U rrehën nxanësit serb me nxënësit shqiptar në Runikë… E kishin dërgu si aktiviste Vahide Hoxha, shoqën e Fadil Hoxhës, si aktiviste për atë ngjarje që kishte ndodhë aty. Ajo ni gru zojë, ni gru e pa krahasueshme. Ni gru Albright… Kishte aty komunista që kishin dëshirë kur ndodhin kso ngjarje me u tregue ma katolik se papa… Gati na nxuni gjysa e natës kaloj. E mora fjalën unë. Thashë, ‘Kjo që ka ndodhë na ndodhë shpesh herë edhe ndaj shqiptarëve me shqiptarë na rrehen. S’ka ndodhë kjo me kurfar’ prapavije. S’ka ndodhë pse ata kanë qenë serb e na shqiptar… Na mundem m’i dhanë ngjyra çfare doni po kjo nuk ka kurfar’ ngjyre politike, as urrejtje nacionale as kurgjo nuk ka’. U kry mbeldhja… Kishte qenë ni kafe ende t’u punue, hynëm me pi kafe edhe bisedojshim me Vahiden. Vahidja tha, ‘Na nxore prej krizës. Pat’ me na nxan’, tha, ‘sabahu mos te morre fjalën ti’. Ai Avdyl Miftari profesor i historisë ish, tha, ‘Oj shoqja Vahide’, tha, ‘ky Xhaferi ka qef ton naten me nejt qitu se s’ka ku shkon, s’ka banesë, s’ka kurgjo’. Më kqyri, tha, ‘S’ki banesë?’ Thashë, ‘Nuk kom’. Tha, ‘Ki me pasë’.
Pas suprimimit të autonomisë së Kosovës në vitin 1989 dhe përjashtimit sistematik të shqiptarëve nga institucionet publike nën Republikën Federale të Jugosllavisë, në vitet ’90 u krijua një sistem paralel arsimor. Me ndalimin e mësimit në gjuhën shqipe, shtëpitë private, bodrumet dhe hapësirat e improvizuara u shndërruan në shkolla. Mësuesit, prindërit dhe nxënësit bashkëpunuan për të mbajtur arsimin gjallë përballë represionit shtetëror. Këto përpjekje nga vetë komuniteti nuk kishin të bënin vetëm me mësimdhënien, por ishin edhe një formë e ruajtjes së identitetit kulturor dhe e ushtrimit të agjencës politike. Historitë gojore të atyre që dhanë dhe morën mësim në këto rrethana zbulojnë rrëfime të qëndresës, frikës dhe sfidës së përditshme.
Xhafer Ismaili
Mësimdhënës i pensionuarLinda Gusia
SociologeNa bojshim neja midis ditës për shembull. Në ora 12:00 në mesnatë i shtrijshim perdet edhe… mandej shkojshim n’shpi me hangër drekë me prindt tanë. Qiky ka qenë realiteti. Na përherë kemi pasë ndjenjen me jetu nifar’ jete normale edhe me kriju nifar’ normaliteti edhe nifar’ rezistence në qat’ far’ normaliteti. Në të njejtën kohë realiteti jonë ka qenë jashtëzakonisht denigrues edhe shtypës në secilën formë t’jetës tonë. Domethanë është shumë interesant edhe qysh adaptohet njeri me pabarazitë e qatij niveli. Ku ti për shembull çdo gja ka qenë e segregune, a po? Ti ke qenë shumë e kujdesshme ku po shkon me ble. Ti ke qenë shumë e kujdesshme n’cilin dyqan po hin a po çka… gjithçka ka qenë e kalkulune. Për dikond që i ka 14-15 vjet gjithçka ka qenë e kalkulune edhe domethanë qato vendime që i ke bo kanë qenë vendime shumë t’rëndësishme për mirëqenien tane.
Sami Rama
Drejtor shkolleKur kena fillu vitin shkollor qater ‘94 – ‘95 atëherë kemi qenë në Bajr tu majt në nji shtëpi private, edhe aty intervenun policia…Atëherë ka qenë dhjetori, 15 dhjetori ka qenë. Ka qenë ni ditë e ftohtë, nji ditë me mjegull e dendur ka qenë, shumë mjegull e dendur. Edhe nxansat duke ardh në shkollë e kanë vërejt policinë që janë tu u sill në atë pjesë ku mbajshim mësim. Ajo shtëpia e ka pas oborrin e rrethuar me muri edhe kemi dal e kemi mbyll derën e oborrit edhe me i qetësu nxansat edhe me fillu procesin mësimor. Edhe ata e kanë kalu murin edhe janë hy në oborr të shtëpisë edhe drejt kanë hy në klasë…E di që më kanë maltretue para nxansave…Çka kanë gjet nëpër banka i kanë fut nëpër stufa, atëherë janë konë stufat e vendosne, i kanë djegë, i kanë shti me shenu ato simbolet e tyre nëpër tabelë. Edhe dikur e di që i kanë lirue, une pak kam qenë i si me thonë i maltretum në mënyrë shtazarake në korridor… I demolun klasët, dhomat, i rrëzun edhe stufat, stufat e ndezur. Para se me asi më shtinën me i kap stufat e ndezura me të thonë të drejtën, derisa mu djegën edhe durtë.
Bajram Shatri
Ekspert i arsimitKlasa e parë fillmore të ulur në dysheme e tu mësu abetaren, shkrimet e para në dysheme. Në Fushë Kosovë për shembull katastrofë gjendja. Ato dhoma janë nxe shpejt, janë ftoh shpejt. Mandej ka ndodh u dasht me shku në dhomë prej korridorit me hi në kuzhinë, prej kuzhine në dhomë ku kanë mësu nxansit. E ka dhonë idenë Halim Hyseni për shtëpi-shkolla më kujtohet ni rast, ni gazetar i tha, ‘Po çka do me bo qaty zihet pasuli’ po e banalizoj, ‘qaty zihet gjella, qaty mësojnë nxansët?’ Thotë Halimi, ‘Tregom pra ti qysh me shku me mësu? Gjoma ti vendin ku nuk ka gjellë të shkojnë qaty nxansët’.
