Pjesa e Tretë
Anita Susuri: E kto librat, ka pasë biblioteka a ka pasë vende që i keni ble a qysh keni ardhë deri te librat?
Hidajete Shabani Dërmaku: Te librat? Na, thashë, kena pasë në shpi bajagi si shumë libra edhe i kom marrë, kur isha si studente kom marrë edhe prej axhës. Ai e ka pasë edhe ai bibliotekën. Kom pasë bibliotekën në Gilan, shkojsha edhe atje merrsha libra si studente. Se Letërsi jugosllave, Letërsi botërore e letërsia shqipe… unë e kom pasë tezën ka punu në bibliotekë të qytetit. Besa te Pallati i Rinisë ia ka pasë nisë, tani ka pasë dalë edhe atje në qytet te [biblioteka] “Hivzi Sylejmani”. Po kjo biblioteka e Pallatit të Rinisë ka qenë si degë e bibliotekës, atëherë i kanë thanë “Vladimir Nazor” më doket, s’e ka pasë emrin, nuk e ka pasë emrin, qysh e ka tash? Qysh thashë?
Anita Susuri: Në Gjilan a?
Hidajete Shabani Dërmaku: Jo, ktu. Në Gjilan s’e di, s’ka pasë emër hiç.
Anita Susuri: Biblioteka Kombëtare a po? “Hivzi Sylejmani”?
Hidajete Shabani Dërmaku: “Hivzi Sylejmani”. Nuk ka qenë “Hivzi Sylejmani” atëherë ka qenë më duket “Vladimir Nazor”, më duket, nuk e di. Vetëm nëse…
Anita Susuri: Ka mundësi, po.
Hidajete Shabani Dërmaku: “Hivzi Sylejmani”, s’po më duket që ka qenë. Ajo ka punu aty në bibliotekë, bile shkojsha kaniherë se kom pasë qef me punu në bibliotekë. Shumë… me libra.
Anita Susuri: A osht’ gjallë ajo tezja juj?
Hidajete Shabani Dërmaku: Po, gjallë, ajo i ka katër muj mas meje është. Motra e nanës.
Anita Susuri: Koka e re ajo.
Hidajete Shabani Dërmaku: Po, e re.
Anita Susuri: Po, mendoj ni gjeneratë ma e re. E në këtë kohë keni jetu, thatë, te dajtë apo?
Hidajete Shabani Dërmaku: Po, te gjyshja e gjyshi, te daja po.
Anita Susuri: Ku kanë qenë ata në Prishtinë?
Hidajete Shabani Dërmaku: Në Ulpianë janë afër shkollës “Hasan Prishtina”.
Anita Susuri: A mundeni me na përshkru Prishtina qysh osht’ dokë për juve n’atë kohë? Qysh ka qenë?
Hidajete Shabani Dërmaku: Prishtina, me ta thanë të drejtën, Prishtina si Prishtinë s’e kom dashtë hiç (qeshë). Mi kodra u konë palidhje. Unë e kom dashtë vendin tem, katundin Përlepnicën, ma shumë se Prishtinën. Nejse ka qenë e mirë Prishtina, ajo farë qendre. Bile, më kujtohet kur punojsha atje flitshim me kolegë atje në Zvicërr në Genevë edhe po i thom, “Kur të vjen qershori, më kujtohet në Prishtinë ajo shëtitorja me bli, era bli që vjen… teatri”, nejse ka qenë Pallati i Rinisë, u bo qato vitet pasi kom ardhë unë. Nuk di në cilin vit u bo Pallati i Rinisë? ‘77 nashta.
E shkojshim atje në bibliotekë me msu e kanë pasë sallën e leximit t’mirë, nxet aty e me shoqe. I përgatitshim provimet, qaty shkojshim. Ose ka qenë edhe ni sallë e leximit përmi Mensën e Studentëve. Ku është menza e studentëve ka qenë ni sallë po u dashke me u çu herët me shku me zanë venin. M’i pregatitë provimet, me shku me mësu aty, se aty te dajtë e kom pasë mirë, e kom pasë dhomën teme po sado kudo ni kohë ka qenë edhe… ish gjyshi u pat bo operacion e djali i dajës e e vishin mysafirë pak ma tepër, s’ish shumë atmosfera për me mësu. E shkojsha aty ose në bibliotekë. Edhe shkojshim edhe rrishim aty mirë me shoqe, u përgatitshim.
Anita Susuri: A keni shku edhe në kinema, për shembull filma kur kanë ardhë?
Hidajete Shabani Dërmaku: E në kinema, po, pak jo shumë s’më kujtohet. E në teatër kena pasë shku me e pa ni [shfaqje] “Fishekun e pajës” me dy shoqet. Tash ni shoqe e kom në Ferizaj, osht’ Hyrije Bejta edhe kjo Drita Kuqi, Drita Kuqi, po. Drita Kuqi ose Shkurte. Emrin e ka pasë Shkurte të regjistrum, a Dritë i kemi thanë. Isha në, tezën e pritsha, se ajo punojke deri në ora shtatë në bibliotekë te Pallati i Rinisë e unë dola pak në qytet edhe ka qenë Oda Ekonomike, nuk e di a është tash hala a jo? Qaty ku osht’ busti i Nanës Terezë?
Anita Susuri: Po.
Hidajete Shabani Dërmaku: Po, qaty poshtë. Unë t’u kqyrë aty në vitrinë diçka, kur po vijnë ato shoqet edhe po më thojnë, “Hajde, a po vjen po shkojna në teatër?” Po thashë, “Ajo tezja më pret bashkë me u kthy te gjyshja”, a din te dajtë. “Jo, hajde, hajde”. A din, u mashtrova shkova. Jom ulë po e kqyrim aktin e parë, të dytin, u çova thashë, “Jo se ata nuk e dijnë ku jom, s’ju kom kallxu”. E jom kthy, u ktheva. Kur shkova, “Po pse s’ke nejtë?” Thashë, “Jo bre, me dalë me më lypë me thanë çka u bo ku hupi”. E kom pasë shku kështu. Tjetër herë s’e di s’më kujtohet. Jo, s’kena dalë shumë se nuk kom pasë qef me dalë. Përpara ka qenë pak ma ndryshe. Kemi shku, kur e kemi ditë për shembull me tezën kemi shku, “Hajt po shkojmë në kinema me pa ni film”, ma rrallë.
Anita Susuri: A ju kujtohet, a ka pasë ndonjë film të Shqipnisë?
Hidajete Shabani Dërmaku: Jo more, çfartë filma të Shqipnisë. S’kom pa filma të Shqipnisë asniherë. Indianë më kujtohen edhe më ka mbetë, i kom marak, s’kom pa ma kurrë.
Anita Susuri: Me kauboja filma?
Hidajete Shabani Dërmaku: Jo, jo, jo. Filma indian, romantik (qeshë) sentimental. Jo, me kauboj jo, ata s’i kom marak. I kqyrin djemtë. Përpara mu më kujtohet djemtë e hallës kur vishin prej Gilanit, ata djemtë në Përlepnicë, nal të kallxoj diçka tash që e përmende. Ata shkojshin në kinema i kqyrshin, se në qytet atje i kqyrshin kta filmat me kauboj, e ku di une, e kur vishin na fmi kallabllak edhe aty në katund gratë e shkreta, na me gra (qeshë), burrat te oda. E i thojke ajo gruja axhës, “Hajt o Emin kallxojau naj prrallë, mashtroj pak” (qeshë). E ai u ulke aty në shkom, e kena pasë në kand edhe kallxojke filma çka i ka pa ama i merrke sikur vet me qenë pjesëmarrës. E u mbledhshin tanë fmija rreth tina u ulshin, s’bojshin zo fare fare me i qit’ gratë.
Anita Susuri: E ju thatë që vitet e ‘80-a ka qenë koha kur veç jeni fut ne ilegale…
Hidajete Shabani Dërmaku: Po, para, s’po di, ‘79…
Anita Susuri: Para demostratave?
Hidajete Shabani Dërmaku: Po, po, para demostratave.
Anita Susuri: Qysh kanë qenë qito hapat e parë? Qysh keni njoftu njerëz? Kush ka qenë ai i pari që ju ka…
Hidajete Shabani Dërmaku: Mu më ka, ka qenë ajo shoqja Drita që më ka njoftue. Ka qenë ajo e organizume me kta, Ismajl Haradinaj e do grupin e Deçanit, Jashar Saliun e nuk e di. Nejse, unë ata s’i kam njoftë, e kom njoftë veç Dritën. Më ka afru, por na kemi bisedu përpara, se si thashë bisedonim për Adem Demaçin për veprat. Jo qarkullojke, më kujtohet atëherë e Gjergj Fishtës, “Lahuta e Malsisë”, unë për veti s’e kam lexu, s’e kam lexu kurrë edhe… ka pasë edhe ma herët veprat e Enver Hoxhës, “Titistët”, e ku di une.
Është ai, është me dimër, dimër, nuk e di e kemi qaty, nejse të Enver Hoxhës veprat, të Kadaresë. Të Kadaresë i kemi lexu atëherë mu më kujtohet viti ‘68-ën veç i botojshin në vazhdime do vepra të Elena Kadare, për shembull, “Shuaje dritën Vera” ose të Kadaresë në vazhdime, në “Zërin e Rinisë” na i merrshim “Zërat” atëherë. Ka pasë edhe kështu të lejum, po ka pasë edhe të ndalum, për shembull “Titistët” s’ke mujtë me pasë, me ta zonë të kishin çu në burg. I kemi pasë kontakt e kemi bisedu na, i shihshim, shkojshim në bibliotekë. S’kishe të drejtë m’u furnizu me literaturë, s’të jepshin edhe literaturën që kishe nevojë ti ose që dojshe me konsultu. Dukej e keqe, ni e keqe, ni padrejtësi e bisedojshim na.
Bile, Ali Lajçi s’pe di a po të kujtohet? [I drejtohet intervistuesës] Ali Lajçin në grup e kom pasë, kena qenë në të njejtin grup. E vitin e fundit në studime e patën organizu, “Hajt po shkojna në Shqipni grupi jonë i gjuhës dhe letërsisë” te dytë. Ky Ali Lajçi kish, a din, organizoi, më duket prej tij ka ardhë ma tepër. Nuk e di a ka qenë ai kryesori a jo, por ai nuk mujti me ardhë se s’ka pasë pasaportë, Aliu. Unë e Drita e kjo shoqja nga Ferizaj e do tjerë kemi qenë në ekskurzion, ni javë kemi pasë nejtë në Shqipni.
Anita Susuri: Cili vit ka qenë?
Hidajete Shabani Dërmaku: ‘79 a ‘78 mos t’rrej, s’e di, viti i fundit qat’ vjet, ‘79-tën.
Anita Susuri: Qysh keni shku krejt qata a mundeni me na tregu qysh u bo krejt qajo?
Hidajete Shabani Dërmaku: Kemi shku kështu, e kanë organizu kta me na çu fakulteti e ka bo kërkesën, nuk e di kush e ka bo. Të kallxova, thashë, Aliu ka qenë iniciator, por a ka qenë ai, a ka qenë edhe najkush tjetër nuk e di a din se s’jom interesu. “A po shkojmë?” “Po shkojmë”. E kemi bo kërkesën, ka qenë si kusht pak notat e pak, me pasë edhe pasaportën. Unë për herë të parë qaty e kom pasë marrë pasaportën. Para se me shku na thirri i ndjeri Fehmi Agani ni takim me studenta që kishin me udhëtu, me bisedu, me na këshillu që me u përmbajtë, mos me bo…
Kemi pasë shku me autobus, me ni autobus. Nëpër Tetovë, kah Tetova atje në Qafë Thanë kemi hypë edhe pastaj na kanë çu drejt e në Tiranë. Tana prej Tiranës kemi shku në Sarandë, kemi kalu përskej Ksamilit. Atëherë kanë qenë nja dy-tri ndërtesa veç, s’ka pasë kurgjo. Qytet i ri i thojshin, qytet i punëtorëve. Kemi shku në Elbasan e kemi pasë pi ni kafe në Hotel Skampa. Në Shkodër kemi qenë, më duket qaty kemi bujtë ni natë. Në Berat kemi shku e kemi hongër ni drekë, në hymje të Beratit s’kena hy në qytet atje, në qytet të vjetër. Në Gjirokastërt kemi bujtë ni natë, ka qenë mirë valla. Nejse, ajo tensioni, se ky burri jem nuk i don, po unë (qeshë).
Ka qenë nifarë tensioni, a p’e din, ajo përcjellja, rujtja e sene, por ka pasë rregull, ka pasë rregull. Ato farë brezaret, ullishtet, e pemtë, serrat me perime, domethonë që i kanë mbjellë masanej. Pastërti ka pasë, rregull. Nejse, fukarallëk sa të dush, fukarallëk sa të dush. Më kujtohet bile ni rast në Tiranë, ishim në mramje e kishim nifarë i thojshin Ditë Preka, nuk e di, ka qenë ai i Sigurimit [të Shtetit], rrijke me neve aty. Kalunë do të njofshëm aty të tmerrum,, s’kishin qef me nejtë e njifshin, u tutshin që p’e… e shkun. Po mendoj, qishtu ka qenë. Ato kur dilshin, ato gratë me fshi qytetin me rrëmeta. A e din çka janë rrëmetat?
Anita Susuri: Jo.
Hidajete Shabani Dërmaku: E s’pe di qysh me tëkallxu, me ksi farë të drunit a din, që i kanë degat e holla, po. Me qasi e fshijshin se s’kanë pasë fshisa. Bile, kur e kom pasë lexu ni roman, jo romanin po kjo Elena Kadare i ka shkru kujtimet si biografi. Thotë, “Dilshin cisternat me la rrugtë”, unë s’e di ku i ka pa ajo cisternat…
Anita Susuri: (Qeshë).
Hidajete Shabani Dërmaku: Po, vallahi. Çfarë cisterna? Ato dilshin fshijshin me ato rrëmetat. Nejse edhe s’ka pasë shumë se qitashti qaty qysh e kemi shkret. E mirë ka qenë, mirë, mirë.
Anita Susuri: Kushtet e randa i kanë pasë sigurisht?
Hidajete Shabani Dërmaku: Po, ata kushtet e randa.
Anita Susuri: Po qysh e keni paramendu ju Shqipninë që ka qenë?
Hidajete Shabani Dërmaku: Ah nalu, du me të kallxu diçka, se kaniherë, kaniherë, kam qenë e vogël po të kallxoj ato kur bojshim kallap duhonin, osht’ interesant ai kallapi. Pata pa ni andërr isha e vogël, atëherë e vogël, na s’dishim Shqipninë, s’ka pasë, s’kemi pasë ide besa. Ni libër e pata gjetë, si libër leximi fill mas luftës kur e kanë bo edhe ka qenë fotografia e Enver Hoxhës aty, “Biri ma i miri i popullit shqiptar”, edhe ai i bukur sa të dush. Fotografinë e tina. S’kom pasë shumë ide, a din, se s’kanë folë, s’kanë guxu njerëzit me folë as para fmive.
Po tregoj unë e pata pa ni andërr kishe shkova në Shqipni sikur ni mal, as njerëz as kurgjo. Mal, drunjë s’u doke qielli kërkund, gjethet për toke. Po kallxoj po thom qishtu qishtu, “Kom pa andërr që kom shku në Shqipni po”, qishtu, “s’kom pa kurgjo”. Ai mixha tha, “Ah”, tha, “të nift dikush tye” (qeshë). Edhe njiherë se kush e përmendi tha për Titon kur ka pasë ardhë në Kosovë, s’di çka po thotë. E më kujtohet baba ishte t’u marrë abdes. A p’e din çka osht’ abdesi?
Anita Susuri: Po.
Hidajete Shabani Dërmaku: Ish t’u marrë abdes edhe une të kallxoj të drejtën, në shkollë na msojshin Tito, Tito, Tito edhe s’ka tjetër. Ata msustë nashta s’e kanë pasë bash prej qefit, po e kanë pasë për detyrë. Thashë, “Po vjen Tita”, kisha qef me shku në Gilan me pa, s’e di a ka ardhë në Gilan ai. Edhe s’e di çka po thotë baba jem diçka p’e shan Titën. E ai axha tjetër po i thotë, “E more magar”, tha, “qysh po fol kështu para fmive”. Se ka pasë frikë atëherë me dalë. Ajo ka qenë koha e Rankoviqit. Me dalë fmija me folë i kanë përcjellë i kanë përgju njerëzit. E kështu.
Anita Susuri: E në Shqipni sa ju ka ra me nejtë?
Hidajete Shabani Dërmaku: Thashë nja ni javë më duket, ni javë. Ni natë në Sarandë kena bujtë, ni natë në Shkodër, ni natë në Durrës, në Tiranë ni natë a dy kena pasë shku e kena vizitu Muzeun Etnografik, Varrezat e Dëshmorëve, Shoqatën e Shkrimtarëve, tjetër s’di çka kena vizitu.
Anita Susuri: E qysh ka qenë pritja prej tyne?
Hidajete Shabani Dërmaku: Po e mirë, shumë e përzemërt. Të kallxova kanë qenë të organizume, nuk kanë qenë kështu spontane që me shku. E me këtë Dritën, kjo Drita, kjo shoqja e ka pasë ni çikë tezës a të dajës a diçka ni ilake, akraba në Durrës, e kena pasë shku na trija me vizitu ata. Po mirë, ni banesë e vogël mirë e thjeshtë e pastërt, po jo kumeditë sa. Po kumeditë kta thojshin që kur kanë pasë me pritë dikond ia kanë rregullu, s’ma merr mendja.
Anita Susuri: E kur jeni kthy, a ka pasë tani edhe, a ju kanë marrë ndoshta në pytje kta sistemi a naj përcjellje a diçka?
Hidajete Shabani Dërmaku: Jo, jo, s’na kanë marrë në pytje. Nuk na kanë marrë në pytje, por tash po më kujtohet kanë bisedu me atë shoqen në Ferizaj. Thotë… i paskan pasë shkru letër, a nuk e di, që kom marrë vesh që po dojnë me shku nëpër shpija m’i kontrollu kta që [kanë qenë] në Shqipëri me i kontrollu çka kanë pru libra. E i paskan pasë shkru. Unë asaj i kom thanë që, “Hiqi librat”, a nuk e di (qeshë).
Anita Susuri: E ju a keni marrë libra?
Hidajete Shabani Dërmaku: Po, diçka kemi marrë me veti. Do i pata marrë i pata çu ia pata marrë adresen ni kusherinës në Stamboll. Edhe t’i marrë unë librat e mija, a din, do që ishin ma me zo edhe Dritës edhe asaj Hyrijes e t’i çoj në Stamboll. E me shku m’i marrë pastaj kur të kalojnë. Edhe kur erdh ai axha prej Arabisë ka qenë edhe ‘79-ten, ka qenë ‘79-ten ktu prapë u pat’ kthy me gru e me fmi, domethonë mas dhetë, njëmbëdhjetë vjete.
Kur u kthy i ka pasë shtatë fmi ai në veturë, grujen e sene krejt teshat. E tash ktyne ju dhimtë edhe i patëm bo pak ma ndryshe, i patëm bo do vetura do asi e ju dhimke me lonë vetëm m’u kthy ai me fmi kallabllak. “Hajde po shkojna me ni veturë”, e shkova edhe une. Djali hallës edhe axha i vogël edhe unë kena shku i kena përcjellë deri në Damask të Sirisë. Ka u kthym, menzi ia mbushën mendjen atyne, “Hajde po shkojmë te aba Rifadije”, ku i kisha çu librat (qeshë). Me shku m’i marrë librat.
Kur u kthym, “Hajde po shkojna”, menzi që e gjetëm as pa adresë, as pa kurgjo, s’e di qysh e gjetëm. E gjetëm na, shkum qaty pari edhe s’e dishim… ni djalë i Prishtinës shqiptar, na ka njoftë ai e ka pa që jena shqiptarë. Ai na e gjetë adresën e shkum aty. Kur shkoj, a din çka, i kom marrë dy libra. “Çka ke bo?” Krejt i kish shky ajo kusherina kish pjekë pitet për ramazan (qeshë).
Anita Susuri: E sa libra i keni çu ju?
Hidajete Shabani Dërmaku: Po kumeditë tre, librat e tre vetave, s’po di sa, ma shumë se 20-30. Ajo atëherë ka qenë kjo puna e ktyne kurdëve a nuk e di, ajo Partia Komuniste e Kurdëve. Kumeditë a u kontrollojshin e u tutë ajo. Se ajo kusherinës ia kanë vra burrin në ‘45-ten edhe s’di cilin vit ata janë çu kanë shku në Turqi se u tutë po ia vrajnë edhe djemtë. E janë shpërngulë, kanë shku në Stamboll. E tashti u tutë ajo që po ia burgosin djalin atje. Ata jo more, Ambasada e Shqipërisë atje në Turqi, ai djali ka shku aty në ambasadë e s’ju ka nxjerrë kërkush telashe për to, po kumeditë. Krejt i kish pasë çky. Çka kish lanë, veç njo po më duket, njo a dy. E bile atë librin që ka qenë i historisë i Arben Putës ia kam pasë dhanë djalit të hallës është historian në Gilan.
Anita Susuri: E qiky udhëtimi i juj deri në Damask, qysh ka qenë? Se interesant për atë kohë, s’ka udhëtu kërkush deri atje.
Hidajete Shabani Dërmaku: Kanë shku haxhitë (qeshë) pak ma larg. Po mirë, vera, vapë, nxetë. Udhëtojshim. Herë u ndrrojshim, herë në atë veturë dilshim, herë në këtë veturë. Veç ai djali i hallës ka qenë shofer i zoti. Ata kanë qenë shofera babë e babëgjysh. Babën e ka pasë shofer të autobusit që ka majtë linjën Gjilan-Beograd, bile edhe në Siri shkojshin do herë. Edhe, po mirë, dalë ngadalë udhëtojshim, nxetë. Niherë kena bujtë në Bugari pak, e në Turqi në Stamboll nuk e di a kemi bujtë a jo. Nejse, më duket anej përtej, ka Adana kena bujtë edhe ni natë në hotel, tani në Siri, në Damask. S’kena vizitu.
Anita Susuri: Qysh kanë qenë ato vendet? Qysh kanë qenë?
Hidajete Shabani Dërmaku: Mirë, osht’ interesant që kur kemi shku në Damask njerëzit e bardhë sikur na edhe kta kanë pak si socialista, nuk e di si çka. Ato femrat do vajza të reja me uniforma si ushtare. Mirë. Po s’dishim na gjuhë as kurgjo, as anglisht as arabisht. Ata ja anglisht ose arabisht ose edhe frangjisht kanë mujtë me ditë. Ka u kthym, hajde, kena bujtë në Alepo, me ni hotel m’i thonë. Katatrofë! S’pata hongër bukë hiç. Mu s’mu hajke se unë jom pak special nuk i du gjellnat e… që s’i njofi. Ato u gëzunë, të axhës ato fmitë u gzunë kur shkum atje, se i kishin ato ushqimet që i njofin, që i hajshin. Humus është një. Kokrrat e nahutit, s’e di, a i thoni nahut?
Anita Susuri: Më doket po. Qiqrra.
Hidajete Shabani Dërmaku: Qiqrra, a qiqrra?
Anita Susuri: Shqip qashtu i thojnë.
Hidajete Shabani Dërmaku: Qiqrra po i thojnë edhe atyne të voglave si pasul që janë.
Anita Susuri: Qashtu diçka s’pe di.
Hidajete Shabani Dërmaku: Nejse, po qasi familje janë. Nahut ata e marrin ata e zijnë e tani e blujnë, e bojnë sikur sos. Kta fmitë e mi tash e hajnë atje në Gjenevë, unë nuk e du. Kurrë s’e kom hangër as atje në Arabi. Ata më thojshin, “Ha, merre provoje, provoje”. U gzunë, u tranunë, ju kish mungu humusi. Edhe thojsha, “Jo”, “Provoje”, ai djali i hallës. E te kapi tugi, thojsha, “Qe une s’e provoj”, u pata lodhë u pata bo qishtu {tregon gishin: e hollë sa një gisht} se pa hangër. S’mujsha m’i hangër kurgjo ushqimet e atëhershit.
Anita Susuri: E sa kohë ju ka vyjtë me shku deri atje?
Hidajete Shabani Dërmaku: Po, tybe s’më kujtohet, kom harru, jo.
Anita Susuri: Goxha…
Hidajete Shabani Dërmaku: Bajagi si shumë, bajagi si shumë se, a din, u dashtë me u nalë e me pushu e rrugë e gjatë. E kështu.
Anita Susuri: E ktu për, që fillum me folë në lidhje me aktivitetin e juj…
Hidajete Shabani Dërmaku: Po.
Anita Susuri: A ka qenë veç shpërndarja e librave, materialeve, a keni pasë edhe diçka tjetër?
Hidajete Shabani Dërmaku: Po na veç jemi organizu, ajo ma ka dhanë statutin, ma ka dhanë statutin e organizatës edhe…
Anita Susuri: Çka ka qenë ky statuti?
Hidajete Shabani Dërmaku: Po ka qenë çka duhet, qysh duhet, kujna duhet, kujna munësh me iu afrue, kush mundet me u bo anëtar. Rregulla qysh me ju përmbajtë, çka me bo. Me rujtë konspiracionin, mos me folë me gjithkond, mos me ju afru gjithkujt edhe kom pagu antarësinë, po s’më kujtohet sa. Mos më vet se s’e di. I kom pasë dhanë paret e ka pasë metë ajo me ma dhanë edhe organin e lëvizjes me qenë lajmëtar i lirisë, po s’ma ka dhanë asniherë, s’ma ka pru. Nuk e di çka ka ndodhë. Ia ka dhonë dikujt tjetër, s’ka pasë shumë ekzemplarë atëherë. Kontakte kena pasë. E kom pasë tana edhe me këtë kusherinin, ma ka pasë dhanë ai këtë, “Fronti i Kuq” i Ibrahim Kelmendit, organ. “Fronti i Kuq” ka qenë ni fletushkë, katër faqe s’ka pasë ma…
Anita Susuri: E çfarë përmbajtje kanë qito?
Hidajete Shabani Dërmaku: Po qito përmbajtjet që kanë kundër sistemit, kundër padrejtësive që po ju bohen popullit tonë e qysh po shfrytëzohet Kosova, qysh po burgosen njerëzit e pafajshëm. Lajmëtar kurrë s’kom lexue, s’e kom marrë asniherë. Atje kena pasë, domethonë edhe “Lirinë” edhe “Frontin e Kuq”. E kom pasë këtë, “Punëtorët”, “Punëtorët”, a, “Punëtorja”, të Abdullah Prapashticës, të Abdullahit. “Liria” e grupit OMLK-ja ka qenë Hydajet Hyseni e kta Kadri Zeka. Ata e kemi lexu. E kemi pasë atë, më duket Muhameri e ka pasë pru në ‘81-tën. E pastaj u zbulu grupi ‘81-tën.
Më kujtohet niherë jena taku me Dritën në Prishtinë, tha s’di çka, unë mendojsha që janë të organizume. Nuk janë konë bash spontane demostratat. Ajo tha, “Ti”, tha, “po mendon që janë të organizume a?” Tha, “Na nuk i kemi organizu, s’janë prej neve”, domethonë, grupi jonë. Thashë, “S’po di tashti, bash pa pasë diçka vetvetiu kurgjo s’bohet”. As ju s’ishit ardhë qitu pa ju thirrë unë, po. E tana kur rashë, kur erdhën, unë kom qenë t’u punu.
E kryjta fakultetin dojsha me hy në punë në Prishtinë. E ky mixha s’dojke me më lonë me ardhë në Prishtinë. Ju pata thonë… se ai kish mundësi me të njofshëm e sene, se gjithmonë me të njofshëm ka shku kjo farë pune të punësimit e sene. Nuk dojke me intervenu, a din, përpara. Po kur i thashë, kur e pa që po kqyri me hy në Prishtinë në punë e ma gjetë në [shkollën] “Selami Hallaqi” vendin e punës. Kom punu veç dy muj ditë…
Anita Susuri: Në Gjilan si mësimdhënëse?
Hidajete Shabani Dërmaku: Po. Dy muj ditë, domethonë ia kom nisë me 8 mars. Me 11 mars më doket janë bo demostratat e para a?
Anita Susuri: Po.
Hidajete Shabani Dërmaku: Edhe me 12 maj më kanë arrestu. Te shkolla kanë ardhë më kanë marrë. Kur më morën, kur më morën e dita që ma s’kom vend në shkollë. E i kishim në shpi edhe e disha osht’, “Liria”, e kishim libra e kishim gazeta tjera aty edhe u deshtë me pranu që jam anëtare e organizatës, me dorëzu statutin që e kisha marrë. Po nuk më dënunë, nuk më dënunë me burg, a din. S’më kanë qit në gjygj fare, po më përjashtunë prej punës.
Bile, ky axha ka harru, a din se, plaku i ka bo 90 vjet. Po thotë, “Ti pse dhe dorëheqje?” Thashë, “O axha jem”, thashë, “kom dhanë dorëheqje se s’e kom pasë qare”. Unë s’kom dhanë dorëheqje, po ata më kanë detyru me dhonë dorëheqje se s’kom pasë vend, ata mirë që s’më kanë burgosë. “Qysh?” “Po”, thashë, “unë kom qenë e organizume”. Ata për ma pak i kanë dënu njerëzit, për ni parullë që e ka shkru dikush në muri, ni fmi.
U deshtë me… e disha që janë ato tjerat, thashë kur shkojnë ato tjerat… fati ata kanë kontrollu, kanë bastisë shpinë po s’kanë ra në to. Bile i kishin pasë marrë do libra që i kom ble ktu në Prishtinë. Ka qenë, “Liri a vdekje”, e Miko Kazenzaçit ai është autor grek. Ndoshta qysh i përshkrun ai aty në roman osht’ sikur, do adete si shqiptare, a din. Po nejse, grek. Bile thashë, “Çka e keni marrë kta?” A din. “E kemi ditë se çka osht’ po veç e kemi marrë”, ata në UDB-e më thojshin.
Anita Susuri: A ka pasë kështu dhunë fizike ndaj juve?
Hidajete Shabani Dërmaku: Jo, jo. Nuk mundem me thanë që më kanë, se s’më ka prekë kërkush. Dhunë fizike jo, po psikologjike sa të dush. Psikologjike dhunë sa të dush, a fizike kërkush s’më ka prekë me dorë. Nuk p’e di, tashti, se ka pasë tjerë që i kanë rrah, i kanë malltretu. E unë ‘81-tën domethonë kur më kanë marrë, më kanë majtë ma shumë se 24 orë, s’e di s’më kujtohet bash mirë, kom harru. E morën edhe babën atëherë, më kujtohet edhe vllaun e madh. E pastaj vitin tjetër pasi ka ra Muhameri në burg, atë ditë, kur ka ikë prej burgut Muhameri kanë ardhë më kanë marrë të nesërmen. Ai ka ikë natën mes të shtunës dhe të dielën, mu kanë ardhë të dielën, s’e di ndoshta kah dymbëdhjetë me thanë.