Vehbi Xani

Skenderaj | Date: 12 korrik, 2024 | Duration: 58 minuta

Klinë të Ulët e kishim shpi të frontit se shkollën e mesme në Skenderaj nuk mujshim me shfrytëzu se ish qendra këtu. Kom shku tani edhe nëpër shkolla kështu si këshilltar se kom pasë u formun tani ato ma vonë. Kemi majt gara, kemi majt kviz e kemi pas nxon vendin e parë në regjion. Do të thotë aktivitete normale, pavarësisht që në fund ni asi manifestimi na merrshin na çojshin në stacion e herë na rrehshin, na malltretojshin, po nalë krejt nuk jemi.

Anita Susuri (Intervistuesja), Ana Morina (Kamera)

Vehbi Xani u lind në vitin 1948, në fshatin Polac të Komunës së Skenderajt. Ai diplomoi në Fakultetin e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Universitetin e Prishtinës, në vitin 1976. Ka punuar deri në pensionim në gjimnazin “Hamëz Jashari”. Gjatë viteve të ‘90-ta ka punuar si inspektor në shkolla për gjuhë dhe letërsi shqipe. Ai jeton me familjen në Skenderaj.

Vehbi Xani

Pjesa e Parë

Anita Susuri: Zoti Vehbi nëse mundeni me u prezantu me na tregu diçka për kujtimet e juja të para, për familjen, prejardhjen?

Vehbi Xani: Jam Vehbi Xani i lindur në fshatin Polac, fshati i Hasan Prishtinës, me 17. 6. 1948 nga një familje që pas lufte është varfëru se dikur ka qenë e pasur. Se babait si bashkëluftëtar i Shaban Polluzhës ja kanë marr pasurinë. Përpos atë pasurinë që ka qenë e tepërt, që e marshin atëherë edhe pasurinë e tij. E na në tokë tij punojshim edhe vinte kooperativa gjysën e dujve na e merrte. Ni familje bukur e madhe me agjë e dej 50 robë kena shku, pa kërkah të ardhuna tjera me bukur vështirësi të mëdha ekonomike.

Jom shkollu në ato kushte në Polac katër vite, i kanë thonë Polac i Ri e kanë kriju këta që kanë sjellë malazezë për ti ndryshu popullatën e atje e ndërtun shkollën e na diku pesë kilometra u deshtë deri atje në moshën shtatë vjeçare. Ata nxanës nuk kishin po e kishin shkollën. I kishin pesë-gjashtë nxanës e na 200 nxanës nëpër livadhe e arra pa rrugë, katër vjet i kom kry atje. Kam përshtypjen se ata mësus kanë qenë të përkushtum.

Bile e dalloj ni mësus shumë të vyshëm të mirë që e hiqën pastaj, ka qenë ni nip i Shaban Jasharit, atë e hiqën si nacionalist, pastaj kaloj e punonte elektricist. Po sa ka qenë i përkushtum ai pastaj e pamë në ni përvjetor të shkollës Bajram Hajdini themelus i shkollës në Rezallë po ka punu edhe në Polac, e tregoj një rast thotë, “Kisha me zhvillu ni copë leximi nuk e disha fjalën vezullim. Edhe kam shku afër 20 kilometra prej Rezallë në Klinë të Epër me pyt ni mësus tjetër Vesel Hakajn, edhe ai nuk ishte i sigurtë e mu ka desht me shku në Llaushë me pyt Zenel Balajn ni mësus tjetër”.

Janë krejt këta mësusët e parë të Drenicës. “Edhe kur e mësova kom ardh e kom pi vetëm një kafe e jom shku në mësim”. Tanë natën ka ecë për me mësu ni fjalë mos me shku në klasë pa e ditë atë fjalë. Edhe këto e kom pas voth në vesh që thonë vazhdimisht si moto edhe vet në punë. Nuk është mo në jetë po ka qenë ni shembull i mirë ni njeri i mirë ni patriot i madh.

Pastaj katër vite të tjera në Skenderaj. Në Skenderaj kam qenë gjenerata e parë që u pakun landët në serbisht po metën veç dy më doket fizikë, matematikë se s’kishte arsimtarë. Edhe ata na diktonin, pe di që tash qeshim me atë kohë kur na thonin zarez [srb.: pikëpresje], e shkrunim për presje e shkrunim krejt (qeshë). Ma vonë tani u përmirësu, erdhën shqiptarë. Edhe këtu e kam ni mbresë, arsimtari i historisë ishte shumë i ngritun po ni komunist i përbetum. E di kur fliste për luftën nacional-çlirimtare në Drenicë e tha, “Shaban Polluzha do të ishte kthy me partizanë po nuk e lejun Bajraktari e Zukë Xani, Rexhep Gjeli”. E përmeni edhe emrin e babës.

Unë atëherë si fëmi e mora krejt kontest negativ, se na çonin nëpër filma me pa me partizanë, partizani ish pozitiv, të tjerët jo. Fillun edhe nxansat me më këqyre me ni sy tjetër. Kurrë s’ja kom përmen se ma vonë më ka ra edhe me punu me te, ka vdekë tash s’osht. Mandej kom shku në Normale në Mitrovicë, ka qenë shkollë e nivelit. Profesorët që shumica tani kalun në universitet, pesë vjet Normalja. Pas Normales kom dalë kom punu pak e ma vonë jom shku në studime edhe tani kom punu pak në shkollë fillore, tani kom punu ma gjatë në gjimnaz qysh thash.

Anita Susuri: Po du me ju pyt për këtë kohën e Shaban Polluzhës, a ju kujtohet ndonjë rrëfim i babait juj? Diçka që ata kanë bo ose që jane përndjekë?

Vehbi Xani: Po tash bash e kom marr qetu që ka shkru njeni, ni profesor i fakultetit të edukimit, une se njoh nuk ish mo në jetë. Baba ka qenë anëtarë i shtabit të Shaban Polluzhës. E ai ja ka kushtu ni poemë, ka mendue qysh thotë në nji intervistë me bo ni “Lahutë të Malcisë” për Drenicën. Edhe pse ky nuk osht i Drenicës nuk di i kahit osht. Veç e di që thanë profesor i mirë, i vynë, i burgosur politik.

Thotë, {lexon nga libri} “Me lumë po bon Kosova për komand që ka Shqiponja” Shqiponja emri i brigadës, “Komandant major Xani, hike i ka fjala e zani…” Pastaj ky e ka citue “Politika e ilustrume” ka pasë shkru edhe e ka marr ky origjinal qysh u konë, nuk e ka përkthy. “Bashkëluftëtarët po i tmerron” dy pika edhe e ka marr në origjinal, “Svaki mora da čuje Šaban Poluža naređuje a Zuk Xani izvršuje. Shaban Polluzha urdhëron e Zukë Xani realizon” [srb.: Cdo kush le të dëgjoj Shaban Polluzha urdhëron e Zukë Xani realizon].

Kjo u botu në “Politikën e ilustrume” në kohën kur ishin diferencimet. Do të thotë erdh ni kohë tani mas [Aleksandër] Rankoviqit pak ma e lirë po jo krejt e lirë. Ish nifarë drejtësie po ni drejtësi Orvelliane që quhet. Orvelli thotë, “Të gjitha kafshët janë të barabarta po disa janë ma të barabarta. Edhe kjo tani ban që nuk mu ka nda banesa e më ka taku, tetë banesa ja kanë dhonë gjimnazit. Na i mori komplet komiteti, i thojshin Kuvendi Komunal po komiteti pytej krejt. Banesat i dau vet.

Kemi shku nëpër gjygje ja shtatë-tetë vjet dej na thanë, “Na skemi gjygj që e shtyn kryt me pushtet”. Edhe i ndan ata kujt deshtën vet. Ju kanë dhonë edhe kur u hap konkursi njerëzve që s’kanë qenë të punësum hiç. Pastaj këtë shpi e kom marue ma kanë rrënu e kam ndërtu prapë me lejen që ma ka dhonë shkalla e dytë në Prishtinë. Do të thotë e kanë rrënu pa trohë arsye. E këso, nuk ka pasë ndjekje drejtëpërdrejtë si në shtete krejt totalitare, u konë nifarë si liri po bukur e rrejshme. Edhe u dasht veç punë.

Unë kam punu me nxanës, e kom deshtë si landë. Përpos që e kom majt mësimin me nxënës të mi janë përcjellë tana manifestimet, ja u dho në fund edhe ni foto të nxanësve që kanë recitue. Tani në gara kam zonë vende meritore shpesh të parin, dytin, tretin asniherë. Pastaj edhe në vitet e ‘90-ta, përpos që majshim mësimin, majshim përkujtime për Tahir Mehën, për Selman Vojvodën, për Idriz Beranin e plotë këso kujtime i përcjellshum. Bile profesorët që vishin prej Prishtine thojshin, “Po vijmë e kem për obligim. Po edhe po kem qef po knaqemi me ato recitimet”.

Anita Susuri: Po du edhe pka mu kthy me ju pyt për këtë kohën e babës juj me thonë…

Vehbi Xani: Po…

Anita Susuri: Në kohën kur është bo mbledhja e armëve, a keni naj kujtim ju?

Vehbi Xani: Po. E di më kujtohet u dasht me shit ni lopë me shku me ble ni pushkë, edhe prapë me shku nëpër spitale se e ka dorën e thyme e me ikë se, “Jo” thojshin, “ni pushkë pak ky, se ky ju ka marr malazezëve ni kerr pushkë”. E ka heq të zitë e ullirit, qashtu tu ikë tu qenë si smutë e. Se gjithë thojke, “Nuk e baj stubcin”. Ka shku niher edhe te Fadili, Alija, u anku ka thonë, “Burgosni veç mos leni me më rrah”. E di, gjithë e përmenke, “Fadili u prekë ai Alija aspak” tha. Se ky ka thonë, “Po mytën njerëz në lumë e, po mytën në bunar e”, “I ka rrëshit koma dikujt”. “Nëse i ka rrëshit koma…” ky u idhnu ka dal.

[Këtu ndërprehet intervista]

Anita Susuri: Më keni tregu që Normalen e keni vazhdu në Mitrovicë, a ka qenë fshtirë me udhëtu a keni banu atje?

Vehbi Xani: Kemi shku shpesh në komë nëpër Lubovec. Bile niherë nuk e kisha atë shokun që ishte me mu edhe kurrë nuk jam frigu prej vorreve. Më ra me ardhë natën, po mu kujtojshin do kujtime që tregonte agja se, “Mu ka shtihu diçka te vorret e Mikushnicës”. Edhe kur erdha aty dashtë e pa dashtë po i shoh hijet e gurëve e të pemëve thash u çunë e mu kanë flugë (qeshë). E kështu e di si… jo krejt fëmi po me ardhë prej Mitrovice në komë të shtuneve se edhe shtuneve kishum mësim atëherë. Prapë me shku të hanën me zonë mësimin. Nuk ka pasë, ni autobus ka qenë edhe ato edhe s’kishum edhe s’ke mujt me zonë vend se ishin punëtorët.

Anita Susuri: A ka pas grup të madh që kanë udhëtu kështu si ju, shokë?

Vehbi Xani: Po të gjithë. Po çka ka qenë njo e keqe për Normale atje, kriter kanë majt po pak tepër, më kujtohet në vit tretë, 23 i kanë ngelë vetëm ni landë nuk ka pasë atëherë nxanës që nuk don me mësu, po veç që s’ka mund, nëse i ka mësu 13 landë ose 12 e për njo me ja hup vitin kjo ka qenë e tepërt, kurrë këto tani se kom praktikue, kom majt kriter po jo për një landë me ja hup dikujt vitin. Kjo ka qenë pak e tepërt.

Anita Susuri: E në familje masanej qysh u gjetët që thatë mas Luftës Dytë [Botërore] ka qenë ma fshtirë, pasuninë që e kanë marr?

Vehbi Xani: Veç me pune, edhe punë me përpunu arën për përgjys edhe hisen e babës që e punojshum, gjysën vinte i merrte kooperativa. Bile gëzohej ni djalë i agjës thojke, ish Limani ni Liman Mziu, ai u konë i mirë se i marojshim do krysa me dujë të mëdhej e do me të vegjël. Ai kur vinte për kooperativë i merrte ato krysat e dunjë të vegjël. Do të thotë ka pas njerëz të mirë edhe në çdo kohë, po ma pak. E shpi e madhe kallabllak, kështu punë fushe me bagëti edhe kështu. Pastaj mi kanë punu në Mitrovicë me si mjeshtër e kanë bajt zall djali i agjës e vëllau, 50 rob kështu diqysh. Kur kam dal une ni rrogë e vogël pak ja u bleva ni televizor e diçka edhe ajo simbolike se kishte nevoja shumë ma të mëdha.

[Këtu ndërprehet intervista]

Anita Susuri: Deshta me ju pyt a ju kujtohet ‘68-ta demonstratat kur kanë qenë? A keni qenë edhe ju student në këto vite?

Vehbi Xani: Jo, jo, unë kam qenë ‘68 veç sa e kom kry Normalen, kom qenë në punë. Jom hi ni vit si mësus kom punu. Tani ma vonë jam shku në studime. Veç e di i kemi përkrah edhe në tubime edhe në demostrata që nifarë forme patën efekt, patën sukses se erdh tani kushtetuta e ‘74-tës.

Anita Susuri: E ju a e keni ditë në atë kohë që po ekzistojnë këto grupe ilegale?

Vehbi Xani: Po kem ditë, jo shumë. Për shembull tani ma vonë unë kam punu me Jakup Krasniqin, ai ka punu me neve këtu. Po Jakupin e kanë marr jo sa ka qenë këtu në punë po kur ka qenë në Drenas, veç u burgos e di. Ka qenë ni punëtor i mirë, pedant, ma i mirë se politikanë shumë. Po ne nuk kemi pasë, sidomos ‘81-shin përndjekje të madhe se na mbuloj Tahir Meha. Ai e boni ni luftë edhe nuk ju ra në mend mo mu marr në Drenicë me këso. Ka pas tentime për organizim po demonstrata masive nuk ka pas në qytetin tonë. Tani në vitet ‘90-ta… A pate edhe diçka me pytë (qeshë).

Anita Susuri: (qeshë) Po deshta me pytë para ‘90-tave për paën krejt qysh keni punu në cilat shkolla, si jeni organizu, situata si ka qenë?

Vehbi Xani: Në gjimnaz kom punu shumicën e kohës mbi 30 vjet.

Anita Susuri: Në gjimnazin “Ramiz Sadiku”?

Vehbi Xani: Atëherë tash “Hamëz Jashari”. Në gjimnaz ka qenë pak ma lehtë me punu se vinin nxanës ma të zgjedhun, merreshin edhe me aktivitete nuk na përziheshin shumë në këto. Sidomos mas ‘74-tës veç u kriju ni… Deri në vitet e ‘80-ta tani prapë u rikthy nifarë forme se edhe në orë letrare edhe në recitime e në tona aktivitetet që i bonim nuk kish dorë shteti. Tani mas viteve të ‘80-ta fillun me i kqyr tekstet edhe na fillum tani me pauzu, mos me hi jo me tekste të korigjume, me tekste që ata i pëlqenin.

Kështu, nxanësit kanë qenë ma të interesum, nxansit kanë pasë ma shumë vullnet për shkollë, shkolla e kish vlerën e vet, lexonim ma shumë. Tash veç po e marr ni shembull, ni prind me shkollë të mesme e ka desht librin, e ka desht Migjenin ja ka lonë djalit emrin Migjen. Migjeni e ka kry fakultetin e u shku u vra në Siri, kqyre sa u degradu arsimi.

Unë ende deri vonë, deri para gjashtë mujve kom pasë ish nxanës vinin prej Prishtinë e majshin orë letrare, lexonin vepra diskutonim rreth tyre. Bile i pata lut, “Jo në dy javët se shumë ni vepër në dy javët”. “Jo, jo mos na e prishë profesor”. E këta të ritë jo, kom nxanës tani ma vonë. Gabimi ma i madhi në arsim osht bo që osht hekë lektyra ajo su lexu gjithë, po disa e kanë lexu. Bile tash e lexova ni intervistë Mentor Petrelës thotë, “Ai që s’ka lexu letërsi e filozofi s’e kisha lone kurrë me më bo operacion. Se ai është i magnet ai s’dinë çka osh njeriu, çka osht jeta”. E kjo osht ka na mungon shumë, edhe osht ka na hakmerret shumë.

Anita Susuri: Po du me fol pak edhe m’u kthy kur keni fillu me studiu, si kanë qenë rrethanat për me ardhë në Prishtinë?

Vehbi Xani: U krijun pak lehtësira, i dhashin do kredi. U lejun pastaj mas dy viteve mujsha me shku me dëgju edhe me punu se nuk e mrrijke veç me kredi. Po u krijun kushte ma të mira, prapë po du me bo tash ni digresion, atëherë sa studenti çfarë konkurence tash lexova pesë students janë paraqit për letërsi.

Anita Susuri: Veç pesë a?

Vehbi Xani: Veç pesë. Edhe merre me mend po i lusin me ka 1 mijë euro, neise 100 euro në mujt me ju dhonë veç me shku, krejt këto janë gradualisht tu ra arsimi, tu ra vlera e shkollës nifar forme, po migrimi e të gjitha e kanë bo të veten.

Anita Susuri: A keni pasë ju në atë kohë profesorë prej Shipnisë?

Vehbi Xani: Jo veç vinin e shkojshim i ngojshim në ligjerata, qashtu vrapojshim mas tyne. Edhe ne të thotë kush çka don edhe profesorët po edhe këngëtarët kur erdhën kanë bo revolucion kulturor këtu. Kemi shku deri në Zveqan salla gati osht djegë tu djegë njerëzit këmisha e tu ju dhonë dhurata se në çdo qytet tjetër i kemi përcjellë. Ata na kanë mësu se ka muzikë të mirëfilltë shqipe. Megjithëse te na gjithë e ka rrokë Tiranën, po do pjesë tjera s’e ka rrokë. Edhe profesorët po edhe grupet sidomos ansambli i këngëve dhe valleve kanë bo revolucion.

Anita Susuri: A ju kujtohet diçka ma në detaje me na përshkru, si jeni organizu kur keni shku me i pa këto ansamblet, si keni hy, a keni pas leje me hy?

Vehbi Xani: Jo për leje s’ka këqyr kush veç me pasë biletën, a ke mujt me ardhë dej te bileta. Shpesh herë aty janë stërshit po nuk pytshëm për atë punë, e gjejshim biletën. Më kujtohet njëherë kur u majt në sallë, e madhe u konë salla në Zveqan nuk i nxoshin këto tjera, ni kirurg Samiu qetash e ka spitali emrin e tij ja dha ni orë Ibrahim Tukiqit, nji unazë Fatime Sokolit kjo Sala Ahmeti, plotë dhurata, e bohej madhëstore ajo. Përpos që argëtoheshim me këngë bohej madhështore edhe me këto.

Anita Susuri: Po më doket që ka pasë edhe filma që kanë ardhë pastaj?

Vehbi Xani: Po filmat i prunën po filmat pjesa ma e madhe e Drenicës i ka pa në televizion, të gjithë i kemi pa. Veç kemi hjekë gjithë me antenë tu hyp me i rregullue se na lëvizke kapak veç m’i bo ma mirë. Bile tash… [Ibrahim] Rugova e tha mirë “mashtrim pozitiv”, na e kem desht edhe Enverin [Hoxha]. Kur ka vdekë Enveri varrimin e tij në Polac e rroke televizioni plot për dritare kanë kqyr edhe me vaj. S’i harroj ato vargjet e Agollit e të Kadaresë. Po ai pat thon mashtrim pozitiv ma mirë që e kemi desht ato, s’e kemi njoftë ma mire se me pas bo pas naj të huji.

Anita Susuri: E ‘81-tën a keni qenë në gjimnaz tu dhonë mësim?

Vehbi Xani: Po.

Anita Susuri: A ju kujtohet?

Vehbi Xani: Po, ‘81-shin tregova na nuk kemi pas se na mbuloj Tahiri, Tahir Meha, nuk kemi pas. S’kemi pas diferencime, s’kemi pas mu prishë kolektivi mes veti se nuk ju ra në mend mo ktyne me u marr me këto. Të vetmin që e kanë denu Jakupi, po ai pat kalu prej neve në Drenas. S’kemi pas tjera, se shkollat tjera kanë pas probleme a p’i denon a s’pi denon, këto kanë qenë ato matjet e këqija e te na, nuk kemi pasë aso.

Anita Susuri: Kështu as në rreth se keni vërejt…

Vehbi Xani: Polici po ma shumë, kontroll po. Nxansa aty-këtu janë mundu në grupe të vogla, nuk kanë mujt me u organizu, se prapë nuk e kishin lonë pa dalë, po prapë i preu lufta e Tahirit.

Anita Susuri: E për luftën e Tahirit që e ka bo, Tahir Meha, a keni qenë ju najqysh i përfshim s’po thom, po a keni dëgju, a e keni përcjellë?

Vehbi Xani: Jo, kena dëgju, kemi qenë në nji mledhje kur niheshin krismat, në mledhje kemi qenë edhe tregun tani se kështu kështu po ndodhë. Po tani masanej edhe kur ka qenë policia sërbe na e kemi majt manifestimin me recitime, me kongë e vargje për Tahirin edhe pse kemi qenë të rrethum. Bile kur u majt ni manifestim mas luftës Murati djali i vëllaut tij ka thonë, “Jo pa u konë profesori…” për mu, “jo se ai e ka majt në kohë ma të vështira”. Na edhe e përkujtojshim ato edhe dojshim me tregu se jemi gjallë e kem vazhdimësi e kështu. Majshim edhe për Selmanin, Selman Vojvodën që e vranë si student edhe mbahej jeta gjallë, jo veç shkolla që mbahej po edhe këto manifestimet sado të pakta e kishin atë anën e vet.

Anita Susuri: Po du tash me fol për fundin e ‘80-tave, ‘88-ta kur kanë fillu marshet, a keni dhonë përkrahje?

Vehbi Xani: Po kemi shku në kamë, kemi shku me nxanës e me… në Prishtinë jemi kthy në kamë. Bile ra puna u kthyn te unë shumë për fat kish pas pasul, groshë (qeshë), e pat bukë për të gjithë. Po 20 vet jemi kthy qysh kem qashtu grup. Do te ni tjetër shok. Se kur i përkrahëm na ish ajo nji lëvizje edhe ni test për ta se nuk jemi me ju. Dul populli s’ishin ku me dit çka Kaqusha e Azemi po i thirrshin emrat e tyne.

Edhe pse tani erdhën ngjarjet e një pas njëshme. U banën jo gabime në popull e masë po… se tona diskutimet që janë majt për ndryshimet kushtetuese ata e kanë pas “Jo”. Çka bonën këta na i mashtrun deputetët. Deputetët e votun të atij kuvendit të parë. Edhe gjithë thoshte profesori Fehmi [Agani], “Nuk kemi mujt me bind botën që e ke çu gishtin me zor se tani qaq njerëz u vranë. Edhe kështu tani nxansat u politizun bukur shumë. Ishte i vështirë edhe mësimi se herë, “Hajde dalim jashtë, herë hajde hyjmë mrena” qashtu.

Anita Susuri: E po du me ju vet për qat ditë që keni ecë në komë si keni mujtë me ecë aq shumë? A ka qenë shuëm grup i madh, rrugës çka keni pa?

Vehbi Xani: Të gjithë, me ne ka qenë ni Sokol Boshnjaku na ka pri anej e knej ai i ka pas rreth 70 vjet, a na ishim të ri tjerët, për ne s’ish shumë problem ajo. Veç ai asniher me hyp në ndonji kerr a autobus nuk osht.

Anita Susuri: Sa ka zgjat ecja?

Vehbi Xani: Vallai katër orë pesë po. Plus mu kthy. Po mu kthy jane hyp kapak, dikush e kish lonë ni kerr në Drenas, dikush po. Po ai Sokoli as ka u kthy s’ka hyp. Shumë interesant.

Anita Susuri: Sigurisht s’osht mo gjallë.

Vehbi Xani: Jo nuk osht, kanë kalu shumë vjet. E donin shumë fshati e bonën kryetar të degës së LDK-së. E mandej gjithë kish qef, “Hajde” thojke, “ti në mledhje”. Unë si antar kryesie kho i degës, “Se aty do profesorë e arsimtarë s’po më ngojnë” thojke. Ata i thojshin, “Jo s’ki shkollë”, “Unë edhe atëherë s’kom pas” thojke.

Pjesa e Dytë

Anita Susuri: Si jeni largu prej shkollave domethonë, si jeni organizu, në cilat shpi keni shku, për këto ma në detaje?

Vehbi Xani: Ma së pari e kanë ndërpre financimin në shkolla të mesme. Filloret vazhdun për një kohë, e di që dy paga, se kam qenë në sindikatë atëherë jem shku i kemi marr në Ferronikel, na i kanë dhonë punëtorët veç ato mbetjet edhe na dalshin ka 200 e diçka dollarë, se në dollarë i murrëm. Ishin pare për atë kohë të mira.

Anita Susuri: Kjo osht para se me dal në shpija?

Vehbi Xani: Kjo osht para se me dal në shpija ende ishim në shkolla, bile ato para i shpërndamë në sy të zavendsit me pa që s’jesum keq. Se e kem pas zavendsin na e bonën komiteti, e kanë respektu nxansat jam çudit se e kanë respektu. E kem pas malazez. Po kurrë nuk e harroj se tani kanë fol plot e kem pa, se këtu punon ni fshat atje vjen prej Mitrovice. Nuk i kom fol jo pse osht malazez, jo pse ka kalu anej, po qysh nuk i erdh keq kur na qitën prej shkollave ai keshte në shkallë. Që e kanë respektu nxansat ma shumë se çdo arsimtarë, profesor shqiptarë.

E tani na kemi majt mledhje në atë kohë kam qenë drejt për së drejti i lidhur tani ma vonë osht formu këshilli e u bo edhe Xhaferi [Murtezaj] edhe unë, po Xhaferi atë që e keni intervistu, po në atë kohë kam qenë une. Shkova në mledhje në Prishtinë qysh mu organizu, prej neve “Ide gjeniale” bile tha profesori Fehmi. Duhemi me i shfrytëzu shkollat fillore, se mësimi në shtëpi-shkolla larg ka qenë prej tyne. Se unë tani kom shku edhe si këshilltarë, nëpër to i kem kqyr në Mitrovicë te motra dy-tri herë.

Herë vishin nxansët, dej vike profesori ata dilshin, a na me zile me tabele, tana shkollat nëpër fshatra i kemi shfrytëzu. Vetëm në Skenderaj s’kemi mujt e kemi shfrytëzu Klinën e Ulët, ni shpi të frontit edhe ato e bonëm me tabele, i ka pas dy klasë, dy dhoma. E drejtori e bonëm ni floktore. Përndryshe mësimi nëpër shkolla u majt shumë në nivel, ma mirë se qetash.

Anita Susuri: Edhe vitet e ‘90-ta keni qenë mrena në shkolla?

Vehbi Xani: Në shkolla, po në shkolla fillore. Se s’na kanë lonë të mesmen, po shkollave fillore ja u shkurtum pak orët. Edhe na i reduktum për shembull Edukatën fizike, ni orë boll jo dy, latinisht njo, jo dy e kështu. E reduktum plan-programin, e landët kryesore i kemi majt me landë me zile me krejt. Na kanë ndjekë e dishin që po punojmë niher na kanë nxon, ajo Shukrija që ju ka propozu, ajo ka qenë me mu, ni Abedini ai s’osht në jetë ni Haxhi Zeqiri, na kanë çu në stacion na kanë majt deri njo [ora], na kanë rrahë.

Bile te unë ja nisën e kur shkum ish nal edhe korrenti, rryma, me do llampa. ishin ardhë plot shokë me më pa, Xhaferi e plot. E ni Sejdia tash nuk o në jetë ka qenë edhe arsimtarë e kom pas, ni njeri që ka qenë i izolum, ni patriot vazhdimisht më thoshte, “Mos ta nin veshi”. Thash, “Sejdi mu veç veshi po më dhem” ai se pajke që isha i ajun në vesh. Edhe kur kanë diplomue maturantët kanë nisë granatimet e di që na kanë metë nxansit na kqyrshin neve as na s’kishim ç’a me ju bo, kemi nejt qashtu në shkollë.

Anita Susuri: E kjo që ju ka marr policia a ka qenë ‘90-tën a cili vit ka qenë?

Vehbi Xani: Ka qenë diku ‘94-5 po. Tani punojshum na, kena punu gati dhetë vjet, nontë vjet punum po.

Anita Susuri: E këto shkolla, gjimnazin që e keni vazhdu e keni vazhdu mrenda shkollave fillore…

Vehbi Xani: Nëpër punkte, punkte i qujshëm atëherë. Për shembull nxansit e qesaj pjese, në Skenderaj nuk mujshim, gjimnazin e lam në Polac, në shkollë të Polacit, ni pjesë në Klinë të Epërm, ni pjesë në Çubrel, ni pjesë në Runikë, ni pjesë në Llaushë Teknikën edhe kështu i shpërndam si bashkësi lokale. Edhe nxansit shkonin ma lehtë e na ashtu si mundeshim në kamë e arav.

Na u deshke edhe me u organizue me majt ren se rinia s’kish ku me shkue vishin qaty, na pengojshin. Bile kur kanë ardh niher, kanë ardh këshilltarë atëherë ju thojshin republikan. Hala s’ishin formu këta këshilltarët nëpër regjione p’i shoh une kisha pauzë po zbresin prej nji kerri, po hypin. Dikuri tha, “Pse s’ka mësim” thash, “Jo, ka”. “Ku janë nxansat?” thash, “Në klasë”. “Qysh asnjo s’osht në oborr?”, “Asnjo”. Erdhën jonë konë mahnit. Kemi majt në Polac mirë shumë.

Anita Susuri: Sa u konë numri i, po menoj gjimnazi në sa vende u nda?

Vehbi Xani: Gjimnazi edhe teknika na tani fort nuk i dallojshum se dikur edhe kemi qenë bashkë, veç sa u damë. E prunëm tani në Polac, Klinë, Çubrel, Runikë, gjashtë-shtatë punkte krejt. Po aty ku ishte, pos këtu në Klinë të Ulët, se osht Klinë e Mesme, Klinë e Epërm, Klinë e Ulët. Klinë të Ulët e kishim shpi të frontit se shkollën e mesme në Skenderaj nuk mujshim me shfrytëzu se ish qendra këtu, kom shku tani edhe nëpër shkolla kështu si këshilltar se kom pasë u formun tani ato ma vonë. Kemi majt gara, kemi majt kviz e kemi pas nxon vendin e parë në regjion. Do të thotë aktivitete normale, pavarësisht që në fund ni asi manifestimi na merrshin na çojshin në stacion e herë na rrehshin, na malltretojshin, po nalë krejt nuk jemi.

Anita Susuri: E a ka pas shpi që pronarët e kanë dhonë shpinë e vet?

Vehbi Xani: Qato i numërojmë në Klinë, se na i shfrytëzum shkollat edhe kjo ka qenë shumë ma mirë.

Anita Susuri: Domethonë ka qenë në disa pjesë i ndamë gjimnazi, nëpër gjitha fshatrat?

Vehbi Xani: Po varësisht, edhe ku kish ai që dhoke mësim ma afër edhe nxansat e atij rrethi. Për shembull nxansit e Runikut e Çubrelit i kishin ma afër këto dy punkte, tjerët i kishin në Polac, vinin këto bashkësitë tjera edhe kështu.

Anita Susuri: Sa ka qenë e fshtirë për juve edhe për mësimdhënësit e tjerë me udhëtu prej njonit vend në tjetrin?

Vehbi Xani: Shumë e fshtirë, na u desht me i rrallu, fillun edhe shoferat e autobusave u mërzitën, s’na i bajshin pa pare e na u desht me i zvogëlu punktet. Në fillim ka qenë secila bashkësi lokale ni punkt tani i zvogëlum ato i prunëm në pesë punkte. Po qat’her kur na morën policët, motoën shokët në Polac unë e kisha shpinë afër aty m’u desht me i pru me kerr, e na nxunën tani, na zbulun e na majtën deri njo e qashtu.

Anita Susuri: Po më intereson plan-programi hartimi, ju keni bashkëpunu sigurisht.

Vehbi Xani: Po.

Anita Susuri: Si ka ndodhë krejt kjo? Si e keni bo këtë bashkëpunim edhe këtë si me thonë marrveshje për me pregadit ni plan-program?

Vehbi Xani: Planet na i kemi bo si përpara se LASH-i e murr rolin e ministrisë edhe planin bazë e përpilonte LASH-i. Tani na jepte neni për këshilla edhe i çonim nëpër shkolla, e në bazë tij mandej shkoqiten planet individuale. E krejt plani, plan-programi, qetash çuditërisht p’i thojnë kurrikulë pa trohë nevoje veç për me marr ni fjalë të huj. Krejt këto kanë qenë shkas që na kanë heq prej shkollave. S’e na s’dojshim me plan-programe tyne. Po planet e vulat e dëftesat e, me shumë vështirësi i sjellshim prej atje u deshke me kuaj e me kerre e kali nëpër Qyqavicë me i pru se ti nxënin ti merrnin.

Anita Susuri: E përmendët qat ditën që jeni largu prej shkollave. Si ka qenë a ka ardhë policia, a ka pasë dhunë?

Vehbi Xani: Po, po, po, po. Po, ka hi policia nëpër klasë e korridore, po qysh jo, dhunë edhe neve na u kërcnojshin. Ish kon nifar idioti komandir a zavendës a, edhe nëpër kallamoq thojke, “Që tuboni me mësu aty ko me ardh me ju vra. Se kërkun s’kemi me ju lonë vend”. Po me qaso fare kërcnimesh.

Anita Susuri: A ju kujtohet çfarë date ose cilin muj ju kanë largu? Meniherë sapo është marr autorizimi apo?

Vehbi Xani: Jo, pak ma vonë, diku në fillim ‘90-tës po.

Anita Susuri: E për dikon që nuk e dinë për shembull a mundeni me na spjegu çfarë ndryshime ata kanë kërku prej juve? Edhe në plan-programe edhe kështu?

Vehbi Xani: Ata kanë dasht kryesisht në gjuhë, në histori, muzikë këto me i bo plane unike me Sërbinë, do të thotë me ta mohu kulturën kombëtare, në qëto fusha. Bile tregonte profesori Fehmi, Fehmi Agani e kem pas fshtirë me ja u spjegu amerikanëve. “Çka ka lidhje” thojke, “merrni punoni me plan tyne”. Se për ata osht diçka e tejkalume kjo. Këtu ka qenë krejt ai guri ndarës.

Anita Susuri: Çfarë vështirësi tjera keni pas gjatë viteve ‘90-ta?

Vehbi Xani: Po vështirësi ka qenë se ti u dashke me majt shkollën, e me majt renin, e me majt… Kem pas edhe probleme, këtu kishte shumë vajza, na vinin edhe prej komunave tjera, në Polac për shembull. NIher na i ranë ni antari të këshillit që ish dal me majt ren. Do të thotë ka pas edhe këso ngatëresash. Po dikur u vetëdijësun, vishin edhe prindët, i marrshin djemtë e vet. Tash ish gjendje shumë e keqe. Shkolla ishte frymëmarrje e vendit veç, të ritë kishin mbet, në qytet s’mujshin me dal, te shkolla aty, me pa naj vajzë. Neve na pengojshin se kajher u rrehshin. E dikuri e bonëm me komisione që kujdestaronin e si lejshim.

Anita Susuri: Sa shpesh keni majt mledhje kështu me gjithë kolektivin?

Vehbi Xani: Po normalisht si përpara së paku në mujt, dy mujët gjithsesi, sipas nevojës, po. E majshim edhe me prindë, me na nimu ata, mos me i lonë me ardhë se na pengonin ma shumë.

Anita Susuri: E për pagat, a keni fillu meniherë?

Vehbi Xani: Pagat, te na nuk ka shku mirë paga, kanë metë në fund diku 17 paga pa na i dhonë, se dej vishin ato paret, ato u nalshin udhës prej diasporës. Këtu s’mujshim me ja kushtëzu njerëzve, dhoshin po jo, disa s’kishin. Edhe ish e ronë ajo me i thonë nxansit thuj prindit le ta pagun ato, e lam atë farë forme nuk i hynëm asaj.

Anita Susuri: Po në familjen e juj sa ka qenë e fshtirë për shembull gjendja financiare, për fëmitë e juj?

Vehbi Xani: Në atë kohë i kom pas dy fëmijë, tani tre u bonën në shkollë të mesme. Zitë e ullirit (qeshë). Mirëpo mësojshin. Bile shpesh të afërmit thojshin, “Mos të dhimët masi po mëson”, “Jo, s’po më dhimët po s’pi kom”.

Anita Susuri: E kur ka ndodhë fillimi i luftës, për shembull te Jasharajt, në Qirez e Likoshan, cila osht përvoja juj?

Vehbi Xani: Kur ka ndodhë në Qirez e Likoshan, se shpinë e kom pas ku osht ni lis, aty dy kanë qenë. Aty vendoseshin të gjithë edhe ushtria përpara e Jugosllavisë, kur ka ndodhë në Likoshan aty janë ardh janë vendos ni grup shumë të këqi paramilitarësh edhe tanë natën i kemi mbyll dritat kemi nejt, në heshtje mos me ditë që osht kush. Deri sa të nesrit kanë shku. Pastaj kur ndodhi te Jasharajt, kanë ikë të gjithë po unë me gru meta e me nonën se s’mujke me ikë edhe u rrethum, këtu afër janë Jasharët.

U rrethun krejt ato katune. Kemi nejt në do lluga, po gjujshin, thash, “Unë du me provu me shku” ni mal ish 50-60 metra ma anej. Thash, “E që pështoj hajdeni ju mas meje” nonës edhe grusë. Kur kom shku si në mes më kanë gju e unë jam shtri, kanë gju tri-katër herë. Spirrat e gurit tani neës ja kanë ça komën edhe grusë dorën, a mu hiq sëm ka rrokë, a kryt me dhe ma kanë mushë.

Unë kom nejt tani deri u terrue as i gjallë as i vdekun, se si lëvizsha më gjujshin. Edhe nona tu kujtu që më kanë vra, une veç me dorë pak ja kom bo që gjallë jom (qeshë). Edhe ashtu e kom kalu atë ditë deri u terru, kur u terry e kemi marr noun, se ajo s’mujke me ecë, për krish e kemi shkue në lagje atje poshtë, kur shkoj atje kërkush hiç, veç nji ish që e rujke nonën e babën e gruja e tij e qiti ni krelanë e qashtu shpëtum.

Anita Susuri: A keni shku pastaj pas vrasjes te Jasharajt, a keni shku me pa?

Vehbi Xani: Po qysh jo, kanë shku s’janë nal poplli gjithë, vazhdimisht. Në varrim Xhaferi ka qenë jo une, se unë kam qenë tani prej këtu shkum në Dashevc, deri u nal ajo krejt.

Anita Susuri: E me fillimin e bombardimeve? A keni qenë këtu?

Vehbi Xani: Fillimin e bombardimeve na kanë nxjerrë prej qitu se atje nalt u vendosën policia e kemi shkue në Kopiliq, Turiqevci që osht ni pjesë anej, kemi nejt deri sa na përzonën edhe prej aty. Pastaj në Shqipëri krejt kolonë qashtu. Ju kanë hi atyne prej shpijav i kanë nxjerrë e i qitën përpara veç ju grahshin, si bagëti njerëzit.

Anita Susuri: Në kolonë a keni pa diçka, a keni përjetu diçka?

Vehbi Xani: Paj tmerr! E di diku në Brojë kanë thirrë njerëzit, “Nalnu te varrosim ni fëmi”. I vdiç nanës fëmija në dorë. Tani mjerim qashtu rrugës.

Anita Susuri: A kanë marr njerëz prej kolonës?

Vehbi Xani: Kanë marr i marrshin. Niher ni nip që kam qenë me to, ishte pak ma i ri se unë, arsimtar i anglishtes, e shtren me automat e majshin, mu tjetri, “Ktheu edhe ti qat rrëmujë e sipër kaloj nifar kompanjolli, gjoja se ai ma shpirtmirë, “Lëshoji” tha, “ç’a po don me ta?”, tha, “Du mi vra”. Tha, “Leji se i paska vra Zoti”, qashtu edhe fymje bojshin.

Anita Susuri: Mas sa kohe keni mrri në Shipni?

Vehbi Xani: Mas nja dy dite, dy ditë qashtu.

Anita Susuri: Në Shipni pastaj sigurisht jeni vendos dikun?

Vehbi Xani: Na vendosën në nji shator njiherë, tani na ranë mas familjarët, na çunë në nji banesë…

Anita Susuri: Ju keni qenë edhe me grunë edhe nona, fëmitë?

Vehbi Xani: Nanën e fëminë jo se i kom pas në Mitrovicë, a une kom nejt këtu sherri që majshim mësim. Tani une për djalë kom menu që gjithë e kom në Maqedoni, tek vëllau prej Gjermonie tha, “Djalin e ke në Tiranë”. Tani jemi [taku], kish qenë me baxhanakun aty.

Anita Susuri: E mësimi deri kur ka vazhdu?

Vehbi Xani: Mësimi ka vazhdu…

Anita Susuri: Deri ditën e bombardimeve?

Vehbi Xani: Deri ditën… qashtu. Deri daën e bombardimeve. Nganjiherë shkojsha te motra në Mitrovicë e për Lubovec e për me ardh knej me majt mësimin. E ni dhondër thojke, “Kur po ma përmen mësimin po duhet me u rue” (qeshë). Mirëpo, në ato kushte që u majt mësimi osht bo mirë, se ka pasë zëra me ndërpre. Dhetë vjet mos me pasë majt mësim a di çka ish bo?

Anita Susuri: Tmerr.

Vehbi Xani: Tmerr. Edhe mësimi i nali njerëzit mos me ikë. Ish nifarë obligimi, e vetmja frymëmarrje e popllit ish shkolla.

Anita Susuri: Qato deshta me ju pyt, a ka pasë edhe nxansa të juj që janë shku ‘90-tave, janë konë nxansa tani janë shku jashtë?

Vehbi Xani: I kom taku niherë tre në Mitrovicë, tre nxanës të shkëlqyshëm. Tha, “Jena nis me shku” e janë shku në Suedi, janë shku. Po, qysh jo. E dhimshme, ka qenë shumë e dhimshme si kohë.

Anita Susuri: E pas luftës në çfarë gjendje i keni gjet shkollat, kur jeni kthy nëpër shkolla si jeni organizu?

Vehbi Xani: Pas luftës shumica shkollave nuk ishin dëmtu. Dëmtu po, por jo prishë, kanë shkatërru, kanë marr do dokumente i kanë… Edhe u kthym qashtu qysh ken me kapak intervenime që bonëm edhe prapë me punë vullnetare, ne u vendosëm fatbardhësisht ka pas shkolla komuna jonë, kështu nëpër fshatra bile shkolla të mira, bajagi të mira. Po nuk u ni shumë mungesa, në Skenderaj ka qenë në do baraka u vendosëm se shkolla e vjetër u rrënua, e tani u ndërtu shkolla e re e nëpër fshatra pak ma mirë, ma lehtë ka qenë.

Anita Susuri: A keni vërejt që ma shumë nxansa ka pas mas luftës pastaj?

Vehbi Xani: Jo edhe aq, do të thotë na gjatë luftës e para luftës i kena pas mbi tre mijë nxanës në shkollë të mesme, tash nuk i kem, gati te gjysma jem.

Anita Susuri: Veç në shkollën e juj të mesme tre mijë?

Vehbi Xani: Po, po. Në dy shkollat teknika edhe gjimnazi.

Anita Susuri: Veç po du me pyt edhe diçka se më dul prej mendjes, për helmimet?

Vehbi Xani: Ah po, për helmimet di shumë se kush kish makinë ish gjithë në ngjarje. Mule më thirrshin, “Mule se…” Ka qenë shumë e çuditshme. Ka pas zëra se nuk janë të vërteta, mjerisht edhe prej shiptarëve. Po unë e kom pa vet për që kcen vajza, se vajzat i ka rrokë ma shumë, shumë pak djemtë, dy raste s’kanë qenë krejt, për që kcen afro ni metër e me kokë kthehet në tavolinë, ajo ka qenë shumë interesant. Nifar shtangimi, nifar… Bile i kom dhonë mësim edhe ni çikës ni kusherini ka pas metë me shumë pasoja, me shumë pasoja.

Anita Susuri: N ësistemin nervor kështu a?

Vehbi Xani: Nervor, nervor. Se tani u bo si e drogirat, a e shkëlqyshme ka qenë. Ato i kom pa i kom çu shumë, i çojshum në ambullantë kryesisht edhe ata intervenojshin me ndonjë qetësus.

Anita Susuri: Sa ka vazhdu kjo, a ju kujtohet? Kjo gjendja?

Vehbi Xani: Vallahi ja dy-tri vjet po. Tani shumë ma të rralla kanë qenë se herë pas herë janë dukë ato.

Anita Susuri: Kohë pas kohe domethonë i keni vërejt këto?

Vehbi Xani: Po, kanë qenë intenzive për shembull ni vit, kanë qenë shumë, tani ma sporadike veç ka pas.

Anita Susuri: Cilin vit kanë qenë ma intensive, ndoshta qat vitin e parë kur kanë fillu?

Vehbi Xani: Vitin e parë, vitin e parë.

Anita Susuri: Mirë zoti Vehbi nëse doni edhe diçka me shtu për fund?

Vehbi Xani: Jo, falemnderit (buzëqeshë)!

Anita Susuri: Falemnderit juve shumë!

Download PDF