knej një anej. I tha, “A mundem?” Tha. “Po, po mundësh”. Nuk kishte ndonjë, nuk kishte hetuesina kshtu. Shtini duar në xhep i mori dy pafta. Nejti dhe nja dhjetë minuta siç dukej nuk u duru, unë djalë i ri i arrestum nʼatë gjendje. Iku doli, shkoj në vagon tjetër. Nuk e duroj atë skenë ajo. Ka gjithkund njerëz. Kur mbrrijmë në Delnicëm në orën 04:00 të mjesit në maje të maleve Dinarike. Frynte veriu temperatura shkoj minus dhjetë, minus dymbëdhjetë, minus 15 gradë ku di unë. Unë me mangë të shkurta.

Më shtinë me ni podrum të milicisë kaq sa kjo dhomë {bën me shenjë tek dhoma e zyrës}. Dritare po pa hekur, pa xhama, dritare pa xhama, dritare pa xhama, derë knej podrumi. Atje poshtë kishte ni pllamë ujë. Hynte veriu nëpër ato dritare mʼi hallakate britë. Unë fërkohu, mundohu me u mbrojtë. Në orën 04:00 tʼmjesit mʼkanë shti aty. Bre anej bre këndej. Fut ni kamë nʼujë, uji i ftohtë, nxjerr. Si lejleku a din që rri me ni kamë. Mirëpo e pashë që ma mirë ishte tʼi lejshe në ujë se sa e nxirrsha ngrihej meniherë. Pantollonat u bënte akull.

Si kom shpëtu nga ajo… deri në orën 08:00 pa dhjetë domethanë. Gati katër orë, pa gati hiç. Kur mʼkanë nxjerrë mʼkanë hypë në ni mikrobus, apo autobus i vogël. Tanë ishin pshtjellë me pallto, me kapuça, borë kish ra anej e këndej, unë me mangë të shkurta. Mʼshikonin çfarë hajvani është ky, budallë. Sʼe dishin qysh. Shpëtova edhe nga kjo. Më çun në kamp përqenderimi. Aty mbaron historia. Kamp përqendrimi po mʼthonë, “A don me tʼqitʼ në Itali apo në Jugosllavisë? Nuk del i lirë në tokë të Jugosllavisë”. “Sʼkam nevojë”, i thashë, “sʼmë ka marrë malli”. “Jo”, i thashë, “as ktu as aty”. Boj kërkesë… i kisha thanë nanës me shku, mʼu kthy në Shqipëri. Ata ma vonun pak, mʼlanë atje.

Po aty e gjeta ni familje në fillim, ni familje emigrantësh që kishin ikë. Të Hasit. Po djali i atyne kishte punu me motrën teme në Rilindje kshtuqë ata nʼfillim pritën dy net sa u stabilizova. Më erdhi ma nʼfund ajo. Mʼçun në Gjakovë sʼmë lan ata dy orë me nejt atje. Vetëm hallën e lanë. Shoktë e mi e tjera kurgjo. Rrishin 30-50 metra 60 metra. Ishin mbledhë, rreshtu krejt me pa film. Po mʼqesin në Shqipni. Njerëzit që mʼnjihshin e tjera e tjera. Se kur u bo mitingu ajo leximi i poezisë u bo ni takim sʼmë lanë gja pa thanë sekretari i parë i komitetit të partisë së rrethit, sekretari i partisë së komitetit komunal e tjera. Si nacionalist si shovenist e tjera.

Më demaskuan nëpër lagje, në bllogje të ndryshme nëpër Gjakovë. Në vend se me më demasku ata ma rritën autoritetin. Njerëzit kur mʼshihshin ma bojshin me kry {përulë kokën}. Domethanë falemineres (qeshë). Kshtuqë u hap fjala po e qesin në Shqipni, po e përzan. Ishin mbledhë nga te dy anët. Ku është Hotel Liria në Gjakovë kish qenë sheshi atje, ktu ka qenë parku. Park oshtʼ tash po ka qenë ndryshe. Anej ishin mbledhë krejt. Ky e nali, shefi i UDB-së me qëllim gjipin aty edhe rrishin shikonin përseri. Sʼguxonte kush me u ofru, nuk i lenin.

Erdhi vetëm Kadri Kusari te gjipi aty. Aty mʼlanë mu me ni officer, ata zbritën me pi kafe demek. Me qëllim tʼcaktun e lanë aty. Me pa çka po bohet. Erdhi Kadri Kusari tha, “Edhe këta po e provon a?” Thashë, “Po provoj edhe këta”. “Ik more”, thashë, “çka po don me pa nʼsy tʼgjithë këtij mileti”, “Ik more punë e madhe”. Ka qenë djalë trim edhe trim edhe me trimni shkojke kah pak naiviteti se sʼduhej me bo atë, po nejse. Mʼqitën në Shqipni. Ajo pastaj oshtʼ historia e dytë në Shqipni.

Anita Susuri: E në kamp sa keni qëndru?

Agim Gjakova: Dëgjo… A?

Anita Susuri: Në kamp sa keni qëndru?

Agim Gjakova: Me 29 prill, 27 maj sʼkom nejt shumë ni muj, as ni muj. Me 27 mʼkanë përcjellë në Shqipni. Sʼmë lanë me nejt në Gjakovë as dy sahat. E vetmja që lanë me u taku me mu ka qenë halla. Halla që të thashë me burrë të pushkatun, me fmi që i rriti. A din çka mʼka sjellë si dhuratë?

Anita Susuri: Çka?

Agim Gjakova: Ma ka sjellë ni lugë. Lugë që hamë. Tha… i vetmi nip i katër vllaznve. Tha, “Saherë tʼhash”, tha, “tʼmë kujtosh”. Simbolikë, simbolikë shumë ashtu. “Saherë tʼhash”, tha, “tʼmë kujtosh”.

Pjesa e Pestë

Anita Susuri: Zoti Agim bisedum për kohën deri nʼvitet e ʻ60-ta diku edhe mʼtregut për krejt rrethanat si erdh deri te dëbimi që ju bë edhe shkur për Shqipëri. Po paraprakisht mʼtregutë për prejardhjen e mbiemrit tʼjuj, pse e keni mbiemrin Gjakova deshtët me rrëfy.

Agim Gjakova: Po, ne folëm për deri vitet ʻ60-të. Natyrisht unë bëra disa përmbledhje, nji përmbledhje me disa aspekte sepse për tʼfolë edhe ma gjatë do tʼshkonte shumë ma gjatë biseda, po kryesoret. Mbiemri natyrisht që ka qenë që ka mbajtë atëherë xhaxhai që vrau Milladin Popoviçin, Taha. Me siguri është nga mbiemri Ethem ose Tahir. Duhet tʼketë qenë dy vëllezër, gjyshërit e mi ose ku ta di unë sʼi kom mbrri, sʼi kom pa kurrë se… duhet tʼketë qenë edhe shkurt Taha, Tahir Taha dhe ka mbetë shkurt Taha.

Siç thashë, im atë futi ni mollë nʼvesh në moshën 17 vjeçare në vitin 1919 u fut në qetë me Bajram Currin dhe shkonte të bënte Shqipërinë. Shqipëria e shpalli pavarësinë në ʻ12-ten mbaroj lufta e parë, u kriju qeveria e parë mbrenda kufijëve që ia caktoj bota nʼatë kohë që kanë mbetë edhe sot e kësaj dite. Ishte ma i riu në atë qetë të ushtrisë si të thom. Sipas zakonit të atëhershëm i hante tʼgjitha shërbimet. Me shku me ble cigare, me mbushë ujë, ku di unë. Bajram Curri u emëru nʼatë kohë

komandant i gjandarmërisë dhe njëkohësisht edhe zëvendës ministër i luftës. Nuk i thojshin ministri e mbrojtjes po ministri e luftës.

Shkoj me marrë këtë djalë që kishte bërë ni shkollë plotore në Gjakovë gjashtë vjeçare, që ta çonte në ni shkollë në Durrës për shkollë ushtarake ishte hapur. Nuk e gjeti aty, e kishin çu dikush shoktë e vet me ble cigare, ku ta di unë. Dhe, “Ku është ai Demushi prej Gjakovës”, Demush e ka pasë emrin baba. Nuk e gjeti dhe i tha, “Demush Gjakova”, e regjistroi dhe e çoj kshtu Demush Gjakova nʼshkollë ushtarake. Baba shkoj nʼshkollë ushtarake, mbaroj ni vit. Doli me gradën aspirant, nëntoger dhe shërbeu në ushtrinë e qeverisë të Fan Nolit. Nuk e ndrroj mbiemrin. Kshtuqë na mbeti mbiemri Gjakova domethanë.

Zogu hyri si hyri, Ahmet Zogu, meqenëse ky ishte oficer dhe kishte kundërshtu hyrjen e tij e mori dhe e futi në burg. Mas disa kohe e thrriti në audiencë dhe i tha, “Ti”, tha, “ke qenë oficer, nuk je përzi shumë në politikë ke bo detyrën ushtarake”, tha, “unë kërkoj”, tha, se po ndërtonte ushtrinë Zogu. “Unë kërkoj”, tha, “që tʼrrish me gradën kapiten në ushtrinë time”. Baba ia shfrytëzoj këtë rast. Ende nuk ishte bërë mret, ishte shkëlqesi, pra ishte kryeministër. I tha, “Shkëlqesi nëse doni tʼmë bëni ni nder më çoni në Shkollën Normale të Elbasanit”. Ia plotësoj dëshirën, shkoj në normale. Ato që i kom shpjegu pastaj që mbaroj dy vjet dhe u emëru msus Shkodre e tjera. Kshtu ka mbetur mbiemri.

Anita Susuri: E pikërisht për këtë arsye se edhe keni lindë në Kavajë, keni lindë në Kavajë prandaj edhe ju kanë kthy në ato vite në vitet e ʻ60-ta. Po du me thanë me na tregu arsyen prej fillimit pse ju kanë dëbu pikërisht në Shqipëri?

Agim Gjakova: Po në Shqipëri jo, ata mund… kur më dërguan në kamp përqendrimi më thanë, “Në qoftëse don të nxjerrim në Austri ose Itali”, i nxirrnin tinëz i çonin në kufi, “Ikni, shkoni”. “Jo”, i thashë, “nuk du, nuk du”. Zgjodha tʼmë çonin në Shqipëri. Është një pikëpytje edhe me shoktë, më kanë pyetur edhe shoktë, “Pse zgjodhe Shqipërinë?” Ose, “Pse shkova? A e dishe?” Në atë kohë fluturonte edhe bualli se kujtoni se Shqipëria ishte bahçe me lule se sʼkishte kurfarʼ komunikimi po sʼe dishe se çka ka brenda. Po nëpërmjet radiove, fjalimeve e ktyre zbukurimeve kangëve e vallëve kujtonin se është bahçe me lule.

Unë në kamp përqendrimi takova disa të arratisur atje dhe ata përafërsisht ma dhanë pak a shumë figurën, pasqyrën se çʼështë Shqipëria. Megjithatë, megjithatë unë zgjodha atë. Ka pasë midis shqiptarëve kshtu mʼkanë propozu tʼshkoja në Amerikë. Unë i thashë, “Sʼkom kurfar baze në Amerikë. Çka kemi?”, “I kemi njerëzit tanë?” Nejse, nuk pranova. Nuk pranova për arsye se nuk e gjeja vehtën me ni botë krejt tʼhujë pa shqiptarë. Pavarësisht që e mësova që Shqipëria është po, natyrisht jo qind për qind po 70% ngat saj. Kshtuqë vendosa të kthehem në Shqipëri. Domethanë të riatdhesohem që i thojshin.

Anita Susuri: Dje na tregut që atë takimin me hallën që ka qenë vetëm ajo është leju me u afru, pastaj ju kanë dërgu deri në kufi sigurisht?

Agim Gjakova: Po, pastaj më hypën në gjip dhe më dërguan në kufi dhe, “Dilni”, tha, “ik tashi”. Ishte zonë neutrale, ni brez oshtʼ, brezi kufitar ktu oshtʼ posta jugosllave atje është posta shqiptare ushtarake që rujnë kufinin. Është ni zonë neutrale që në kusur metra me thanë, edhe unë sʼdi sa. Hyra atje. Natyrisht mu më nxorën fishek pa ashtu, pa mʼlanë që tʼrrija në Gjakovë asni orë që tʼmos takohna me shoktë e mi e tjera. Nënën edhe ni teze që ka nejt me ne i sollën të nesërmen, ata nuk i ngacmuan se plaka.

Kur hyra nʼkufi ai roja shqiptare tha, “Ndal”. U ndala midis asaj zonës neutrale dhe u ula dhe po mendoja sa bukur do të ishte po tʼmos kishte pushtet fare siç ish ajo zona as knej as anej (qeshë). Tʼmos kishe dikë mʼi kry që tʼrrin. Nejta nja 20 minuta aty derisa mʼthirri ai. Tha, “Ku?” Thashë, “Po hy në Shqipëri”, “Hajde”, tha. Hyra aty, më shtijnë në postë ushtarake. “Ulu”, tha, “ktu”. Tashi po pritshin mas ni kohe gjysë ore erdhi ni oficer kapiten me nja pesë-gjashtë ushtarë tʼvet. U ulën krejt. Mu ma kishin dhanë ni çantë këta shoktë e mi, ma kishin çu nëpërmjet hallës që thashë. E kishin mushë me karamele, me çokollata ku po di unë. Ma kishin dhanë, “Merre me vete”, e vetmja ashtu.

Po erdhi, “Mirë se ke ardhë”. Hapën nja tri konserva. “Oʼ burra”, thashë, “pse po i hapni kto konserva”, konserva mishi. “Unë”, thashë, “vij nga kampi i përqendrimit”, me ni kusht dihet çka na kanë dhanë me hangër, sʼpo e përshkruj atje. Unë”, thashë, “as qerekun e konservës sʼe ha dot”. A din, për mikëpritje. Ju thom atyne ushtarëve nja pesë-gjashtë që ishin kshtu, ndëgjonin ata tʼshkretë, sʼkishin pa kosovar me sy. Njeri që vjen prej ni shteti tjetër. Thashë, “Merrni”. Zoti na rujtë sʼe zgatke kush dorën. I thashë, “Tʼlutem”, thashë, “thuj të marrin dhe tʼmos turpërohen nga kurgjo”. “Mirë”, tha, “merrni merrni. Merrni”, tha, “se ka boll se unë sʼi ha dot kto se mʼi kanë dhanë”, thashë.

Nejse, kaloj. Muhabet kshtu muhabet të përgjithshëm. Po mʼvunë me fjetë. “Ndëgjo”, tha, “në qoftëse ke nevojë me dalë natën kallxoj rojës”, tha, “mos dil pa tregu”, tha, “se roja mundet me vra se kujton se kush je”. Të nesërmen erdhi ni nën kolonel me makinë erdhën edhe nana me tezën të nesërmen me disa plaçka të trupit, sʼmorëm kurgjo tjetër. Na çun në Kukës. Në Kukës na lanë ni javë. Erdhi nji i sigurimit, nji nënkolonel i sigurimit të shtetit. Atëherë ende i kishin gradat. Bashkë me ni oficer tjetër, kapiten siç ish ai. Muhabet e tjera. “Ku ke dëshirë”, tha, “me shku?” Thashë, “Kom dëshirë tʼshkoj në Tiranë dhe të vazhdoj studimet”, thashë. Mbajti shënime nuk tha kurgjo.

U largun ata, hajde me shku, “Ku do tʼshkosh? Do të shkosh në Kavajë”. Kavajë në Kavajë. Sigurimi atje do të çonte. Me kamion e kshtu e tjera shkum, më çun në Kavajë. Kom pasë ni vajzë të dajës në Shkodër. Shkoj nʼtelefon edhe e marr… a më thrret para ksaj, më thrret ni oficer i sigurimit në Kukës aty në zyrën e tij. Ma kishte lanë ni karrige te dera. Kjo ishte si formë hetuesie tashi. Unë i kisha kalu hetuesitë e dreq e tʼbir a kupton? Ai nʼvend që tʼmë pyeste si je, qysh je a je mirë me shëndet? Kaloj kampe tortura e tjera. Ky filloj me mʼpytë ku di unë se çfarë.

I thashë, “Pse”, thashë, “juve do tʼja u them unë kto?” Mbeti. Sʼi kish ndodhë që ti thonte kush këtij oficerit me autoritet në thojza. Tha, “Po ti”, tha, “do tʼi thush në qendër”, “A do tʼi them a sʼdo tʼi them nʼqendër është puna ime. Ju keni ndonjë gja tjetër?” “Jo”, “Hajt ditën e mirë”. Dola përjashta. Hajt udha mbarë. Kontakti i parë me sigurimin e shtetit në thojza. E marrë atë vajzën e dajës që e kisha në Shkodër, “Alo”, “Alo”, “Shërin si je?” Shërin quhej. “Mirë. Mʼfalni kush jeni ju?” Thashë, “Unë të tregoj po ruj mos tʼbjer tʼfikt”, thashë, “ty”. “Unë”, thashë, “jom djali i hallës Minë”. Hallë e kishte ajo domethanë motër e babës.

Ulëriti me të madhe. “Po ku je? Në Kosovë?” “Jo, jo në Kosovë në Shqipëri”, thashë, “jom në Kukës”. Bam {onomotope} e ka lshu telefonin (qeshë), e shkreta. Sʼmerrte dot frymë. “Po ku me kë je? Qysh je?” Kujtonte se jom arratisë. “Jo, jo”, thashë, “jom me nanën edhe me tezën”. Bërtit e ulërit. Ajo i nali në Shkodër të dyja kto, hallën, te dy hallat në të vërtetë. Unë shkova në Kavajë masanej.

Anita Susuri: E nana juj ka ardhë me dëshirë me juve apo edhe ajo, edhe ata e kanë largu? Nana që thatë.

Agim Gjakova: Jo natyrisht edhe asaj ia hoqën shtetësinë se kishte kshtu. I tha, jo për tezën, nana thonte, nana do vinte me mu kudo që shkoja nʼfund tʼbotës nʼfund tʼbotës. A tezja ajo mʼka rritë çʼështë e vërteta. Nana nʼshkollë, ajo nʼshpi, analfabet pa kurgjo. Historia e saj sʼdu me tregu po ka qenë ni histori shumë e dhimbshme e tjera e tjera. Ka lindur dy fëmi si drita mirëpo ka pasë rezus negativ. Me ni gjilpanë sot dhe kurgjo shpëtojnë fëmija gruja krejt. Asaj i kanë vdekë fmitë tʼvegjël, disa javësh, disa ditë. Fëmitë si drita i ka lind.

E i shoqi është martuar, i ka thanë, “Ti je zojë e madhe unë veç për fmi po martohem jo për tjetër”, siç ka qenë zakoni atëherë. I ka thanë, “Jo nuk rri dot”. Edhe patʼ gjetë si të thush strehën as te vllezërit as te motrat po te kjo motra ma e vogël e saj. Im atë ka qenë gjakftohtë, nuk mërzitej për kurgjo në kuptimin e ngushtë. Masandej vdiq edhe ai. I tha motra, motra ishte ktu e martune. “Teze”, tha, “rri. Për neve të mbajmë në pllamë të dorës. Çka ha ti çka shpenzon ti zoti na rujtë kurgjo hiç”, “Jo”. Unë i thashë, “Teze”, se i thashë se kisha marrë vesh që Shqipëria është pak jo fort mirë. “Teze”, thashë, “nuk e di se si është gjendja atje”, “Nëqoftëse”, tha, “sʼke ti bukë me hangër edhe unë nuk ha dhe do vi”.

Mʼkishte rritë ajo që fmi ma bënte mëngjesin. Nëna shkonte nʼpunë mësuese. Masanej kur u rrita ajo mbeti me ne, kshtuqë erdhi me ne. Në Kavajë më dërguan. Na dhanë tre mijë lek kur ishim në Kukës. Dy mijë e 400 lek u desht me pagu hotelin për ni javë. Gatuanin me ni farʼ lloj vaji soje. Ajo tezja gjithë javën ka hangër vetëm pak bukë me kos. Nuk e duronte atë gjellë, at erë zoti na rujtë. Ishte mësu gatim krejt ndryshe. Bërtiste, “Kuku Minë”, Emine nana. “Kuku Minë era më myti era se jo mo gjella”, (qeshë). E shkreta. Kshtu puna më çun në Kavajë.

Atje më lanë me 27 maj 1960 kom dalë në kufi mʼkanë qitë. Deri me 18 shtator kur kom marrë rrogën e parë na lanë me tre mijë lek që thashë na dhanë në Kukës. Tre mijë lek ish ni gjysë rroge mesatare. Rroga mesatare ishte diku gjashtë mijë lek. Tre veta në hotel me tre mijë lek çka tʼbojsh? Po tezja sʼhante veç bukë me kos. I kishte shku çmimi kushedi çka sikur me pasë pasë tjera. As nana nuk hante. Dhe pastaj na dhanë edhe tre mijë lek dhe hiç ma shumë. Pra filloj tʼbënin luftë nervash me mu si po reagoj unë tashi. A jom i Shqipërisë, a jom për Shqipërinë a qysh a tek. Ka qëlluar atje mas kampit e të tjera do sene që ta kaloj ditën me ni copë bukë me ni gotë dhallë.

Ju thashë, “Derisa vendosni se ku do tʼmë dërgoni më futni me ni punë kudoqoftë. Argat, me punu, ku di unë se çfarë nuk ka rëndësi. Nuk kom naj farʼ”, “Jo, jo, jo, jo do tʼvendosim”. Ma nʼfund më vendosën msus. Mësues të gjuhës shqipe të kuptohet. Sipas shefit, jo shef ka qenë inspektor arsimi po ka qenë i malësisë ai. Malësisë së Shkodrës po ka qenë bagjanak me Zekerija Rexhën, domethanë njihej pak me kosovarët e kshtu. Kur është bo diskutimi në komitetin ekzekutiv të Durrësit ku me mʼçu çka me bo me mu. Në kryesi të komitetit ka qenë ky i pranishëm po mʼthotë tha, “U diskutu po”, tha, “ʻsi ta çojmë msusʼ njëni prej atyne ʻkur ai nuk e din gjuhën shqipe, nuk e din gramatikën shqipeʼ”. E ke parasysh çfarë mendime ka pasë.

Ky i thotë, “Mirë morʼ burrë”, tha, “po supozojmë që nuk e din gramatikën shqipe. Po ky”, tha, “si student në Beograd e ka dhanë provimin e gramatikës së frëngjishtes”, tha, “e mson edhe shqipen”. Aty kanë mbetë pykë, sʼdishin çka të thonin (qeshë). Domethanë e dha gramatikën e gjuhës sʼhujë e sʼpe din gramatikën e gjuhës së vet. U vendosa meniherë msus atje në Kavajë. Kavajë kaluan. Bon lutje unë që tʼvazhdoj studimet Ministrisë së Arsimit dhe Komitetit Ekzekutiv të Durrësit. Duhej komiteti me ta miratu, po sʼta miratonte komiteti ekzekutivi rrethi i Durrësit ku përfshihej edhe Kavaja sʼmund tʼshkoje në studime. Siç ishte, që thashë, edhe ktu po u lirun ʻ53-shin.

Bëj lutje vitin e dytë Ministrisë së Arsimit dhe Komitetit Ekzekutiv. Apsolutisht sistemi i kosovarëve si vorrët e shkijëve që sʼnihet kërkush gjallë. As përgjigjet që kemi marrë lutjen as qysh as tek, hiç. Ata disa kosovarë që ishin arratisë i kishin pru në Kavajë më thanë që, “Ndëgjo”, tha, “neve na ka Ministria e Punëve të Brendshme në dorë. Kto institucionet tjera kto vendosin çka thotë ajo”, “E po mirë”, thashë. “Po është ni burrë atje në Ministri të Punëve të Brendshme që nuk të rren. Thotë po jo”, thashë, “Po mirë edhe unë ta di po ose jo. Do bëj studime ose sʼdo bëj studime. Ta flej mendjen dhe kurgjo kërkujt”.

Vij unë. Ka qenë muaji prill dhe e kërkoj. Ky quhej Skender Backa nga ni familje shumë e fortë e Skraparit. Zona, krahina e Skraparit. Me ni vlla gjeneral, me dy të tjerë në sigurim të shtetit. Me një që mirrej me organizatën e rinisë. Pesë vllazën. Pra familje shumë e fortë si të thashë. Ky ishte me peshë në ministrinë e brendshme, ish edhe anëtarë i kolegjiumit të ministrisë së brendshme. E kërkoj unë te oficeri i rojës atje. Mʼthotë oficeri i rojës, “Prit se do vijë”. Doli atje hyjmë në klub të ministrisë. Në klub të ministrisë ishin vetëm oficerat. Po meqë unë isha shoqëru me të, rojat nuk thanë gjo.

Muhabet, kafe porositi. Bisedë për Kosovën për gjendjen për kshtu e tjera. Dikur unë mas nja 20 minutave e pys thashë, “A mendon”, thashë, “byroja politike për Kosovën?” Këta shoktë e mi pastaj kur ju kom thanë thanë, “Si morʼ”, thanë, “e ke vu në dyshim byronë politike ti? Po byroja politike po mendon për revolucionin botëror e sʼpo mendon për Kosovën. Si e ke vu në dyshim?” U pshtet për karrike dhe po mʼshikonte kshtu nja 15-20 sekonda po shikoheshim nʼsy. “E di”, tha, “që mos me tʼnjoftë”, tha, “unë tashi tʼi vëj hekrat tʼçoj nʼburg?” Mund ta bënte ai, ishte me peshë, anëtarë i kolegjiumit. “Po edhe unë”, thashë, “sikur tʼmos ma kishin përshkru se çfarë njeriu je dhe çfarë burri je kurrë sʼju kisha bo këtë pytje”, “Çohu”, tha.

E kishte gjipin edhe venin besnik prej orës dhjetë pa 20 që jemi ulë nʼkafe deri në orën 02:00 mas mesnate duke shku lokal më lokal duke pi ashtu dhe duke u përplas për Kosovën, për gjithçka, për trajtimin, për kto, për ato. “Pse sʼna bini shkollë”, thashë, “a ma mirë luftohet revizionitmi jugosllav në mësimet e partisë”, të kuptohet, “me njerëz pa shkollë a me shkollë?” “Jo me shkollë”. “Pse sʼna keni bini shkollë?” “Ke tʼdrejtë”. A di, unë e konceptova se ai ishte vërtetë burrë. Masanej ma ka tregu vet. Lokalet e tjera ka qenë pak ashtu, ka qenë Tirona, po flas viti ʻ62, 1962 sa po i bje? 62 vjet përpara sʼka pasë kurgjo as Tirana.

“Jo”, tha, “unë sʼmuj. Kur je me mu”, nʼthojza… kur u kthym, “Ndëgjo”, tha, “unë”, tha, “po ta kthej shpinën, ndaq me më vra vrajëm”. Masi ishim pedat kishim shku nʼlokal të oficerave. Kishte thirrur orkestrën, “Hajde në Separe”, dhe mori orkestrën prej andej. Sʼguxonte kërkush me ia kthy fjalën, ishte me peshë. “Hajde”, tha, “boji muzikë ktij kosovarit se na ka ardhë prej Kosovës ky”. Ai knoj ni kangë i thashë, “Faleminderit”, dhe shkoj me bo muzikë atje. E të tjera e të tjera sʼpo hy, kshtu hallakamë. E kshtu se lokalet mbylleshin në 11:00 kemi përfundu në Dajt. Dajti ishte vetëm për tʼhujë, sʼguxonte kush këmbë shqiptari me hy aty se meniherë e thrriste sigurimi dhe kush e di çfarë i bënte.

Tha, “Unë”, tha, “po ta kthej shpinën ndaq me më vra vrajëm”, tha, “tʼkemi ndriqu nga Amerika, tʼkemi ndriqu nga Europa, tʼkemi ndriqu nga Kosova, tʼkemi ndriqu Shqipëria”, domethanë kush je, çka je. “A dola”, thashë, “i kfjelltë?” Domethanë po të besoj tha. Tha, “Të kemi ndriqu”, nga kjo, nga ajo. Tha, “Ne sʼkemi vra mas shpinës”, thashë, “kemi vra drejt në lule tʼballit”, thashë, “axha jem ka vra Milladin Popoviçin”, thashë. Mirëpo ai sʼishte me variantin e Enver Hoxhës, këta ishin specialista. “E dijmë e dijmë”, tha, “po mos e zë nʼgojë, mos fol”.

Pjesa e Gjashtë

Agim Gjakova: Atë ditë i boni, edhe ni shok i jemi i boni letër kryeministrit. Erdhën 20 kosovar në universitet me shkolla, pa shkolla. Disa të shkretë e kishin lanë shkollën para dhjetë vjete që ishin arratisë. Erdhën qashtu. Unë, nejse, unë isha që thom unë kom bo 25 vjet shkollë (qeshë). Anej e këndej e tjera. Erdhën pra. Mirëpo na mbeti ni lidhje me këtë oficerin. Ai e kishte pa dosjen teme, kishte pa… atë bisedën që bom na, unë e përplasja i thosha gjithçka që me bo me raportu ai çka kom thanë

unë hajsha burgim tʼpërjetshëm ose kushedi çfarë. Po jo ishte njeri, e pashë që ai është njeri që bën muhabet, jo për qëllime po thjeshtë me vlerësu mendimet e njëni tjetrit.

Kishte student vitin e parë sʼi dhanë do provime. Kur shkoj unë tre prej tyne i kishin bo valixhet gati, “Nisemi se nuk është shkolla për ne, ka kohë që e kemi lanë”, “Shkolla për kënd oshtʼ? Bash për ju”, thashë, “oshtʼ. Me kë ke provim ti?” Me filanin, “Ti?” Me filanin. “Ti?” Me filanin. “Unë”, thashë, “ju rregulloj edhe nëqoftëse ju nuk përgjigjeni do kaloni nʼprovim”. Unë i njifsha ata profesora, i njifsha si emra pastaj do tʼju thoja copë se ju thashë nja dy tjera.

“Ti”, thashë, “nëqoftëse do të ndihmosh”, thashë, “Kosovën du tʼi bosh edhe kosovarët me shkollë pikë. Prandaj, ti do të kalosh këtë. Ky sa ka hi e ka ndërpre shkollën qe dymbëdhjet vjet edhe hala nuk ka hy në”, që themi ne, “në hulli të studimeve. E vërteta hyn kadal kadale dhe i mbaron studimet”. Vjen prej të parit ti sʼke lexu qe dhjetë vjet sʼke lexu shkencë tashti, dashtë e pa dashtë nuk mundesh meniherë mʼu fut në asi… me këtë oficerin pastaj na ka mbetë miqësi edhe lidhje. Ai e dinte… mʼu kriju situata e vështirë. U bo demostratat e ʻ68-tes në Kosovë.

Une mbarova studimet. Aty u njoha me mjaft me njerëz, me shokë, me profesor. Po në mënyrë të veçantë u bom miq e shokë me një burrë që ishte nʼmoshë si unë sot dhe me profesorin tim Skender Luarasin. Me të cilët dy-tre herë nʼjavë pinim kafe bashkë, rrinim në lokal, me profesorin tim. Sepse duke qenë në Kavajë, i çoj disa poezi në revistën Nëntori. Ni redaktor atje quhej Razi Ibrahimi mʼi mori, kurgjo. Nuk mʼtha gjo, faleminderit. Bom muhabet kshtu. Po ma vonë mʼka thanë ni shok i jemi që ka vdekë, i Kosovës, i Llugaxhive kt qëi kishe mbaru shkollën bashkë me këtë redaktorin në Tiranë, universitetin.

I thotë që unë e mora shoqën Nexhmije dhe i thashë që ka ardhë nji poet i talentuar nga Kosova dhe mʼka sjellë ni tuf poezish, çfarë tʼbëj? Nexhmia i kishte thënë që mʼi botu mos i botoni po mbajeni afër. Ato poezi nuk u botuan në Nëntori. Po ky po kalonte si redaktor në shtëpinë botuese. Mʼtha, “A din çka? Përgadite ni libër, vëllimin edhe bire”, tha, “ta botojmë”. Unë e përgadita librin. I vura titullin Dhe thonë se paqe ka nʼbotë. Se oshtʼ edhe poema Dhe thonë se paqe ka nʼbotë, mʼlidhej. A në të vërtetë çka bohet në Kosovë? Masakrime, vujtje e tjera e tjera.

Ky libër pati nji jehonë tʼjashtëzakonshme për dy faktorë. Faktori i parë ishte përmbajtja e tij kundër e tjera e tjera me temë të Kosovës kombëtare, me vujtje e të tjera. E dyta ishte se shkruhej ni poezi ndryshe ngaqë shkruhej në atë kohë në Shqipëri. Se shkruhej me rimë. Partizani shkon era fluron e ku po di unë kësi soji. Bile doli atje lajm kshtu midis studentëve, grupit letrat, ka ardhë ni Migjen i ri, për mua. Kshtu puna. Më pranun meniherë në… u bë plenumi i shkrimtarëve tʼri. U ngrit ni Panota që ka vdekë i shkreti. Tha, “Po Agim Gjakova, pse sʼosht ktu?” “Jo”, tha kryetari, “Agim Gjakova hyn me shkrimtarët e vjetër”. Domethanë unë isha…

E merr Skender Luarasi dhe lexon dhe mbetet i mahnitur me këtë. “Morʼ ku oshtʼ ky ta takoj? Ku është?” I thonë, “Po e ke student”, “Si more e kom student?” “Po e ke student të degës së anglishtës”. AI ishte i degës së anglishtes, dekani. I kishin thanë tashi, ai po dilte nga godina e fakultetit në oborr në shesh. Unë po hyja në oborr për të hy në fakultet. U pamë, u ndalëm. Filloj tʼmë shikonte si kalin kur do ta blesh, prej majës së kpucve, themrave e deri kshtu. Pyti, “Pse sʼje ti 50 vjeç?” Se kishte mendu që jom shumë ma i vjetër unë djalë i ri (qeshë). Unë i thashë, “Se sʼdu tʼjem”. Aty na mbeti ajo miqësia me profesorin masanej kemi bërë muhabete nga më të ndryshme e tjera e tjera. Tregoj histori të veçanta se sʼka nevojë për këto.

Ishte nga mungesa e informacionit 90% e popullësisë së re sidomos se ata të vjetrit edhe e dinin. Se ndryshe ishte me të vjetrit se ishin kontaktet gjatë luftës e tjera e tjera po tʼritë nuk dinin, sʼkishin informacion. Historia e Kosovës përmblidhej në tre rreshta. Në Kosovë u bën kryengritjet 1910 dhe 1912 dhe kaq. Sʼkishte ma histori për Kosovën. Nuk dinin kurgja, as në gjeografi nuk flitej për Kosovën. E kshtu. Bile ni profesor duke thanë tha, “Rrafshi i Serbisë”, i thotë për Kosovën. Ngriten nja dy student i thonë. “Çka thu ti profesor?” Përleshen atje bohen lomsh. Masanej u detyru profesori mʼi reduktu se i kish marrë tʼgatshme tekstet e Jugosllavisë.

Unë nʼvitin e parë po mʼthotë sekretari i fakultetit tha, “Agim”, tha, “do tʼshkosh në rektorat, në korpus qendror”, “Pse?” Thashë, “Nuk di, më thanë tʼkanë thirrë me shku atje”. Kur shkoj, “Çka?” “Hajde me dalë nʼfotografi”, “Për çka ju duhet fotografia jeme?” “Ti do tʼjesh”, tha, “midis 17 studentëve të shkëlqyeshëm të Universitetit të Tiranës”, “Hajde mirë”, thashë. Dola. Fotografia jeme atje nʼballin e rektoratit midis 17 studentëve. Unë ju thojsha ktyne, “Ju që sʼdini kurgjo”, masanej fillun mʼu kfillë pak se me kontakte me kshtu, “që sʼdini kurgjo”, thashë, “ne nuk jemi vetëm për pushkë tʼgjatë që thonë po jemi edhe për shkencë” (qeshë). Me humore kshtu.

Marova fakultetin u lidha me këtë nusen teme. Kjo erdhi ni vit ma vonë. Bashkë me ni shoqen e saj ishin arratisë me qëllim me ardhë me u ushtru, me u aftësu këtu në Shqipëri, me u bo luftëtare me u kthy në Kosovë me luftu për Kosovën. Po shyqyr i morën në hetuesi nja 20 e ca ditë po i prunë meniherë nʼshkollë ato. Se kishin marrë edhe… na sʼkishim ardhë hala ato i prunë. Tʼvllaun e saj unë e njifsha, e njifsha edhe këta larg kështu. Ka pasë qenë nxanëse e gjimnzit në atë kohë. Më kishin folë për të.

Po me vllaun e saj kemi qenë shokë, jo vetëm shokë të njohur po shokë të rezistencës, po e quj kshtu. E familjes Daci. I vllau i saj i madhi u burgos me Adem Demaçin e tjerë edhe e dënuan me gjashtë, shtatë, tetë vjet burg, nuk e di. Po kur i lirun këta në 1966 ʻ67 që ra Rankoviqi nja tre-katër vjet burg i majtën këta. Që ishin dënu në ʻ64-ten. A vllau tjetër, jo, jurist. Të dy kanë vdekë, të shkretë. Dhe i thashë, kur i takova… po mʼthotë ni oficer i sigurimit, e njifsha aty, tha, “Kanë ardhë”, tha, “dy kosovare”. “Për njanën”, thashë, “e di, është filanja”. Se ma kishin përshkru çfarë mendimi ka. Se ajo shkonte nʼshkollë me bluzë tʼkuqe e me fund të zi, domethanë shenjat e flamurit tonë.

Bile i kishte marrë ai inati i profesori i serbishtës dhe donte ta linte, megjithëse kjo ishte nxanëse e shkëlqyeshme, donte ta lënte në klasë dhe tʼia hupte maturën. Nejse, sʼpo hi me shpjegu. Kur takohem i them, mʼfalni për shprehjen, me atë fjalën e keqe çfarë, me nder me thanë, “Keni ardhë ju në Shqipni?” Tʼu e ditë që… “E ti”, tha, “pse erdhe?” Po ma pret kjo shoqja e saj. Thashë, “Jo unë sʼerdha, mu mʼçun me dhunë”, thashë, “mʼpërzun”, thashë, “se unë sʼerdha”. Nejse. Masanej mas nja disa kohe po i thom ksaj, e thrras këta i thashë, “Faleminderit që ke ardhë për mu”, po i them ksaj. “Jo”, tha, “sʼkom ardhë për ty”, “Jo”, thashë, “ke ardhë për mu, e di këtë punë”.

Nejse, u lidhëm me njani tjetrin dhe u martuam e tjera. Ajo mbaroj ma përpara. E emëruan jashtë Tiranës në Berat. Natyrisht e mbajta unë atje. Unë isha hala student se ajo e çun nʼshkollë meniherë në ʻ61-shin mu mʼçun në ʻ62-shin, si thashë, mas dy vjete. Atëherë erdhi puna emërimi jem. Emërimi jem u bo problem. Çka tʼbojmë me këtë njeri? Agjensia Telegrafike Shqiptare më kishte kërku me emër. Kishe nevojë shumë për serbo-kroatisht. Dija frëngjisht, dija edhe anglisht. Me tre gjuhë sʼkishe. Në agjensi sʼkishe njeri me tre gjuhë. Oʼ me ni gjuhë ose me ni gjuhë e gjysë. Sʼka pasë. Rusishten, deri vonë rusishtja ka qenë.

Po sʼguxonte kush me vu firmë për mu me mʼçu në Agjensi Telegrafike Shqiptare. Që ta përmenda ata, ta thashë për Tanjugun. Atëherë shkon puna në Ministrinë e Punëve të Brendshme, kërkesa. Më thrret ky shoku që thashë, Skender Backa. “Ka ardhë”, tha, “kërkesa për ty. Unë kom shokë”, tha, “sekretarin e byrosë të komitetit të partisë”. Se meqenëse ministria kishte shumë anëtarë partie nuk kishe vetëm ni organizatë po kishe disa organizata dhe kishe ni byro që të ktyne, që i drejtonte. Tha, “Kom shok dhe do tʼju them”. Kshtuqë unë u emërova, i vetmi shqiptarë me firmën e Ministrisë së Punëve të Brendshme me shku me punu në Agjensinë Telegrafike.

Nga viti 1966 deri në vitin 1970 kom punu në Agjensinë Telegrafike Shqiptare. Redaktor përkthyes, kshtu ishte emërtimi. Tashi po mʼvjen me lavdu vetën ashtu po unë kaniherë punojsha me dy daktolografiste. Punoja edhe në dy gjuhë shpesh. Ksaj i diktojsha ksaj ashtu, derisa shkruante kjo i diktojsha ksaj, kshtu në paralel. Kur ka plasë lufta arabo-izraelite për dy orë 27 faqe kanë shkru ato që ju kom thanë unë. Domethanë që merrsha raporte dhe lajmet që vinin nga bota dhe përmbledhjen e tyre.

Më dhanë, drejtori më dha mundësinë, jo mundësinë po kërkesën me shfrytëzu shtypin jugosllav me gjetë çfarë thonë, ku është, çfarë anomalie kanë, çfarë kontradikta ka midis republikave e të tjera e të tjera. Bile ma kërkuan ni Zëri i Popullit, gazeta, në Ministri të Punëve të Brendshme me shku mʼi nxjerrë disa dokumente, disa sene e tjera. Kshtu. Ai metëm miq që thashë me këtë. Vinte më merrte e tjera e tjera. U bëm shok, shok. Mʼthoshte, “Ndëgjo, mos i beso jakës së kmishës sate”, a din, jakës {prek jakën e këmishës}, “mos fol kërkund as në shpi tane”, se ai e dinte që mʼpërgjojnë po nuk ishte sektori i tij, ishte tjetër sektor. Ka pasë sektore të ndryshme. “Vetëm”, e kërkund tjetër natyrisht, “vetëm ktu në shpi teme na llafosemi”, që thojnë ata, bojmë bisedë, “sepse ktu mu nuk mʼpërgjojnë”. Ai ish oficer.

Kemi folë mar mrapsht me të. Jo për me prish Shqipërinë por për mangësitë dhe anomalitë që boheshi mrenda partisë në sigurim, në shtet, për trajtimin e kosovarëve, shumë sene. Ni ditë po mʼthoshte, “Ej”, tha, “a din që me na dëgju sigurimi”, ky ishte vet anëtarë i kolegjiumit, tha, “mu mʼrjepin”, tha, “po edhe ty tʼpushkatojnë”. Ai ma tregoj historinë e vet që ka hy. “Unë”, tha, “sʼkom hy për ideal ideologjik e mʼthe e të thashë. Unë kom qenë djalë 17 vjeç punojsha në rrugë për italianët thyjsha gur me çekiç me shtronin ni rrugë italianët. Erdhi”, tha, “ai përgjegjësi italian”, tha, “dhe nuk ma dha rrogën taman. Ia futa çekiç në kry dhe dola partizan. Kshtu kom dalë unë sʼkom dalë për ideal as për kurgjo”.

Po ishte djalë i shkathët, kishte luftu e kishte humb ni sy nʼluftë. E njifshin me shumë respekt. Jo vetëm mrena atje. Mirëpo u bo demostratat e ʻ68-tes për Kosovën Republikë. Lindin dyshimi, lindi dyshimi. Çka do tʼbohet që kur tʼbohet Kosova Republikë? Po bohen dy shtete. Kosova është tjetër, Shqipëria tjetër e tjera e tjera. Lindi, sʼna duhen dy republika, sʼna duhen dy kino studio, sʼna duhen dy akademi, sʼna duhen kshtu. Mjafton kjo që është në Shqipëri. Natyrisht që unë e kundërshtoja këtë. Dikur, nejse, mas agjensisë që thatë mbarova, nejta katër vjet por u zuna me drejtorin, erdhi drejtori i ri.

Ai drejtori i vjetër ka qenë shumë i mirë. Ni burrë shumë i mirë. U zuna edhe ai mʼpërzun nga puna. Ai sʼmunet me mʼpushu. Mʼthanë sigurimi, “Kur tʼdush të kthejmë”, “Jo nuk kthena mo aty. Sʼpunoj me atë hajn, me atë budallë”, ni tiranës, i trashë. Mʼçun në arsim, shumë mirë. Mʼçun mësues. E si mësues masanej mʼthirrën se shkrova nja tre skenar filmash që janë xhiru. E mori Kino Studio pastaj, skenaristat atje. Kom punu edhe atje nja tre vjet. Si thashë me këtë… mirëpo këtë kur u bon demostratat, ky nuk ishte… po mʼthonte, “U bo ni diskutim”, tha, “në kolegjium”, mʼthoshte ky. Edhe unë thashë, “Edhe nëqoftëse ndonjë kosovar bon ndonjë gabim tʼvogël nuk duhet ta arrestojmë për shkak tʼpolitikës tonë që duhet ta mbajmë me Kosovën, ta kemi të hapur, tʼi ofrohemi”.

Mirëpo Enver Hoxha nuk e donte këtë punë. E hoqën nga sigurimi në vitin 1969, nji vit mas demostratave. Filloj ministria e brendshme me tund gjithë dosjet ku janë e ku sʼjanë, me gjetë kosovar tash se kush janë nëpër gjithë Shqipërinë. Meqenëse ky që thashë që kishte shprehë këtë u bo i papërshtatshëm ma me punu me kosovar. E morën edhe e emërun drejtor shkolle, me rrogë tʼmirë, me makinë e mʼthe e të thashë. Po e hoqën nga pushteti, nuk kishte ma pushtet. Ky mʼka thanë, midis tjerav, po marr ni rast, “Ekzison”, tha, “ni listë në ministri të brendshme që këta të burgosur nuk duhet të dalin kurrë nga burgu”.

Unë du tʼmarr vetëm ni rast, se ka shumë raste. I dënuar me 20 vjet burg si kundërshtar i regjimit të socializmit domethanë, kundërshtar i regjimit komunist. I mbajti 20 vjet cik më cik ditët. U përshëndet me shokët e burgut a po merr vesh edhe tash po del nʼliri. Sa doli në 70 metra masi doli nga kapja ku kanë qenë burgjet, e di unë ku kanë qenë burgjet se kom qenë aty. Iu ofrun dy oficera të sigurimit tha, “Ti je”, filani, “Po”, “Armik i popullit, kthehu”, edhe dhjetë vjet tjera. Pra, njerëz që nuk duhej të dilnin kurrë nga burgu. Osman Kazazi ka bo 44 vjet burg. E Ademi mburret me 28. Thashë, “Le le ta kalon Osman Kazazi ty”. 44 vjet burg ka bo ai i shkreti. Që nga ʻ44 deri në ʻ90-ten.

Pra e kom fjalën që e hoqën nga pushteti. Atëherë filloj gjyetia ndaj kosovarëve. Fut një, fut një tjetër, fut një tjetër, fut një tjetër. Mbi 70 e kusur kosovar janë fut krejt pa faj. U bë ni ankth i madh, ni ashtu. Nuk dihej ku po të qelte nata ku po të nxijke dita. Ka qenë ni Mërtiri me mbiemër ndihmës prokuror i shtetit. Mas 20 vjet që i shërbeu Enver Hoxhës e futi edhe Enveri atë nʼburg. Se për çka e futi dreq e di. Ju kishte thanë ktyne kosovarëve që ishin nʼburg, “Oʼ e dishim që jeni tʼpafajshëm po kishim urdhër të ju arrestonim”.

Dilnim nëpër lokale, “Uuu qe ku qenka Agimi, e ka fut me pi kafe”. Atë natë shkojshim e arrestojshim. Du me të tregu edhe ni arrestim tjetër. Kshtu puna domethanë i arrestun pa faj. E në atë u bë ni, ni, ni ankth i madh ndaj kosovarëve. Jo ata… ka pasë edhe kosovar që i bënin për veti, sigurimi i bënte bashkëpunëtor. Ata ishin tjetër punë. Po ne që ishim jo bash punëtor po kshtu. Du të tregoj ni rast që është shumë prekës. Ishte ditë e diel, unë… filloj servijimi 24 orë. A din kur thom 24 orë je i përcjellun nga agjentët e sigurimit. E ke në dosjen teme të cilën do flas ma vonë për këtë.

Ime shoqe, ishte ditë e diel fmitë hala sʼkishin fillu shkollën. Njëni ishte katër vjeç djali gjashtë vjeç. Po lujshin nʼoborr aty përjashta. Ajo po shtronte tavolinën për drekë. Po ashtu si zhurma kur lë thikën mbi pjatë çak çuk {onomotope} ose diçka, po edhe heshtja të tërheq vëmendjen. U bo ni qetësi, sʼpo nihej hiç ime shoqe. Kur ngrihem, isha në kamë me ni bukë ka qenë kshtu si tullë, me thikë nʼdorë loti po i shkonte në të dy sytë. Tha, “Çohu preje bukën”, tha, “se sʼkom fuqi”. Domethanë ai ankthi. Tha, “Po nëqoftëse është puna për me na arrestu, ishalla mʼarrestojnë mu se ti je ma i fortë dhe diqysh këta fmi…” Për ne nuk u bo mo jeta jonë, ishte çka do tʼbohet me fmitë. Mirë që do na fusin neve nʼburg po çka do tʼbohet me fmitë.

Gjithë shqetësimi, gjithë… edhe ky ankth e kishte brejtë atë time shoqe, e kishte bo mos pyt. Ankthi çka do tʼbohet me fmitë. Me vite të tana të përcjellun. Dal une ktu, dy oficera duke mʼpritur atje dhe mʼpërcjellin mu kado që shkoj në mënyrë, me ta shti atë frikën, domethanë, me e pa që ty po të përcjellim se nesër ty do të arrestojmë. Ni shok i jemi poet që ka vdekë në orën dhjetë pa dhjetë po bohet gati me ra nʼgjum se do shkoj nesër nʼpunë. Bam, bam {onomotope} troket dera. Hap derën dy oficer tʼsigurimit, “Hajde me ne”. Aty në gjip aty në burg. Ia hapin derën e qelisë, “Oʼ firmos, oʼ hyn ktu”, “Oʼ firmos”, këto që kemi shkru na ose, “hyn këtu”. Dy fmi i kishte. Çka do bosh ti? A? Në atë situatë?

Anita Susuri: Domethanë ose mʼu bo bashkëpunëtor ose me u…

Agim Gjakova: Sʼish edhe punë bashkëpunëtori po deklarata të ndryshme. “Oʼ firmos oʼ hyn ktu”. Të gjithë ne mendonim që ishim jashtë të gjithë mendonim për fmi, sʼkishte ma jeta jonë, jeta jonë u pa. U bo ni, ni, ni atmosferë e tillë e randë që nuk e ke idenë. Njerëzit hinin pa faj në burg. “Çka ke bo ti?” “Kurgjo”. Ti tregoj edhe nja dy kosovar të tjerë se qysh janë tragjiko komedi janë hetuesinat e kto. Nga njerëz pa shkollë me përvojë edhe nga kriminel. Çʼkishte bënte ai i shkreti i firmosi. Mbas nja gjashtë javësh piu helmin. Mirëpo e kapëm shpejt e shpëtuam. “Le more e dijmë”. Shoku jem i ngushtë. Kemi bo muhabete nga më të ndryshmet.

Ishte ni deklaratë kundër ni shokut tonë që ishte nʼburg. Sʼkishin tʼdhana për të. Unë i them ktij, Skenderit, “Ti e njef”, thashë, “Myrtezanë”, ka vdekë para dy vjete në Belgjikë ai, në Bruksel. “Ti e njef”, thashë, “a ka bo?” “E di more e di”, tha, “po sʼkom pushtet ma”. E kishin hjekë. Tha, “Po”, tha, “rastësisht landën e tij e ka marrë njo i gjykatës që oshtʼ shoku jem. Do bisedoj me të”. Më thirri mas dy dite, “Hajde”, tha. “Bisedova me gjykatësin e ka pa dosjen e tij oʼ”, tha, “ʻsʼka kufarʼ faji, kurfarʼ dokumenti po sʼkom qare pa e dënu se mʼdënojnë mu, po sʼe dënova unë këtë mʼdënojnë mu. Po do tʼja jap tre vjetʼ”, tha.

Minimumi ishte tre vjet se tʼgjithë tjertë i kanë hangër dhjetë vjet, nantë ose dhjetë. E dënojnë tri vjet. Ky ishte, ky ishte deklaratë e shokut. Doli ky qe po kalonte ky shoku jonë. Po i thotë ktij, “Hajde hajde hajde ktu”, ktij që ia kishte lshu deklaratën. “Hajde ktu”. Se i kisha thanë unë kshtu kshtu. “Oʼ ti mik, oʼ ti shoku jem na jemi shokë siç kemi qenë. Shyqyr që shpëtove ti se unë e kisha tʼshkrune që do tʼshkosha nʼburg. Punë e madhe”, tha, “deklarata e kto sʼkanë kurfarʼ vlefte se dihej ajo punë. Unë isha krejt pa faj dhe do të dënohesha pikë”.

U bo procesi i Teme Sejkos dhe i morën dy kosovar, të shkret gjysë analfabet. Gjoja bashkëpunëtor të ktij po, komplot se e qujtën komplot, që i kishte dërgu UDBA. Dhe tragjikomedia. Njënit i tha, “Ty”, tha hetuesi, prokurori, “Ty”, tha, “tʼka dërgu UDBA me nëndetëse nëpër Dri”. Merre me mend me nëndetëse nëpër Dri, veç me saju qisi sene. E zot i madh. E pytë njëni, ma kanë thanë vet janë edhe në mënyrën e shkrune me i marrë të shkrune dosjet e proces verbalet. I tha, “Fol”, tha, “ti çka din për Tëme Sejkon. Teme Sejko ishte ni çam, admiral që e futën nʼburg, dihet komploti i tij. Ishte me politikë greke, grekët e futën. Nejse.

Ky tha, “Pasha zotën shoku hetues kurrë nuk jom konë nʼqatʼ shehër”. Nuk kishte ni kurrë emër Teme Sejko, a po merr vesh? Pra janë tragjikomedi ti sʼe ke idenë. Po çka flet… e pytën shokun tem që erdhi mʼtakoj që e njoh atë kosovar që ka vdekë para pandemisë. Vdiq ktu në Kosovë, u varros në Kosovë se vdiq në Tiranë në të vërtetë. Nuk i bon fare hetuesi. Sa e mori hetuesi, “Po, po si urdhëron”, mbaroj hetuesia kur tetë vjet burg. Ia nxorën ni dëshmitar. Që demek ky i ka bo agjitacion për ta bo për veti me punu kundër shtetit. I tha, “Mirë morʼ burrë po”, tha, “na sʼjemi pa kurrë”, ktij dëshmitarit. “E di”, tha, “nuk jemi pa kurrë po unë e di që ti je armik” (qeshë). A kupton ti? E të tjera.

Njëni, njëni tha… janë tragjikomedi nuk e di idenë. Tha, “Ky”, tha, “ma ka vra djalin”, “Po ku e more vesh ti?” Tha, “Ma tha djali”. Djali i vram ia kishte thanë atij. Pra, e kom fjalën ka qenë ni situatë jashtëzakonisht e randë. Unë një armik shumë i rrezikshëm i partisë dhe i shtetit i servijun për 20 e kusur vjet përpara. U kriju autoriteti i trajtimit të dosjeve të sigurimit edhe e kërkova dosjen para katër vjete ka qenë kjo punë, tre vjet e sa para pandemisë. Ma përgaditën ma dhanë. Kërkoj… më tha ai që ma përgaditi, “Duhet kërku”, tha, “drejtoresha…” është drejtoresha e atij instituti. Tha, “Mʼu taku me ty”, “Pse more”, i thashë, “u bo marak drejtoresha”, se kto ua thashë por po ua përsëris. Nuk e di. Dolëm u përqafum e tjera.

Tha, “Si ka mundësi”, tha, “ato që ti ke nʼdosje, njerëzit për të tilla, argumente të tilla, fjalë”, tha, “ose janë pushkatuar ose janë dënuar me burgim të përjetshëm. Ty”, tha, “nuk tʼkanë fut as ni ditë në burg”, tha, “oshtʼ enigmë për ne si ke shpëtu ti? Si ka mundësi kjo? Kur njerëzit”, tha, “nëqoftëse ka hy në lokal sʼka gjetë kafe, sʼka kafe sot. Pse sʼka kafe ka bo piskam e kanë fut nʼburg dhjetë vjet. Po bon agjitacion e propagandë e kundër partisë së shtetit”.

I thashë, “Drejtoreshë, mu nuk mʼka shpëtu perëndia se sʼe besoj, nuk mʼka shpëtu as ndonji i madh që me thanë hajt ta falim këta. Mu mʼkanë shpëtu”, thashë, “vllezërit e tu e të mitë”, thashë, “në Kosovë. Unë”, thashë, “biri i Demush Gjakovës. Kryetar i këshillit të parë të Këshillit Nacional Çlirimtar i dënuar në vitin, në dimrin e vitit ʻ41-ʼ42 në Gjakovë. I arrestuar nga Italia fashiste dhe i burgosur dhe me demostrata”, po i thashë kto mʼduket?

Anita Susuri: Jo, jo.

Agim Gjakova: Nuk i thashë.

Anita Susuri: Mʼkeni tregu mu.

Agim Gjakova: Edhe u bo demostrata për lirimin e tij gjithë qyteti u mbyll me dyqane me krejt. U ndodhën italianët në pozitë shumë të vështirë e nxorën ushtrinë nga kazerma, u përdorën armët shtijnë e vranë Sani Nushin e plagos disa të tjerë, u rrahën zunë e kë nuk zunë. Mirëpo u detyruan që ta lshonin se u hap në gjithë Shqipërinë në atë kohë në opinionin. U detyruan ta lshojnë italianët. Mbasi e mbajtën keq në burg edhe pak shëndet ligë ka qenë edhe vdiq në shpi.

Pra, “I biri i ktij dhe nipi i Haki Tahës”, thashë, “që vrau Milladin Popoviçin. I arrestum e i torturum tri herë në Beograd për qëndrimin e tij dhe për veprimtarinë e tij në krijimin e shoqatës të studentëve shqiptarë ku sʼkishin as serb as malazez as kërkush tjetër. Vetëm shqiptarët kishin shoqatë jashtë shtetërore. Du tʼbëj ni pytje, a do ta besojnë ata vllezërit edhe të tu edhe të mi që janë profesor, janë doktor shkencash, janë rektor, janë dekan fakultetesh, marrin pjesë në simpoziume ndërkombëtare. A do ta besojnë ata që Agim Gjakova ka ardhë me prishë Shqipërinë? Jo”, thashë, “nuk besojnë”.

Kushdo që ka ardhë ose mʼka taku ose mʼka çu selam nga këta. Po edhe njerëz të panjohur po merrnin emrin tem si adresë e tjera dhe më kërkonin. Unë nuk kom pytë për sigurim dhe kom dalë edhe i kom taku njerëzit domethanë në sy të oficerëve të sigurimit. Që ziheshin, ziheshin nërʼ veti si ka mundësi ky na sfidon. Ishte sfidë, sfidë për sigurimin e shtetit. Se sʼguxonte kush pa leje pa kurgjo të shkonte tʼi takonte të hujtë, e sidomos kosovarët. Lindi problemi… do hapej pak dera se sʼkishin nga ia mbanin.

U diskutu me të gjithë sekretarët e parë të komiteteve të partisë së rretheve që kosovarët janë të molepsur nga ideologjia revolucioniste, borgjeze. Prandaj ata kur vijnë do ta përhapin këtë lloj

ideologji. Prandaj, ju sekretarët duhet tʼkeni shumë kujdes, tʼjeni vigjilent të shikoni këtë punë. E të tjera e të tjera çka të them. Sot kanë dalë shumë sene sʼpo hy unë tʼi përsëris.

Pjesa e Shtatë

Agim Gjakova: Siç thashë filloj servijimi total. Si thashë e kërkova dosjen e mora. Dosja jeme ishte 1128 faqe, e kom. Isha bashkë me ni tʼburgosun, shok temin që kish mbajtë dhjetë vjet burg. I dënun dhjetë vjet po nuk e lshuan pas dhjetë vjete e mbajtën edhe 60 ditë plus. Nuk e lshuan kur mbushi afatin. Unë tallesha me të i thosha, “Kto i ke, 60 ditë i ke kamatë për ato tʼburgut, ato dhjetë vjet”, (qeshë). Tha, “E di dosjen kush e ka nga ju? Agimi”, tha, “e ka ma të madhen edhe pse sʼka qenë nʼburg”.

Në dosje ka aty që Shqipëria e la Kosovën në vitin 1944 në dorën e shkaut. Që Enver Hoxha nuk është kujdesur për popullin e Kosovës. Që kosovarët nuk trajtohen mirë në Shqipëri. Që edhe nëqoftëse ne kosovarët ndërmarrim diçka, Shqipëria nuk na ndihmon por na lë neve e tjera e tjera. Sʼpo hi tash me i thanë ato që i kom nʼdosje. Pytja e parë thanë, “Si ke pasë morʼ ti çfarë guximi? Çfarë budallai ke qenë që ke firmosë me shkrimin tënd këtë letër dërgu partisë?” Ishte letër dërgu. I thashë, “Po vjen ni periudhë kur mu mʼu bo rrafsh e gjithë dynjana. More as sʼshifsha as kodra, as male as kurgjo hiç. Le ta bojnë pushkën top, çka tʼkenë qef. Unë do tʼi them të vërtetat”.

Natyrisht nuk mʼkanë arrestu. Si të thashë ka qenë opinioni. Vjen në mitingun e poezisë që mbahej në Gjakovë kanë ardhë vit për vit kanë ardhë… u hap dera nga viti ʻ70 e knej. Vjen ekipi i parë me sekretarin për letërsi Lazar Seviqin. Që ishte hera e parë që po vinin nga Shqipëria ishte i pranishëm Fadil Hoxha, Xhevdet Hamza sekretar i punëve të brendshme. Krejt autoritetet e vendit. Në sallë atje ngrihet ni nxanëse atje. E kom taku ktu. Tha, “Shoku Lazar”, tha, “duhet të dijmë”, tha, “si e kemi bashkëqytetarin tonë Agim Gjakova? Ra bomba”, tha buuuum {onomotope}. Ni qetësi e madhe.

Këta pushtetarët, Fadili jo se Fadili ndryshe. Këta pushtetarët kqyrne vetën, si del ky emër i ktij njeriu që i ka kap buletini i kuq jugosllav si armik. Pra, guximi i asaj vajze. Nuk i kanë bo kurgjo. Lazari mbeti. Sʼe kish pritë që mund të bënte ndokush pytje për këtë armik të rrezikshëm të Jugosllavisë. I thotë, “Oshtʼ mirë me shnet”. E gjeti ni përgjigje sa për ta kaluar radhën. E kur vjen Xhevahir Spahiu, shok i jemi i ngushtë, skraparli [nga Skrapari] edhe ai. Kishte shku nʼshpi teme ku kom nejt në Gjakovë, kishte marrë ni copë tjegull, çeremide edhe sʼdi se çka tjetër edhe mʼi pruni, “Kujtim nga shpija jote”, thotë, “i ke”.

Unë po rri, po mʼkqyrë. “Fol morʼ Xhevahir”, hiç, hiç. “Fol morʼ”. Shkoj ni minut veç po mʼkqyrë, veç po mʼkqyrë, po mʼkqyrë. “Fol morʼ çka ke?” “Pse nuk je”, tha, “ti pejgamber?” “Pse”, thashë, “unë pejgamber?” “Po”, tha, “ata shoktë e tu ty po tʼmbanin”, tha, “pejgamber çka di unë. Nuk kishe njeri”, tha, “tʼmos përmendnin. Krejt shoktë e tu të mbanin në pëllëmbë tʼdorës”. Tashi këta krejt i kanë, kanë

qenë të detyrun me raportu gjithçka çka kanë ndëgju, çka kanë pa në Kosovë dhe vlerësimi që kanë bo për mu.

Do të marrë ni shembull tjetër, se ka shembuj boll. Ne ngriheshim në mëngjes në orën 04:00 të mëngjesit tʼshkonim tʼzinim nʼradhë për të marrë dy litra qumësht dhe a i merrshim a sʼi merrshim varet sa vinte qumësht dhe sa ishte radha. Dolëm që ka qenë ni profesor i gjeologjisë në fakultet. “Oʼ”, tha, “Agim”, tha, “kom qenë në Kosovë po do rrinim”, tha, “ka me tʼthanë diçka”, “Po mirë”. Marr unë qumësht dhe dal. “Ndigjo”, tha, “isha në Kosovë, mbajta leksionin kur dola”, tha, “mʼu ofru ni vajzë”, “tha, “profesor”, tha, “mos e njihni rasisht Agim Gjakovën?”

U ktheva. “Po ti”, tha, “ku e njeh?” Fjalët e saj. “Agim Gjakovën e njeh gjithë Kosova” e atyne viteve. Domethanë rinia… tash janë plakë këta, janë bo kah 50-60 vjeç. Ktij i bon përshtypje. Krejt këto, këta janë detyru ashtu… prandaj edhe shoktë e mi mʼthonë, “Ti ke shpëtu pa u arrestu sepse ti ke qenë i njohur totalisht. Jo veç si familje jo vetëm në pushtet që Fadil Hoxha e të tjera, gjithë këta struktura pushtetare. Po ka qenë edhe i njohur në midisin shoqëror. Po ti ke pasë shokë Dervish Rozhaja rektori”, jo rektori i parë, “rektori i Universitetit të Prishtinës”.

Na shok në Beograd punonte për doktoraturë shkojshim ia mbledhshim bretkosat se ka bo… ia caktun temën me bo disetacionin për nervat e bretkosave. Ku di unë se çfarë. Po rektori tashi, shoku jem i ngushtë vie atje takohemi. Kto kanë lanë… edhe thotë, “Ti vetëm se ke qenë i njohur ke shpëtiu se përndryshe edhe ti e kishe hangër”. E që kom qenë i njohur do të thotë ashtu. Çoj unë vëllimin me poezi, Rrënjët përtrihen, dhe ma kthejnë pa botueshëm me katër, me pesë akuza shumë tʼranda. Kto akuza tʼçonin nʼburgim të përjetshëm ose 25 vjet burg kshtu me siguri.

E para, vëllimi është kundër ideologjisë së partisë, kundër politikës së partisë, e ke edhe atje. Kundër ndërtimit të socializmit hermetik dhe luftë nxitës. U bo diskutimi unë hala sʼpe disha tamon. U bo diskutimi në lidhjen e shkrimtarëve e drejtonte Dritëro Agolli, kryetar, anëtarë i partisë, komunist. Nuk pyste ai, nëqoftëse është puna për Tiranë ktij kokës i binin kokës. Merrnin pjesë shtëpija botuese që kishte çu këtë raport. Nuk e di ishte ba në plenumin e komitetit të partisë ishte folë për mu si reaksionar, kumeditë se sʼko mpasë veshë po masanej ma bonë që oshtʼ folë për ty po se çka oshtʼ folë nuk më thanë. Bashkë me tre redaktor dhe ni tjetër i ministrisë të kulturës.

Ktej ishte Dardan Shapllo sekretar, mʼfal, Lazar Seliçi sekretar për letërsinë, Dardan Shapllo sekretar i organizatës së partisë, unë, unë isha afër drejtorit dhe Vehbi Bala profesor në Shkodër që kishte bo ni recension supër pozitiv për vëllimin se jo i mirë po super i mirë. U lexun nga Than Nosi drejtori këtu pesë akuza. Kur tha, “Luftës nxitës”, “Pse morʼ”, thashë, “kujt kom dashtë mʼi shpallë luftë unë”, thashë, “Zanzi Barit a?” Gjuha jeme ka qenë, ishte bo rrafsh dynjana nuk pytja ma. “Jo”, tha, “ke dashtë me na shti në sherr me Jugosllavinë”, “Pse more unë qenkam aq i fuqishëm që muj me shti nʼsherr dy shtete”, thashë, “a je nʼvete ti apo sʼje?” Nejse.

E u diskutu atje dhe sʼpranova kurgjo. U ngritëm për drejtorin. “Ti”, tha, “ke këtu nanën poezinë për nanën që mirret sikur ne jemi tutor edhe për Kosovën e në politikë kjo nuk lejohet”. “Oʼ ti Dritëro”, thashë, “unë nuk e bëj nanën nga katyni yt more Kulas nga e ke ti. Unë e kam nga Gjakova”, thashë, “e nga Gjakova do ta lë edhe në poezi edhe në shkrime gjithkund”. Jo, po, jo, po. Nejse, nuk u bo. Mas dy dite mʼthrret Dardan Shapllo. Ka qenë njeri i mirë, kemi bo muhabet edhe jashtë protokollit. “Agim”, tha, “na thirri”, tha, “Ramiz Alija”, anëtarë i byrosë përgjegjës për sektorin ideologjik në byro politike. Dhe na tha, “Merreni dhe kritikojeni”, tha, “ju lidhjen e shkrimtarëve po mos harroni se ai e ka vendin e vet në letësi”.

Prandaj thashë Dritëro ishte i moderum se ai si komunist tʼçonte nʼvorr në thojza. Këta e lavdërojnë se nuk i kanë njoftë njerëzit qysh janë. E kom fjalën që ishte, ishte nifarʼ nifarʼ atje në byro e tjera ishte që sʼma kanë thanë po me hamendje bisedë me shokë tha, “E kanë pasë pak të vështirë”, tha, “me ty. Nuk e kanë pasë shumë të lehtë”, tha, “me të arrestu. Sepse do bonte jashtëzakonisht përshtypje shumë të keqe në Kosovë ajo punë. Se ty tʼkanë njoftë të gjithë”. Ne kemi qenë 60 student, unë e krijova shoqatën. E kom fotografinë, duhet ta kem këtu nʼtelefon.

Anita Susuri: E shikon pastaj.

Agim Gjakova: Fotografinë kur kom shpalos ato për krijimin e shoqatës, nuk e di a është nʼlibër aty.

Anita Susuri: Mundemi pastaj me shiku.

Agim Gjakova: A?

Anita Susuri: Mundemi me shiku ma vonë.

Agim Gjakova: Mirë, çkado tʼi çoj fotografitë. Dhe pra e kom fjalën aty tha, “Tʼka shpëtu…” Çka sʼka aty në dosje 104 emra oficerësh, drejtorish, oficer të sigurimit, operativ të sigurimit të cilët janë marrë drejtpërdrejt ose tërthorazi. Kur them tërthorazi, e kishin pytë atë të Korçës, sigurimit të Korçës, ai jepte përgjigje, “Ne ktu nuk kemi ndonjë tʼdhanë për këtë person”, për Agim Gjakovën. Trajtimi qysh e kanë qujtë ata A2. A2-shi janë ata që janë ma tʼrrezikshmit që duhet mʼi pa. “Agim Gjakova”, që thashë, “doli nga shtëpia”, në filan ore. Mʼi kanë përshkru edhe andrrat. “Doli nga shtëpia në orën 07:21 minuta. Kaloj kësaj rruge takoj Anitën folën diçka shkoj nʼpunë u kthy në orën 09:32 në shpi”. Thashë nuk mʼi kanë përshkru edhe andrrat se gjithë ditën në dosje kshtu.

Prandaj, ajo që përshkrova të ime shoqe edhe atë përshkruanin. I kom kërku dosjen e saj sʼpo ma japin, nuk po ma japin. Do shkoj do kërkoj. Rreth 50, 40 e se di sa bashkëpunëtor sigurimi janë ngarku me më mbajtë mu, domethanë me pa, me mʼsurveju, me folë, me nxjerrë fjalë e të tjera. Po ka pasë edhe njerëz të ndershëm prej ktyne. Dal ni ditë unë në Tiranë dhe kërkoj ni kosovar nga Durrësi. E shoh pak si fytyrë kshtu, “He morʼ”, thashë, “ke naj hall? Çka ke?” “Jo, jo”, tha, “jo. Hajde te pijmë ni kafe”,

“Çka ke?” Thashë. “Jo, jo”, tha, “hajde ta pijmë ni kafe”. Hyjmë pa anej këndej. “Më ka thirrë”, tha, “sigurmi dhe mʼka thanë me ardhë me nejt me ty dhe me të nxjerrë fjalë. Tash ti mu mʼthu çka me thanë morʼ burrë unë?”

Me ju thanë jo qysh ti jo? Çka domethanë ti sʼe kryn detyrën që të ngarkon partia e tjera e tjera. Kumeditë hajde edhe ti shko nʼburg pra. “Çka me thanë”, tha, “unë tashi ti kallxom?” I thashë, “Thuj që kemi bisedu për femra, për sport” (qeshë) se sʼka pranu me hy anej në politkë”. Pra, ka pasë edhe kshtu njerëz. Ka pasë edhe këta. Ka pasë edhe asi që dashtë e pa dashtë i kanë shti. Janë nja dy që janë atje, figurojnë po sʼkanë kurgjo nuk kanë dhanë asni deponim as. Oshtʼ edhe ni tjetër që e kom ndihmu me gjithçka more materialisht more… e mora vesh ma në fund po sʼe disha që është aq i poshtër si të thush. 84 denoncime janë në dosjen teme, nuk e ke idenë e të tjera e të tjera.

Anita Susuri: E ju thatë që keni punu edhe në Kino Studio? Keni pasë do punime pastaj…

Agim Gjakova: Unë para se me shku në Kino Studio me regjisorët i shkrova tre skenar, u bën filma. Në Kino Studio shkova, më morën si skenarist. Kom bo nja dy-tre skenar po nuk janë pranu që tʼxhirohen. Në ni skenar u hodh poshtë, i pa përshtathsëm. Kur dolëm mʼu ofru Piro Milkani, regjisor, regjisor i mirë. “Agim”, tha, veçmas, “nuk mund tʼi xhirojmë”, tha, “na këta skenar”. Me fjalë tjera prekshin politikën e partisë pak atë rregullin. Unë i bëjsha skenar lirik, skenar me të vërtetë, skenar me shpirtin njerëzor jo me {ngrit dorën boks lart} urra përpara (qeshë). Sʼkanë vlera. Unë sʼmujsha me bo asi skenarësh. Nejse, pastaj dola u largova nga Kino Studio. Dola në profesion tʼlirë nja tre vjet edhe pastaj në pension nga viti ʻ91-ʼ92 në pension.

Ime shoqe Naime Daci nga familja Daci. I ati një hoxhë po patriot dhe atdhetar i ekzekutun në dimrin e ʻ44-ʼ45-tes. Nuk e dijmë as ku është ekzekutu as ku e ka vorrin as ku e kanë çu as se si. E mbetur jetime pra katër vjeç, nga ʻ41-shi e lindur pra katër vjet. E rritur me thoj të durëve që thonë të njerëzve që kanë kontribu. Nxanëse e shkëlqyeshme. Një fëmijë, një e re që e guximshme që nuk pyste fare, mbante simbole dhe flamurin kombëtar. E vetmja ndoshta në shkollën në gjimnaz në Pejë duke pasë gjithmonë ni fund të zi edhe ni bluzë tʼkuqe. Shkoj të studionte në Sarajevë për dy vjet.

Bashkë me ni shoqe si atdhetare e mbushur mendja që duhet të aftësohemi për tʼluftu për Kosovën arratisen për Shqipëri me qëllimin që të aftësohen, të mësohen se si duhet dhe organizu rezistenca dhe të ktheheshin në Kosovë. U njohëm. Unë e njihsha, vllain e saj e kisha shumë shok që thashë. Atë e njifsha nga larg. Sʼkemi pasë ndonjë takim naj gja kshtu, kemi folë niherë, dy herë rasishëm. Por ma kishin përshkru si, që thosha unë, me pak humor ku je moj revolucionarja ime e vogël se ishte shumë e, me qëndrim para rojë për qështjen kombëtare. Me siguri ndikonte edhe pushkatimi i të atit edhe familjes e tjera.

U martuam, u njohëm e u martuam natyrisht. Kishim nji marrëdhanie ma shumë shoqërore dhe vllazërore si dy pjesëtar të nji pjese tʼkombi. Pra, si dy kosovar sesa si burrë e gru, në kuptimin e

ngushtë të fjalës. Bisedat tona nuk ishin çka ka nʼshpi e qysh, ku po di unë se çfarë po ishin biseda qysh bohet, qysh mund të ndihmohet, çka mund të kontribojmë për Kosovën, çka mund të bëjmë për anën kombëtare, si është situata në Shqipëri, si është… e të tjera e të tjera. Kur u ngujun minatorët e Trepçës ajo erdhi e ndëgjoj këtë lajm dhe u përvaj, i shkun lotët. Do të thotë na me trup ishim atje, me mendje me shpirt ishim këtu.

Unë bile kom shkru ni poezi për atë dhe i thom, “Merrni lotët e gruas sime që të shuani etjen atje në galeri ku jeni”, domethënë në këtë kuptim. Pra, ni njeri shumë e aftë sa i përket gjuhës. Madje në ni rast i bëri ni pytje profesor Selman Rizës që sʼia kishte bo kërkush. Selman Riza ka qenë shok i babës edhe me të rrisha herë pas here dhe mʼthotë, “Ajo e fejuara”, se ishim fejuar hala student, “e fejuara jote”, tha, “mʼka pshtet për muri”, tha, “mʼka bo ni pytje”, tha, “që unë nuk i dhashë dot përgjigje aty për aty dhe i thashë do tʼjap përgjigje nesër. Dhe mora studiova mirë e mirë ia dhashë përgjigjen natyrisht”. Pra, shumë e aftë për gjuhën.

Mbaroi universitetin si thashë e la ni vit pa punë pastaj u emëru mësuese. Ajo nuk e donte arsimin, përtonte me korigju hartime e tjera. E donte ni punë… “Punoj mrena tetë orëshit dhe pastaj du të merrem me puntë e mija të shpisë, fmitë e tjera”. E caktun redaktore në Shtëpinë Botuese Naim Frashëri. Shqipëria kishte vetëm ni shtëpi botuese atëherë. Natyrisht e përqendruar siç ka qenë sistemi dhe kishte shtatë redaktor. Një ndër shtatë redaktorët ishte kjo. Mirëpo ishte, siç thashë, shumë e zonja për gjuhën. Por, mendimi i përgjithshëm edhe ni pjesë e tʼmadhe e intelektualëve ishin që ne kosovarët nuk e dinim gjuhën. Siç të tregova për gramatikën që sʼe disha gramatikën e shqipës e tjera. Kishte ni dyshim ashtu.

Redaktimi i parë ishte me ni përkthyese nga gjuha frënge. Ajo ka pasë punu frëngjisht nja dy vjet, dinte pak a shumë. E merr e pa e lexon përkthimin dhe e thrret. Ajo me nifarʼ mendjemadhësie, kosovare kjo. Kjo nuk i bënte fjalë. I thotë, “Ky paragraf ti e ke përkthy me fjalët shqip por e ke rujtë konstruktin frëngjisht. Ne duam që konstrukti tʼjetë sipas sintaksës së gjuhës shqipe. Kshtu duhet tʼjetë përkthimi”, kjo kshtu, kjo kshtu. Ajo ka qenë ni gru e vogël tha, “Erdhi duke u rrudhë, duke u rrudhë gati hyni krejt u rrudh fare. Se sʼe kishte pritë kurrë se sʼe kishte bo asni redaktor këto vrejtje asaj”. “Prandaj”, tha, “merre”, ia ktheu përkthimin, “merre edhe rregulloj, shikoj edhe niherë se unë du tʼjetë shqip dhe jo tʼjenë vetëm fjalët shqip dhe tʼmë flas frengjisht”.

Pastaj Enver Fico edhe ai përkthyes… si maronin ni libër ta përkthenin e kërkonin këtë tʼua redaktonte se emri ju del atyne se kjo ish redaktore, përkthyes filani domethanë. E filloj mjedisi, “Si morʼ na hyni kjo redaktorja ktu? Kjo kosovarja redaktore?” Mirëpo sʼkishte burrë nane që i gjente veg se ishte ndër ma të mirat, jo ndër ma të mirat po ma e mira ishte. Që ta, tʼi thojshin që ik tash largohu ose shko dikund ku di unë. Mbeti aty. A din qysh e hoqën ata? U gjet preteksti që ajo e ka burrin shkrimtar dhe kur çon burri me botu vepra kjo do ta mbaj me hatër aty dhe hajt ta çojmë në Shtëpinë Botuese të Librit Shkollor. E transferuan prej aty e çun në Librin Shkollor.

Kur shkoj atje ia dhanë librat e mjekësisë që tʼi redaktonte. Kjo interesant, koiçidenca. Kjo ka pasë qef shumë mjekësinë. Bile mʼthoshte, “Po ta kisha studiu unë mjekësinë do të bëhesha ni mjeke shumë e shkëlqyeshme se jam shumë njerëzore. Jo mjek veç sa për ilaçe”. I redaktoj atje. Profesor i shkëlqyeshëm i universitetit i anatomisë e mori… po fliste… ajo po i thotë kshtu, kshtu. I tha, “Oj Naime”, Naime e ka pasë emrin, “pse sʼvjen bre”, tha, “ti mʼi dhanë provimet te na? Po ti po i din ma mirë”, tha, “sesa studentët tanë”.

Pra, ishte rigoroze. Kur u kthym ktu, po marr edhe këtë shembull, e morën Revista Ekskluzive. Edhe ktu nga këta meshkujt shovinist që i ka Kosova me bollëk si të thush. “Ouu, kjo gru prej Shqipnisë”, e të tjera. E morën me 600 marka rrogë. Lektore. Mirëpo kjo se dinte që ka qenë… e dinte njëni, Ramush Tahiri ndjesë pastë. Ai ishte në Shqipni ai e dinte. Ai e propozoi dhe e morën se ndryshe sʼe merrnin. Ai e dinte që kush është kjo, prandaj edhe e morʼ. Po këta tjertë sʼdishin. Rektor zoti na rujtë. Kjo filloj jo vetëm që lektoronte ato po i mori te nji për nji këta redaktorët. I boni mat, a din, në shah mat, sʼdinin me redaktu këta. “Ju”, tha, “sʼdini me redaktu lehmo të tjerat”. Mbetën, sʼdinin çfarë thonin.

Bile kryeredaktori i revistës e thirri ni ditë, “Naime”, tha, “po ndërhyn shumë në tekst”, tha, “janë anku kta”. “Unë”, tha, “nuk ndërhyj as nuk e vraj mendjen që tʼndërhyj në tekst”, tha, “po ndërhyn gjuha, unë sʼkom çka boj”, tha, “ndërhyn gjuha, jo unë”. “Po jo”, tha, ja kjo kshtu. “Shoku kryeredaktor”, tha, “kjo që thoni juve është kalk serb”, se ajo e dinte edhe serbishten se ka qenë thashë dy vjet në Sarajevë studente. “Është kalk serb. Na e kemi fjalën shqipe. Nuk themi e të ngjashme po themi e të tjera. Me ngjashme do të thotë kjo edhe njo që i ngjan ksaj. Kurse e tjera përveç kësaj është tjetra. Edhe kuptimi është gabim”, thotë, “ti e përdor”.

E kish bo ni shkrim nja ni faqe e çerek ky kryeredaktori. Tha, “Çka tʼboj?” Po mʼpytë mu. “Nxija”, thashë, “shkruja qysh duhet mʼu shkru shqip tamon”. E mori e nxiu krejt e shkrujti për së dyti. Çile gur gojën ma, u mbyll. Mirëpo fati i saj u sëmur me kancer dhe vdiq. Unë kom shkru ni libër me titull Herezi. Fillon fraza e parë, “Jom sëmurë me kancer”. E kom vizitu dhe i tham… e pastaj edhe jeta jonë pastaj aty. Është ni roman autobiografik.

Anita Susuri: Në cilin vit ka ndrru jetë?

Agim Gjakova: A?

Anita Susuri: Në cilin vit ka ndrru jetë?

Agim Gjakova: Ka vdekë në 2005-ten. Sa po bohen? 19 vjet. Edhe ajo nuk vdiq nga, kanceri nuk i preki kto organet vitale që quhen as trurin, as zemren, as mushkrinë, as mëlçinë, as veshkat. Kto që… domethanë jo. Ajo vdiq nga anoreksia. Anoreksia është kur sʼhan edhe dobësohesh. Nuk e donte. Filloj kimioterapinë e përjetoj randë tha, “Unë nuk boj mo. Nuk du tʼvdes”, tha, “disa herë du tʼvdes vetëm niherë”. U munosha që ta mbaj. “Ndëgjo”, them… “Mos mendo që ti do tʼbindem unë ty që ti tʼmë

mbash nʼjetë mu edhe dy-tri vjet a ku po di sa mund tʼkem jetë. Nëqoftëse mund tʼmë shërosh po, unë e sëmurë nuk e du këtë jetë tʼjem e sëmurë as ni ditë, as ni vit”, edhe e la.

Vdiq nga anoreksia nuk hongër pikë. Sʼpranonte as infuzione, “Nuk du”. Në momentin kur u rëndu, e thirra vajzën. Vajza në Tiranë është e martune, “Hajde”, thashë, “se oshtʼ rond”. Djali ishte ktu me mu. I thashë, “Unë jom dakord që tʼmos e ndihmojmë ma me asgja. Që ta mbash nʼjetë sa do ta mbash edhe ni muj? Tri javë? Pesë javë? Gjashtë javë? Dy muj? Po marr si shembull se ma shpejt mund të shkoj”, thashë, “prandaj ju fmitë ju duhet të vendosni. Ky është propozimi im”. “Mirë babë”, thanë, “po e shohim”.

Ajo… nipi im ishte dymbëdhjetë vjeç. Unë zbrita poshtë ishte vajza atje lart, banojshim dy katëshe në Sofali. Po vjen ajo e vogla vajza katër vjeçe. “Oʼ gjysh hajde gjysh”, tha, “se Edoni po qan”. Ai ishte ulë te shtrati afër ksaj, e shihte, në kllapi ishte. Mirëpo kjo e ka rritë në Tiranë kur ishim në Tiranë. Vajza e martune. Vajza nʼpunë e tjera e tjera kjo e ka rritë fminë. Nuk e çum as në kopsht as në çerdhe e rriti ajo pak punë në pension te dy. Kshtuqë ai ishte lidhë jashtëzakonisht me gjyshen. Shkoj unë, “Hajde Edon”, thashë, “zbrit poshtë”. Kshtuqë jetoje dhe nja pesë ditë masandej vdiq, dha shpirt sʼkish ma jetë.

Pjesa e Tetë

Anita Susuri: Deshta edhe me ju pytë pak për pjesën kur ka ndodhë për shembull demostrata ʻ81-ten në Kosovë ose ngjarjet kshtu që ka pasë në Kosovë si janë transmetu atje?

Agim Gjakova: ʻ81-shi nuk ka pasën nifarʼ kushedi çfarë reagim. Nejse, meqë u vendos regjimi ushtarak në Kosovë mas ʻ81-shit pati ato, dihet kundërshtimet e të tjera e të tjera. Po ka pasë edhe budallë të tillë, ky oficeri që të thashë, “Hajde more”, tha, “hajde more”, tha, “çka ke?” Tha, “Çfarë oficera kemi”, tha, “ktu në ministri”. “He morʼ çfarë oficera ke?”, thashë, “ti i ke marrë”. “Jo”, tha, “si kom marrë unë”. A din çka më tha njëni, “Mirë mirë”, tha, “që u bon demostratat”, tha, “po u prish”, tha, “festa e proletariatit jugosllav”. Qy çfarë hajvani (qeshë). “U prish”, tha, “festa. Shqiptartë demostronin për ashtu…

E vërteta oshtʼ që nuk folën shumë këta sepse erdh vlerësimi i njerëzve të logjikshëm dhe ata që duan, jo ata që e bon se ata hala vazhdojnë me thanë kemi bo mirë. Është bërë në histori ai quhet gabim. Pse quhet gabim? Sepse kërkesat u bon në mënyrë krejt të parakohshme edhe me ashtu… ajo u përgadit ndoshta po them unë për gojën teme. Më vjen ni shok nga Peja, bile ka bo maturë me time shoqe bashkë. “Baca Agim”, tha, “kanë ardhë ni grup studentësh nga”, dhetor, dhetor ʻ80-ta, “ni grup studentësh nga Universiteti i Prishtinës”, tha, “dhe unë sʼdi me ju dhanë përgjigje po hajde ti”.

Shkoj, “He morʼ djem, çka doni?” Tha, “Baca Agim”, tha, “ke me ni se çka kemi me bo na”, “Po çka keni me bo?” “Do ta bojmë”, tha, “do ta tundim”, “Ndëgjo”, i thashë… e mora me mend që është politikisht se u bo ʻ68-ta ishin procese gjyqësore të grupeve Marksiste Lininiste që i zbuluan e të tjera e tjera. “Do tʼju them”, thashë, “djem ni proverb arab që thotë para se të hysh diku mendo si ke me dalë, se mund tʼhysh kollaj po si ke me dalë a mund të dalësh? Prandaj edhe ju para se me bo diçka mendoni se çfarë pasoja, qysh do ketë ajo”.

Me ata që i njihsha nuk e di a ke ndëgju ose mund tʼkesh njoftë, Shaqir Shaqiri profesor i anglishtes ka maru për anglisht ka doktoru me Edi Duramin. Ky po mʼthotë, kshtu, kshtu kshtu. “Shaqir”, i thosha, “kur të kthehesh paske me hy nʼburg”. “Qysh bre Baca Agim ka me hy nʼburg?” Tha, “Kto që mʼi the ti mu krejt i di UDBA”, “Jo”, “Përgaditu”, thashë, “se ke me hy nʼburg”. U kthy Shqiri e futën nʼburg kllap

{onomotope} atje. Unë i disha kto marifete se boheshin… bile i pata thanë edhe njo në Gjermani po ata sʼmujtën me shti në burg se ishte në Gjermani.

Tha kshtu kshtu, “Uuuu”, {onomotope} thashë, “ju po fleni pa mlu, cullak natën”, “Qysh”, tha, “po thu Baca Agim”, “Qito”, thashë, “që po mʼi thu ti”, se ishte një ndër ata që organizonte demostrata në atë kohë viteve ʻ70-të nëpër Gjermani e nëpër Europë. Mas gjashtë mujve mʼja çu fjalë, “Po valla kishe pasë plotësisht të drejtë se krejt…” pra, Shaqiri kur e takum, “Ha Shaqir?” Erdhi masanej vitin ʻ90-të, kishte marrë Ibrahim Rugova kur shkonte në Amerikë se për anglisht si përkthyes. “E”, thashë, “Shaqir”, “Po more më futen në burg”. E kishin dënu nja ni vit e sʼdi sa, ku di unë në atë kohë. Se u bo pak ʻ90-ta ishte pak ma ashtu.

Pra, ʻ81-shi meqë ishte përzi edhe sigurimi i shtetit se kishin fut marksista lininista e tjera… në ni kohë kur në ʻ68-ten e kundërshtuan republikën, në ʻ81-shin doli Shqipëria me kërku republikën. Kur dihej që politika ndërkombëtare ishte totalisht nʼdisfavor, kur situata ishte totalisht në disfavor… po pse pikërisht, pikërisht nëpërmjet kërkesës republike me e mohu, me fshi nga rendi i ditës këtë çështje. Prandaj, kemi qenë kundër, kundër ksaj lëvizje. Nuk po thom… u bo 2004-ta ktu tollovia. Ata njerëzit që kanë marrë pjesë 99% hajde kundër shkive, a më kupton? Se kush e organizoj, pse e kundërshtoj ata hesap tjetër. Pra, edhe ajo.

Edhe ʻ81-shi unë nuk them që shumë tʼri kanë qenë entuziast, kanë qenë krejt pjesa ma e madhe, a po merr vesh shyqyr që po bojmë për lëvizjen e tjera po jo nʼatë kohë. Sikur tʼvazhdonte Kosova edhe dhjetë vjet sikur nʼvitet ʻ70-të sot e kishim shtetin pa probleme, pa asi dhe pa fut shpritzat e sigurimit të huaj qoftë franceze qoftë dreqi qoftë i biri. Pra, ata u përgjigjen në Shqipni ashtu… fillun me nxjerrë çka thotë bota, jo çka thonë shqiptarët. Janë botu nja tre libra a katër nuk di, me shkrime të ndryshme nga artikuj që shkrunin nëpër botë për ngjarje.

Anita Susuri: Zoti Agim tash po mʼintereson edhe me vdekjen e Enverit, Enver Hoxhës…

Agim Gjakova: Po.

Anita Susuri: Edhe ndryshimet që keni vrejt ju edhe që kanë ndiku në jetën sociale?

Agim Gjakova: Me vdekjen e Enverit u shprish pak ajo diktatura që ishte vendosur e hekurt. Domethanë u bo pak ma e lirë ajo. Nuk ishin mo ato arrestime të njerëzve për agjitacion e propagandë e të tjera, e të tjera. Ishin arrestime për hajdullëk e kto, korpuz delikti që thonë ato bohen gjithë botën sʼbohen vetëm tek ne. U bo ni frymë pak ma ashtu, ma demokratike që thonë, ma e lehtë. Njerëzit fillun me marrë pak ma shumë frymë. Megjithatë nuk u hoq ajo se hala ishin ata po ashtu…

Ramiz Alija shkoj në New York në organizatë të Kombeve të Bashkuara në krye të delegacionit shqiptar. Çka oshtʼ bo atje në Amerikë ka shumë supozime. Mund tʼketë taku amerikanët, mund tʼjetë marrë vesh me të sepse ai dikur mbajti fjalim në byro atje ashtu dhe tha që ne jemi të detyrum që ta lshojmë, ta hapim derën për pluralizmin politik. U rrzu edhe busti i Enverit. Nuk pati… aty ktu ndonjë ashtu, jo, jo, jo kundërpërgjigje jo arrestime, jo. Ndonjë, për hesap të tyne e bon po jo kshtu. Po edhe ajo siç thuhet dokumentet duhet mʼi nxjerrë tash po sʼdalin hala nʼshesh ato punë që u bo edhe me miratimin e tij, a din. Me fjalë tjera heshtje.

Se po donte pushteti jo ta rrxonin bustin e Enverin po as të afroheshin afër tij nuk i linte, ish hala nʼtakat, ish hala nʼpushtet. Nejse, u rrzu u bo demokracia po mʼerdh njëni i demokratëve. Tha, “Agim”, tha, “a do me të tregu diçka”, tha, “ti”, tha, “bashkë me 28 veta keni qenë në listë të sigurimit të shtetit që tʼpushkatoheshit ktu nʼshesh si kundërshtar tʼregjimit”. Unë i thashë, “Këtë listë nuk e di”, i thashë, “po i di hesapet tjera që i kom pa e i kom provu”, (qeshë). Pra, i kishte përgadit… kanë qenë edhe Simon Stefani këta ishin kundër dhe kundër Ramizit, kundër kësaj fryme që ai e liroj pak. Me siguri edhe Nexhmija, Nexhmija… unë niherë i kom thanë ni kosovarit që tash ma përmendi, “Ledi Makbet”, kriminele, kriminele.

Pastaj erdhi demokracia nʼthojza siç thom unë, po. Demokracia u bo siç u bo. U kriju partia demokratike. Me Sali Berishën kom pi kafe nja 50 herë kur isha student edhe mjek. Malësia e Gjakovës, Gjakova këto ma nji asi… dhe po mʼthrret. U bo tollovia ikën këta nëpër anije, nëpër kto, rrzimi i bustit e këto dhetori. U vranë Arben Brosti në Shkodër katër veta, sigurimi i vrau. Tha, “Agim hajde, hajde”, tha, “po krijojmë parti”. Nuk shkova. “Po krijojmë partinë”, tha. Edhe për herë tʼdytë, “Hajde more hajde”. Hajt thashë po shkoj niherë.

Kur shkoj ishin katër pesë veta. I gjej dy veta që njëni na kishte mbytë me estetikën e Enver Hoxhës duke shkru, tjetri ishte i biri i ni ndihmës prokurorit të shtetit dhe i zëvendës ministrës të këtij, sa ka qenë ajo, profesor universiteti mrena natës anëtarë tʼpartisë ishin bo demokrat. Ku janë demokratët e vërtetë ata që kanë vujtë, që kanë hangër dajakun, që kanë hangër burgjet, i kanë hangër… i thashë Salës, thashë, “Nuk vi”, “Hajde hajde”, sikur hajde nʼdasmë. Kur thu për partinë, unë kom kriju ni parti po kom shku me programe konkrete kjo, kjo, kjo.

I thashë, “Unë kom Kosovën”, deri ʻ90-ʼ91-shin ti e ki parasysh çʼpo bëhej në Kosovë po vriteshin edhe fmitë e po bëhej kijameti, beteri ktu, gjendja shumë e randë. Thashë, “Energjitë e mia do tʼia kushtoj Kosovës. Shqipëria”, thashë, “e ka ni pavarësi, kshtu tʼmirë e tʼkeqe po e ka”, thashë, “Kosova është shumë keq, shumë randë. Prandaj energjitë e mia do tʼia kushtoj asaj”. Nuk shkova.

Po mʼthoshte njëni, mʼkishin pasë nxjerrë deputet në krahinën e Hasit. Unë i thashë, “Jo nuk shkoj, nuk du”. Mas do kohe po vjen njëni, “Pse bre Baca Agim nuk erdhe? Po gjithmonë na çojshin naj Vangjel naj Papapavli naj ku e di unë. Na erdh njëni”, tha, “nga anët tona, 99% të votave i ke pasë”. “Jo”, thashë, “nuk jom për ashtu po nuk isha nʼgjendje tʼmirë shëndetësore”. Nuk pranova të hyj në strukturë politike.

Anita Susuri: E nʼvitet e ʻ90-ta a tetut me ardhë në Kosovë?

Agim Gjakova: A?

Anita Susuri: Vitet e ʻ90-ta a tetut me ardhë në Kosovë?

Agim Gjakova: Jo hala ishte sistemi, ishte edhe ma i keq se ma përpara. E kapi Millosheviçi nʼdorë pastaj. Po doli UÇK-ja, doli kshtu… në vitin ʻ98 kur u bo si para ofensivë e ikën me qindra mos me thanë me mijëra djem, erdhën djemtë e Gjakovës nja 200 e kusur. I organizova në ni brigadë, u vranë pesë djem nga ajo brigadë. Ajo është me pikëpytje qysh u vranë, tek u vranë. Qoftë gabimi i drejtuesve që demek përleshjet që u bonin nʼfront atje nalt. Qoftë edhe me tradhëti dreqi e di, duhet me hi mʼi gjetë ato punë po {ngrit supet}.

Pra, fillova organizimin e kësaj domethanë. Bom muhabet nja 15-16 veta gjakovar, tjertë ishin kshtu këta ishin ma prijës si të thush. “Do me hy në Gjakovë? Du me hy në kufi”, hala ish pushteti i fortë. 204 mijë ushtar e polic ishin në Kosovë nʼatë kohë. Ishte ni djalë shumë i mirë, u vra. Kishte ardhë student me mbiemër Qymyri. I thashë, “A din ti çka oshtʼ arma?” “Jo”, tha. Sʼkish kap armë me dorë kurrë. “Qysh do hish”, thashë, “ti pa ditë çka oshtʼ arma, pa ditë me përdorë taman qysh duhet? Pa e pasë? Pa u mësu me armën? Qysh do me hy ti në Kosovë?” E kundërshtova me tʼmadhe. “Në asni mënyrë”. “Mirë”, tha, “po shkojmë po rrijmë”.

Atje dikush i ka ngacmua, “Frikacak, tuca”, mʼthe e të thashë. U vranë atje dhe i qitën nʼpritë nja 50 veta. U ulën me pushu diku ton naten deri kah mëngjesi. Kur u ulën me pushu i kishin nja tre prijës kallauz që i thonë malësor tʼvenit ata. Ata u ndan me ni qoshe andena anash diqysh. Kur, veç kur po pushonim, kur i kanë ndriqu me projektor pëm {onomotope}. Krejt dritë i bon e ka kërsit mitrolozi. Aty u vranë 12 a 13 veta. Të tjerët u çun e ikën. Ishte ni Hasan Krasniqi ka firmë autobusash në Gjakovë. E kishte marrë ni plum ktu {nga koka lartë mbi kokë}. Unë thashë se u vranë këta budalltë e mi, krejt. 13 veta se aq ishin 14-15. Po jo kanë hy edhe të tjerë. Këta u vranë pesë, jo tre nga Gjakova. Dy tjerë u vranë ma vonë.

Thashë… erdhi Hasani ia kishin lidhë ktu {tek koka} po sʼia kishte prekë ashtin, vetëm ia çan lëkurën ai plumbi. “Hasan”, thashë, “shyqyr që shpëtove”, “Baca Agim”, tha, “na u ka kujtu fjaltë e tua”, tha, “po ish vonë”, (qeshë), “ishte vonë”, tha, “masi ka kërsit mitrolozi na janë kujtu fjaltë e tua”, tha, “që na ke thanë. Kemi hy”, tha, “me ni pellg uji”, po ishte mars, jo mars fillim prilli, hala në Malësi ishte ftohtë, borë, a din kshtu malet. “Kemi hy në ni pellg uji ton ditën kemi nejtë, u mërdhim, u mërdhim u bom dakord me dalë se sʼmujshim me duru atë ftohtë në ujë. Po durum ashtu qysh durum derisa ra nata që mʼu tërhjekë mʼu largu mos me na pa”, tha. E qishtu.

Anita Susuri: E kur…

Agim Gjakova: Ahmet Krasniqin që e vran. Dy herë mʼka thirrë. I kishin thanë që jom… kemi bisedu gjon e gjatë. Ishte dakord plotësisht me atë. I thosha, “Ahmet kshtu siç jemi me këtë organizim me kshtu na edhe dhjetë vjet nuk e mposhtim dot Serbinë. Prandaj, këtë duhet ta kemi parasysh. A duhet luftu, a duhet përgadit, ktu jom plotësisht dakord po jo me aventura”, “Jom dakord me ty Baca Agim, jom darkod darkord”. Ai nuk donte… “Na do bojmë”, tha, “atë që duhet me bo tashi”. Dhe për mos me lanë atë që duhet me bo tashi edhe e vranë, e vranë për shumë sene.

Unë e kom prekë me dorë siç po të flas ty amerikanët. Erdhën në Shqipëri. Njëni ishte pak ma i ri se unë. Na pyeti tha, “A mundet”, tha, “Maqedonia me strehu 200 deri 300 mijë shqiptarë?” Neve na u dok budallallëk kjo pyetje. Kur në Bosnje vrau 200 mijë në Kosovë do tʼi vriste 500 mijë pse na ka djem tʼdajës e tʼhallës Millosheviçi? Mirëpo politika oshtʼ me tʼqitje tʼgjatë, me ata topat, me ata dronet që shkojnë. Ata i kishin mendu, i dijshin sendet. Edhe eksodin që ndodhi që i kishin përzan shqiptarët, e kishin planifiku të gjitha hesapet. Por nuk e donin krijimin e një ushtrie të vërtetë të Kosovës. Absolutisht asnjëni nga shtetet perëndimore.

Unë e kom realizu atë, ose inxhizo ti këtë apo pʼe inxhizon? Nejse, sʼprish punë se e kom thanë edhe midis… e kom realizu nuk e donin ni ushtri sepse kjo ushtri do tʼju nxirrte telashe sot. Nuk do ta lenin Thaçin me ardhë nʼpushtet ksi soji, ose nʼpushtet po vepro ashtu qysh duhet. Nuk e deshën. Sʼpo flas për Francë e për këta që ishin kundër po as amerikanët. Nëqoftëse tʼkujtohet… sʼjom as pro amerikan as kundër amerikan. I kom thanë atij amerikani, jo, nji tjetri. “Kosova oshtʼ vend europian por nëqoftëse duhet të zgjedhim aleat unë zgjedh Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Por ka nji gjo”, thashë, “mos mendoni se unë mund tʼveproj më shumë për Amerikën dhe ta du Amerikën më shumë se Kosovën, jo”.

Këta shoktë më thanë, “Prandaj ty nuk tʼofrojnë amerikanët, e me mbyll vet”, “Sʼe kom nevojë”, thashë, “as sʼe kom ndërmend me shku në Amerikë”. Ime bijë ka qenë nja tre-katër herë në Amerikë me gjithë dhandrrin. E po mʼthoshin ni ditë, “Oʼ babë”, tha, “ti tha…” se kom thanë, unë, kom shkru. Sarajeva gozhda e Nastradinit dhe kom kritiku Amerikën, forcat amerikane që e lanë Sarajevën një mijë ditë të rrethun e kanë vdekë njerëzit për bukë e tjera, nuk shkoj Amerika. Kur shkoj Miter Hani

atëherë ju kujtu hajt tha nalu nalu se varret qy. Shkun amerikanët mas një mijë ditësh. Pse e lanë Sarajevën një mijë ditë ashtu?

Në vitin ʻ90 ka dalë ni shkrim i Institutit Ushtarak të Londrës që është instituti ma i specializun i botës i çështjes ushtarake. Mʼkujtohet vetëm tri variante për Jugosllavinë, mu mʼkujtohet varianti i tretë që mʼinteresonte ma së shumti. Kto ishin njerëz ashtu… politika perëndimore do tʼi lëjë Kombet e Jugosllavisë të përplasen me njëri tjetrin e të luftojnë e të bojnë dhe nga kjo përplasje nga kështu do të strukturohen kufijtë e rinjë të ish Federatës Jugosllave. Kjo ndodhi e vërteta, a u bo qashtu? Qashtu u bo. Luftoj… nejse sllovenët nuk luftuan fort se u bo. Kroacia luftoj, Vukovari u dogj, u përly u bo beter. Ti ke qenë në Kroaci? [i referohet Ana Morinës] Nejse ke qenë e re apo sʼke qenë nʼprojekt fare?

Ana Morina: Jo sʼjom kanë. Agim Gjakova: Sa vjeçe je? Ana Morina: 25.

Agim Gjakova: As fmi sʼka qenë kjo. Po ke ndëgju nga prindërit. E ashtu Vukovarin e tjera. Bosnja mo mos pyt çka u bo e tjera e tjera. Por, me Kosovën ka qenë ndryshe realizimi. Bushi plak në ʻ92-shin doli tha, vu vijën e kuqe Millosheviçit. Me fjalë tjera ti gjenocide e ksi marifete në Kosovë mos bëj se nuk do të tolerohesh. Ata disa thonë, “Le bre se Millosheviçi ka qenë agjend i Amerikës”. Ai edhe mund tʼketë qenë se ka punu në Amerikë disa vjet si nʼbankë e tjera. Ka punu atje. Dreqi e di tash. Edhe dëbimi e tjera… dëbimi me provu, me provu lëvizjen e popullsisë, ishte edhe ni provë, ni provë. Provë taktike mos me thanë strategjike. Provë strategjike e botës.

Anita Susuri: Po mʼintereson pas përfundimit të luftës që jeni kthy, qysh ka qenë për juve ajo?

Agim Gjakova: Në Shqipëri a ktu?

Anita Susuri: Kur jeni kthy ktu në ʻ99-ten.

Agim Gjakova: E ke pa atë librin Kosova dhe shkrum është e hijshme. Aty fillon kthimi. Kur u ktheva unë pashë që asni parti sʼoshtʼ e zonja me kriju ni qeveri tamon qysh duhet. A mʼkupton? Ibrahim Rugova e mblodhi Kuvendin e Kosovës të zgjedhur gjatë luftës, gjatë viteve ʻ90-të. Jack Kovi zëvendës i Kushnerit i çoj ultimatum, “Nesër deri në orën 04:00 mas dreke të jetë abrogu kuvendi”, të shpërndahet kuvendi, “të jetë abrogu posti i presidentit të Kosovës”, që ishte zgjedhë Ibrahim Rugova. Ibrahimi sʼkishte edhe çʼtë bënte, u bë kjo punë ksi soji.

U kriju KPA-ja, Këshilli i Përgjithshëm Administrativ. Midis ktyne mori pjesë edhe Rexhep Qosja që ishin dy veta nʼparti (qeshë). Sʼkishte parti ai. Pse mori pjesë? Nejse. Rambuje. Rambuje ka disa lshime

shumë, shumë domethanëse dhe gabime strategjike. Në Rambuje ka qenë dashtë këta delegacionet kur oshtʼ diskutu atje edhe për kufitë tʼi diskutonin kufitë natyror të shqiptarëve dhe tʼi thonin që ne shqiptarët që jemi deri afër Nishit dhe tokat tona. Kjo as që u përmend fare. Ky ka qenë gabim.

Pytja e parë vjen a do vendosej? Jo, dihej. Na kemi diskutu në Tiranë me njerëz që duhej. Nuk do vendosej se politika nuk do ta lejonte atë por do mbeteshin si tash ky Vuçiqi që tʼi nxjerrë tash përpara qe kjo, qe kjo, qe kjo. Do mbetesh qe kjo dhe kjo, do tʼi thuash edhe ti politikës ndërkombëtare qe kjo oshtʼ. Nuk u bo ajo punë. Masanej ka ni fakt. Presheva, Bujanoci, Medvegja deri në vitin 1946 kanë qenë mrena Kosovës. Nuk e di a e dini këtë. Serbia i hoqi kto, i çoj në Serbi i bashkoi, i shkëputi dhe ia bashkangjiti Leposaviçin me serb. Që me ndryshu strukturën nacionale të Kosovës. Pra, e kom fjalën… Nejse kto janë…

E dyta me intuitën time politike në Kosovë u vendos pushteti i argatëve të shërbimeve të huja. Në fillim këta shoktë e mi nuk ma kanë pranu këtë. Ma vonë duke i pa zhvillimet e tjera mʼthanë, “Ke pasë plotësisht të drejtë”. Pushteti i argatëve të shërbimeve tʼhuja. A ndëgjohet këtu nʼdhomë a nuk dëgjohet? A keni ndonjë ashtu nga SHIK-u?

Anita Susuri: Sekret i joni është (qeshë).

Agim Gjakova: Sekret i juji? Nejse megjithatë unë po e them.

Anita Susuri: Jo, jo.

Agim Gjakova: Cila është inteligjenca jonë këtu në Kosovë?

Anita Susuri: Inteligjenca e shtetit a?

Agim Gjakova: Po de, shërbimi i zbulimit sekret cila është? Qysh është? E di ti?

Anita Susuri: Jo.

Agim Gjakova: Jo nuk e di. Inteligjenca jonë është në pesë pjesë. Amerikanët, anglezët, francezët, gjermanët edhe turqit.

Anita Susuri: E pse ashtu?

Agim Gjakova: Në vitet 2000 e diçka sʼpo mʼkujtohet tashi, sʼka rëndësi ose edhe më vonë nashta, jo më vonë. Në Kosovë janë përgju, ka pasë 60 mijë përgjime. A e din ti këta? Jo. 60 mijë përgjime e kom qenë edhe unë natyrisht. Bile jo ni shërbim po disa. Bile e kapa njënin që po mʼpërgjonte telefonin

edhe e zura. “Ha morʼ”, thashë, “po mʼpërgjon a?” “Po valla e kom për detyrë”. Se e zuna keq, ngusht. Shqiptarë kush e di i kanë thanë.

Thashë, “Unë jom person publik, merre shtypin gazetën ku kom punu unë Bota Sot, i ke duke fillu prej Thaçit dy shkrime i ka Hashim Thaçi në vorbull. Hashim Thaçi përsëri”… vorbull i thonin shtjellë uji, “në vorbull politike që është”. Unë nuk kom sha, nuk fyj askënd. I kom mbi 900 faqe analiza politiko-kulturore shoqërore. Ama me i thanë sene tʼvërteta. Po mʼthoshte, “Shkruj ni shkrim sikur të ishte gjallë Faik Konica”, me këtë titull dhe citoj Faik Konicën. Në rast se Shqipëria, vizë fjalë e randë, vdes atëherë mbi gur të varrit tʼsaj duhet të shkrujmë. E ngjallën idalistët, e shpëtuan rastët dhe e vranë politikanët.

A vlen kjo edhe për Kosovën? E tʼju hi hu ktyne pa sharja, pa fyrje. I ndjeri Ali Podrimja ishte gjallë e vjen shumë i shqetësun. Atëherë po boheshin vrasje politike. U bon mbi 600 vrasje politike, se di a dini a sʼe dini, a ju kanë thanë? Nejse, sʼka rëndësi. Shumë i shqetësum. “Ndëgjo”, thashë, “Ali, unë kom kalu periudha që kom pa vdekjen me sy disa herë aty. Unë këtu ajo aty rrinte. Prandaj”, thashë, mʼfal për shprehjen, “për këta qena sʼpys fare”. I kom thanë. Kto i kom thanë. Kosovën janë duke e vrarë dalë nga dalë politikanët. Sikur tʼmos nënshkruhej, tʼmos krijohej ai i ashtu quajturi asociacion sot nuk do tʼkishte telashe Kosova. Mund tʼkërkonte Vuçiqi çkado po punë e madhe. Se tʼze ngusht.

Ti a shikon Borelli anti kosovar, Lajçak anti kosovar pavarësisht se dalin gjoja liberal, gjoja të drejtën mʼthe e të thashë. Sjelljet e tyne, qëndrimet e tyne… nuk po themi që edhe politika amerikane është duke përkëdhel Serbinë për interesa të caktune, me mujtë e me shkëputë nga Rusia. E gjitha kjo është me mujtë me i shkëputë nga Rusia. Edhe neve na thonë, “Mirë mirë ne jemi me ju po tashi Serbia është ksi soji”. Demek duhet me nguc Serbinë. Derisa të nguci ty Serbia në Banjskë. E nesër të nguc prap.

Anita Susuri: Zoti Agim, faleminderit…

Agim Gjakova: Unë e krijova, nisëm me kriju ni parti mirëpo e pashë që oshtʼ e pamundur sepse shkoj unë atje te Dan Eversi ishte i OSBE-së, në vitet 2000. E ndriti Shqipërinë, erdhi me ndritë Kosovën. Me çu në pus. Isha ni ndihmës i tij, u hongër me fjalë, ai sʼmë përballoj dot tha, “Unë sʼi kom nʼdorë”, tha, “kto sene i ka Dan Eversi”. Po i thom ni djali aty punonte në OSBE, “Ha morʼ” thashë, “se ti i din këto sene”, tha, “Baca Agim”, tha, “unë ktu jom për mos me ditë”. Me fjalë tjera nuk mʼlen kurgjo mʼu përzi e të tjera. Siç të thashë… sa shkoj sahati? {shikon orën} pasna mbajtë boll.

Siç të thashë politika e argatëve të shërbimeve të huja… unë i di disa, ndëgjo duke qenë se unë isha jo objekt po edhe subjekt i sigurimit të shtetit kanë pasë këta të sigurimit që e krijun masanej idenë e vartësisë time dhe të integritetit tem dhe mʼkanë thanë disa sene. Mʼkanë thanë, “A e njef”, filanin? “Po”. “Ky e ka nënshkru”, tha, “bashkëpunimin me UDB-në në Mal të Zi”, tha, “në Andrijeviç”. Ky kshtu, ky kshtu i disha disa sene. Masanej e pys edhe këta që ishin të UDB-së të Sekretariatit të Punëve të Brendshme të Kosovës. Sʼkishin qare pa mʼi thanë mu. Sʼkishin qare sepse unë i kom njoftë që atëherë.

Muharrem Dana vdiq i shkreti. E pys për tre veta. “Agim”, tha, “mos më pyt për këta. Pytëm për naj tjetër”, tha… sepse ka qenë ni shërbim në Beograd ku ne nuk kemi pasë qasje. Tha, “Shko pyti ata, ata e dijnë ku i kanë çu këta nëpër botë me prish ujnat, me tollovitë”. Kshtuqë unë fillova me punu në gazetë Bota Sot. Nuk dishin çka domethanë redakturë. Më thirri ai budalla, biznismeni tha, “A po bohesh drejtor?” “Hajt”, thashë, “po bohna drejtor”.

Nuk e kom qef, nja tetë muj u bona drejtor i gazetës ktu. I vuna në vijë disa sene, disa rubrika, disa të tjera e të tjera. Pastaj, u prisha me të. Ai fuste pa marrë vesh çka oshtʼ shtypi fuste gjithçka dur e krye me nerʼ me thanë, prapanicë e. “Ik morʼ” thashë, “se nuk bohet kshtu”. Ika e lashë dola në pension. Krijova PENIN që të thashë.

Anita Susuri: Mirë, zoti Agim ju kisha falënderu shumë për intervistën, për kohën ishte knaqësi.

Agim Gjakova: Ju kom mbytë me prralla juve.

Anita Susuri: Jo, tamon puna.

Agim Gjakova: A? Anita Susuri: Jo, jo. Agim Gjakova: Mirë.

Download PDF