Historitë e njerëzve romë të prekur nga Lufta e Kosovës 1998–99 dhe pasojat e saj mbeten kryesisht të panjohura. Këtu paraqesim rrëfimet e jetëve individuale, të cilat theksojnë pasojat afatgjata të zhvendosjes, përjashtimit social dhe vështirësive ekonomike për komunitetet rome. Qëllimi ynë është të trajtojmë përjashtimin historik të narrativave rome nga rrëfimet kryesore të konfliktit në Kosovë, duke ofruar një kuptim më të mirë të pozitës së tyre të cenueshme sociale, por edhe të qëndrueshmërisë së tyre.

Ky hulumtim zhvillohet në partneritet me organizatën Versitas dhe mbështetet nga Heinrich Böll Stiftung.

Intervistat janë realizuar në dialektet e gjuhës rome të folura nga bashkëbiseduesit (Gurbetski, Arljiski, Burgurgjiski ose Prizrenski), dhe më pas janë përkthyer në anglisht.

Rreth dialekteve: Gjuha rome e folur në Kosovë është e pasur, e larmishme dhe e formësuar nga shekuj të ndërveprimit kulturor, migrimit dhe historisë lokale. Brenda Kosovës, romishtja nuk është një gjuhë e vetme e njëtrajtshme, por përbëhet nga disa dialekte të dallueshme që pasqyrojnë identitetet rajonale të komuniteteve të ndryshme rome. Këto dialekte ndajnë një bazë të përbashkët gjuhësore, por dallojnë në shqiptim, fjalor dhe ndikime nga gjuhët përreth, si shqipja, serbishtja dhe turqishtja. Së bashku, ato përbëjnë një element të rëndësishëm të trashëgimisë kulturore dhe identitetit rom në Kosovë.

Një nga variantet më të përhapura është Gurbetski, përdorur veçanërisht nga komunitetet rome në pjesët qendrore dhe jugore të Kosovës (Mitrovicë, Pejë, Fushë Kosovë).

Një tjetër variant i rëndësishëm është Arljiski, folur nga grupe me rrënjë historike në Ballkan që kanë migruar në periudha të ndryshme. Arljiski ruan disa struktura më të vjetra gramatikore dhe përmban huazime të shumta leksikore nga serbishtja dhe gjuhët e tjera sllave të jugut, duke treguar se si komunitetet rome janë përshtatur gjuhësisht me mjedisin e tyre.

Dialekti Burgurgjiski lidhet historikisht me komunitetet rome që tradicionalisht kanë punuar si farkëtarë dhe zejtarë. Edhe pse sot kjo ndarje profesionale është më pak e pranishme, dialekti ruan terminologji të veçantë të lidhur me zanatin dhe mjeshtërinë. Ai gjithashtu paraqet një përzierje ndikimesh, varësisht nga regjioni ku familjet janë vendosur, duke e bërë një shenjues të rëndësishëm të identitetit dhe traditës së grupit.

Në mënyrë të ngjashme, dialekti Prizrenski pasqyron mjedisin kulturor dhe historik të Prizrenit, një prej qyteteve më multietnike të Kosovës. Ai përfshin elementë të gjuhës shqipe, turke dhe sllave, dhe njihet për traditat e forta gojore dhe muzikore të trashëguara ndër breza.

Këto dialekte dëshmojnë për përshtatshmërinë dhe qëndrueshmërinë e gjuhës dhe kulturës rome në Kosovë. Edhe pse dallojnë ndërmjet tyre, ato ruajnë mjaft ngjashmëri gramatikore dhe leksikore për të qenë të kuptueshme mes komuniteteve rome në gjithë vendin. Sot, me interesin gjithnjë në rritje për ruajtjen kulturore, edukimin dhe dokumentimin gjuhësor, dialektet rome të Kosovës vazhdojnë të luajnë një rol thelbësor në forcimin e identitetit, kohezionit komunitar dhe përcjelljes së trashëgimisë gjuhësore e kulturore tek brezat e rinj.