Pjesa e Parë
Jeta Rexha: Zoti Xhevat a mundeni me n’a folë pak për fëmininë e jujë, rrethin ku jeni rritë, familja e jujë qysh ka qenë, ju qysh keni qenë si fëmi edhe gjanat që i mbani n’mend si fëmi?
Mulla Xhevat Kryeziu: Po si fëmi, si çdo fëmi i kosovarit, jemi rritë në kushte të randa ekonomike. Rrjedh nga nji familje, kështu me tradita t’vlerave, me tradita kombëtare, njerëzore, morale, fetare e t’gjitha këto me rradhë. Dhe si fëmi, kohën e kemi kalu shumë të vështirë. Kushtet tona kanë qenë jashtëzakonisht t’vështira. Kemi udhëtu dikun gjashtë-shtatë kilometra me shku n’shkollë. Pastaj s’kemi pasë libra, s’kemi pasë veshmbathje, s’kemi pasë ushqime t’mira, derisa kem fillu pak që me u rritë, kem fillu… se babën t’pashkollumë, nanën t’pashkollume, familja e pashkollume edhe e papunësume. Domethanë kushtet tejet t’rana t’asaj kohe, qe une e përjetoj edhe e maj n’mend.
Kështu që t’u e pa nevojën e arsimimit, e shkollimit, e t’angazhimit, jemi detyru nashta edhe jashtë atyne mundësive tona, kapaciteteve tona, për me u gjetë, për me ardhë deri tek rritja, shkollimi, te punësimi, edhe me e mbajtë familjen. Prandaj, kemi pasë kushte t’vështira, kushte t’randa dhe jo vetëm une, po e mbaj n’mend i tërë fshati, e tërë gjenerata ime, shoktë e mi. Une kom shku n’shkollë, une e maj n’mend, kom shku n’shkollë me opangë t’likurës. Unë e maj n’mend, n’vend t’çantës kom bajtë, si me thanë, çantë ose jangjik[1] të lëkurës, t’marume, qe ma ka maru nana.
Erëmirë Krasniqi: N’cilin vit keni lind?
Mulla Xhevat Kryeziu: Unë jam lind me 19 t’katërtin, 1958-n. Edhe kështu që kam çka tham, kam çka rrëfej për fëmininë time, se kemi vujtë, kemi hjekë. Pastaj pushteti i hujë, familja ime kishte vujtë. Gjyshi im…
Jeta Rexha: Cili ka qenë fshati i jujë?
Mulla Xhevat Kryeziu: Fshati Bubavec, kuvendi komunal tash i Malishevës. Gjyshi im për politikë ishte dërgu n’burg. Dënohet me katër vjet n’burgje t’Nishit. Atje e mysin nga torturat edhe sot e asaj dite nuk ia dimë as varrin. As s’kemi pasë mundësi me hapë t’pame për të. Domethanë, pastaj familja asht’ leçitë, asht’ largu, s’kanë guxu njerzit me ardhë. Shteti na ka marrë n’sy, edhe kështu qi kemi pasë kushte t’randa t’ekzistimit edhe t’jetesës. Prandaj ajo ishte ni situatë edhe ni kohë shumë e vështirë, e randë e asaj kohe. Dhe shpesh herë ndoshta, edhe kur iu tregoj fëmive t’mi se qysh kemi vujtë, “A thu babë si asht’ e mundun?” Asht’ e mundun se kanë qenë rrethanat e tilla, që kemi përjetu tmerr, kemi përjetu gjithçka.
Jeta Rexha: A mundeni me na tregu edhe për gjyshin, çka ka qenë aktiviteti i tij?
Mulla Xhevat Kyreziu: Gjyshi im ka qenë kryeplak i fashtit. Atëhere lëvizjet e kaçakëve, i ka strehu ata njerëz që i kanë ba rezistencë kauzës kombëtare, qe nuk janë pajtu me regjimin e Jugosllavisë t’asaj kohe, edhe pse ne i kemi përkrah ata, edhe pse ky si kryeplak i fshatit dhe i ka strehu ata njerëz. Edhe ata njerëz janë zanë n’familjen time, janë pushkatu ata pa gjyq, Mustafë Dërguti me djalin Nuredinin edhe ni nip qe emrin po ia harroj. Tre vetë janë pushkatu. Babëgjyshi im edhe tre kusheri tjerë janë marrë e janë dërgu në burgun e Prizrenit. Janë gjyku n’Prishtinë, edhe janë vujtë, i kanë çu, i kanë internu në burgjet famëkeqe të Nishit. Dhe gjyshin tim në Pozharevc edhe në Nish, kështu që gjyshin tim e nxen vdekja në burgun e Nishit. Edhe nuk e dimë sot e asaj dite ku e ka varrin. Domethanë, pi maltretimeve, pi torturave, pi rrahjeve, kanë ardhë deri te likuidimi fizik i tina.
Edhe aq ma e keqe, kur ka vdekë, kanë lajmëru njerëzit, “Ka vdekë Limon Azizi” edhe nuk kemi guxu me majtë t’pame, se kemi qenë të përjashtumë nga shteti. Nuk kanë guxu miqtë, natën kanë ardhë me na pa. Domethanë nuk kemi guxu me hapë t’pame si zakon për familjen tonë. S’kemi guxu! Kjo ka qenë ajo qe asht’ e dhimbshme, qe asht’ e tmerrshme, mos me guxu edhe t’pame me majtë, mos me guxu me manifestu mërzinë para tjerëve, pse po mërzitesh se shteti e ka ba këtë punë. Ky ishte shteti serbo-sllav.
Erëmirë Krasniqi: Sa fëmi keni qenë?
Mulla Xhevat Kryeziu: Na keni qenë, kemi lind gjithsejt gjashtë vëllazën e dy motra. Ni motër ka vdekë, ndërsa na jemi gjashtë, shtatë. Gjashtë vëllazën edhe ni motër e kemi.
Jeta Rexha: Qysh ka qenë jeta e jujë si fëmi atëhere? N’cilën shkollë keni shku?
Mulla Xhevat Kryeziu: Na kemi shku në shkollën fillore “Adem Bajrami” t’Kievës. Atje e kemi kry shkollën fillore unë edhe tanë vëllaznit e mi edhe motra ime. Edhe më pastaj, tani unë kam vazhduar në medresenë e mesme “Alaudin” këtu në Prishtinë, kam mbaru pesë vite. Dhe më pastaj e kam kry Shkollën e Lartë Pedagogjike, histori-gjeografi n’Gjakovë, n’Bajram Curr. Dhe punoj që nga viti ’79 deri sot, punoj si punëtor, ose islamolog në xhaminë e fshatit Bubavec. Njikohësisht qe katër mandate jam edhe kryetar i Bashkësisë Islame të Malishevës.
Jeta Rexha: Po n’Gjakovë kur keni shku?
Mulla Xhevat Kryeziu: Po masi e mbarova une medresenë këtu, une e kisha dëshirë me u regjistru në Fakultetin Filozofik, dega e Orientalistikës. Por atëherë Sarajeva e kishte hapë Fakultetin e Studimeve Islame dhe don që kuadrat e medresesë t’shkojnë n’fakultet në Sarajevë, e mos me pasë t’drejtë me u regjistru n’shkolla tjera, ni marrëveshje me Ministrinë e Arsimit. Kjo ka qenë ni marrëveshje famëkeqe për ne. Pra nuk ke pasë t’dejtë ku t’dush ti m’u shkollu. Se me medrese ke pasë t’drejtë në t’gjitha fakultetet, vetëm a je i zoti me t’pranu. Se ka qenë ni shkollë qe ka pasë kuadra, ka pasë gjenerata, dhe kanë korrë sukses në çdo shkollë qe kanë shku nxanësit e medresesë.
Edhe kështu qe ne jemi detyru, atëherë s’kemi mujtë me u regjistru në Fakultetin e Orientalistikës, atëhere ishum kallabllak fëmi, ishum… i kishum pleqtë, i kishum gjyshin, e kisha vëllavin e gjyshit, ashtu që u detyrova me u marrë me punën, me iu ikë studimeve për pak kohë dhe me iu siguru ekzistencë. Gradualisht, kadal ma vonë, tani viteve t’90-ta, une e regjistrova, n’fund n’shkollën e naltë u regjistrova edhe atje mbarova studimet. Edhe nuk e ndërpreva punën, e kam vazhdu. Kështu që jam i kualifikum edhe n’aspektin e historisë-gjeografisë dhe edhe n’aspektin e këtij profesionit tim qe e kam fillu mas klasës së tetë, domethanë medresesë.
Masi une e kreva klasën e tetë, kisha pasion, kisha dëshirë të merrem [me fe], pasi prindërit e mi kanë qenë fetarë, janë marrë me fenë. Gjithmonë na kanë eduku n’atë frymën e edukimit njerëzor, shpirtëror, moral, kombëtar. Edhe une kështu fillova t’mendoj ku t’gjindem pas klasës së tetë, si nxanës ose si semimaturant atëhere. Kush andërrat e tija ka m’u regjistru, ku me shku, kah kishin njerëzit qe kishin sens, ku ia merrje menja qe korr sukses. Edhe une e gjeta veten, une thashë, “Une du me u regjistru në medrese”. E baj bisedë me babën, thotë, “Ku t’dush, une s’po t’pengoj, ku është dëshira e jote”. Edhe çka ndodhi këtu? Dhe une erdha dhe u regjistova në medrese.
Edhe kur u regjistrova në medrese, m’pranunë, “S’ka problem” edhe gjatë kësaj kohe, vitet e ’70-ta, ’71-72, aty ato vite, dhe vjen dikush nga afërsia ime, qe nuk e di sot e asaj dite [kush ka qenë], dhe vjen e tërheqë dokumentacionin, ma tërheqë n’medrese. Nuk don me m’lanë mu në këtë rrugë, kinse asht’ prapambetuni, kinse na duhet me ecë përpara, kinse na ke kthy mbrapa. Edhe nuk e di kush vjen edhe m’i tërheqë dokumentat.
Edhe kur vij une këtu, fillon procesi mësimor, vij n’shtator, edhe m’thojnë, “Ti djalë çka po do këtu?” “Po jam pranu n’shkollë more. Pse, qysh çka po du? M’keni pranu.” Thotë, “Jo, ti s’i ki dokumentat këtu.” “S’është e vërtetë.” “E vërtetë, s’o e vërtetë, kqyr o zotni, o ti djalë,” m’thotë ai drejtori, “këtu dokumentat e tu i ka marrë dikush.” “Po kush more i ka marrë dokumentat e mi?” “Ka ardhë ni familjar i yti, i ka marrë.” “Po mirë more zotni, po a duhet me nënshkru une, une me qenë, a dikush. A e din kush i ka marrë?” “Jo, nuk e di, veç dikush i ka tërheqë.” Dhe çka ndodhi? Jam detyru, jam kthy, jam ardhë m’u regjistru masi e kom hupë vitin, në gjimnazin e Kievës. U hapte gjimnazi atëhere edhe jam regjistru. Po gjithmonë mendjen te medreseja, gjithmonë mendjen këtu.
Dhe unë nuk du me mësu atëherë, nuk doja t’mësoja. Edhe e kisha ni profesor, ma tash i ndjerë, i cili ka qenë ni njohës i mirë i gramatikës t’gjuhës shqipe, mos t’tham ndoshta i pari n’Kosovë edhe do t’thotë qe o i pari. Ka qenë ni Tafil Kelmendi, ka qenë ligjërues i studimeve këtu, i albanologjisë. Ka vdekë n’Vushtri. Dhe Tafili vjen edhe m’regjistron në gjimnazin e Kijevës, tuj aludu se asht’ mbrapametuni, s’asht’ e kohës, s’asht’ përparimtare, s’janë ide këto dhe une u nala aty. Dhe për fat edhe Tafilin kujdestar klase. Dhe une nuk doja t’mësoja edhe fare. Dhe isha i dobtë, se s’dojsha me mësu. Edhe Tafili thotë… i kisha une dikun gjashtë-shtatë nisha, po edhe nuk dojsha me mësu, thotë, “Xhevat Kryeziu, i ka pasë dy t’dobëta, po këshillit të arsimtarëve iu luta edhe pak e kam ni lidhje afërsie, edhe kështu Xhevat Kryeziu kalon, edhe kalon Xhevati.” Thashë, “Jo, jo, une s’kom kalu. S’du me kalu.” “Po, o djalë, a je normal?” “Jam normal profesor, une nuk du me u ndalë, unë nuk du me u nalë n’gjimnaz”. Edhe posa u mbaru viti i kom marrë dokumentacionet, prapë jam ardhë n’medrese, me dokumenta.
Jeta Rexha: Cili vit ka qenë ky?
Mulla Xhevat Kryeziu: Viti ’73-74. Edhe vij n’medrese, i tham drejtorit, “Une jam Xhevat Kryeziu, kam apliku vjet, kam konkuru. M’i kanë marrë dokumentacionet, kam qenë n’gjimnaz, s’kom kalu, s’kom dashtë me nejtë. Jam i përqendrumë n’medrese.” “Hajde bre djalë se s’ka problem.” Edhe jam vendosë edhe kam vazhdu, edhe e kam kry me sukses t’mirë medresenë.
Dhe filloi procesi mësimor, dita e parë. Vij une në medrese dhe m’bjen rradha me u ulë n’bankën e fundit, afër ni dritareje. Dritarja çelë, dritare e hekurit. Edhe m’prezandon profesor Mulla Sadriu, “Si quheni ju?” Une çona n’kamë, “Xhevat Kryeziu” edhe t’ia hi me kokë dritares. Tha, “Une Kryeziu p’e di, po…” thashë, “Qe de, Xhevat Kryeziu.” Edhe t’i jap une me kokë dritares. Nuk e harroj, domethanë qe po flas qe 40 vite. Edhe ai i ndjeri, rahmet pastë, mëshirë pastë qe thojmë na, gjithmonë tani thojke, “Hajt Kryezi, hajt ti Kryezi…” dhe ishte kjo ajo dita e parë e medresesë që nuk e harroj kur i rashë me kokë dritares. “Xhevat Kryeziu,” tha, “p’e di qe Kryezi, po…” demek qe ia hina dritares, Xhevat Kryeziu, qyshtu.
Edhe në medrese, për mu ishte, prapë nji kohë ishte e vështirë. Gjendja ekonomike ishte e randë për mu, prapë ishte e randë. Por falenderoj krijuesin e gjithësisë edhe gjithë ata donatorë që kanë ndihmu medresenë. Dhe aty kemi pasë 50 me 50, 50 përqind me pagu vetë, 50 përqind ke pasë me pagu, qe ka qenë ushqimi, ka qenë edhe internati. Domethanë, pak ni mundësi, ni 50 përqind, ni mundësi qe për mu ishte boll, ishte mjaft. Se ndoshta mos me pasë qenë edhe ai 50 përqind, nashta s’kisha mujtë edhe aty me vazhdu mësimin.
Jom nisë me ardhë n’Prishtinë, sikur tash me thanë, kushton prej Kievës me ardhë n’Prishtinë, dy evro e gjysë t’i merr autobusi. Jom ardhë me dy evro e gjysë për me nejtë ni javë edhe aty kom hargju dy evro e gjysë, ia kom dhanë kondukterit edhe kom qenë ni javë ditë n’Prishtinë pa asni cent. Edhe ia kam marrë ni shokut edhe dy evro e gjysë me u kthy, me shpresë se n’javën tjetër ndoshta do t’sjellë ndonjë lekë tjetër edhe me ia dhanë atij shokut. Edhe kështu qi m’kanë nimu edhe shoktë shumë. Domethanë, kjo ka qenë ni gjendje e randë, n’përgjithësi te disa familje. Ne na patë shkelë qashtu koha e historisë. Na patë shkelë, na patë injoru, na patë gjunjëzu. Jo me t’lanë m’u shkollu, jo me t’lanë m’u punësu, jo me t’lanë me përparu edhe ishte krizë. Familja ime ka mbetë gjallë me bujqësinë, me blegtorinë. Edhe kështu qe ishte situatë e randë.
Prandej kam mjaft, kam mjaft kujtime t’asaj se qysh jam ardhë e qysh jam kthy, qysh kom jetu ni javë ditë, qysh kom nejtë. Une e shoh sot, fëmitë e mi i marrin katër-50 euro, pesë-60 euro, s’kënaqen, s’pajtohen. E kanë garderobën e mirë, e kanë ushqimin e mirë, kanë telefona, kanë standarde, regjistrojnë autoshkollat edhe prapë s’janë t’kënaqur. S’jam une i kënaqur me mësimin e tyre, “Babë, qe valla rava n’këtë provim, babë…” “Pse babë bre, tana kushtet, me rrymë…” Vjen, fëmitë e mi dal i marr n’Kievë me makinë. I çoj dej n’Kievë n’autobus me makinë. Mu, kush? Unë jam çu n’orën pesë, kom kalu nëpër 50 qenë me shku dej n’Kievë. Nëpër 50 qenë, nëpër 50 sakrifica, nëpër 50 rreziqe. Fëmi, 16 vjeç. Natën mu çu n’ora pesë, me dalë me e zanë autobusin e shtatë e gjysëve, me ardhë n’Kievë. Ishte tmerr! Borë, mraz, ftoftë. N’mëshirën e zotit, pa t’përcjellë askush, fare absolutisht.
Edhe kjo nji gjendje e randë. Prandej ndryshimi i asaj kohe me këtë kohë, jemi larg, shumë larg, shumë larg, shumë larg. Prandaj, gjenerata e re nuk p’e jep maksimumin e vet t’mundësive, për me u shkollu, me ia ditë vlerën arsimit, shkollës e diturisë. Se dituria asht’ gjeneratori i t’mirave që i sjellë n’këtë botë zoti. Dhe une pastaj e mbarova medresen, diplomova. Disa nga shoktë e mi dolën në Lindje, në botën e Lindjes, n’shtete arabe. Ni pjesë dulën atje, i krynë studimet. Une meta mbrapa tyre për shkaqe ekonomike dhe m’i nimu familjes. U punësova menihere, domethanë si e kam kry shkollën, si kam diplomu une jam punësu në detyrën e imamit. Edhe këto ishin rastet qe une i kam përjetu, edhe une me shumë shokë, edhe me familje, edhe me shumë familjarë, edhe me shumë bashkëkombas t’mi. Po situata ishte e tillë që me i përballu ato sfida t’jetës. Tash osht’ diçka krejt tjetër.
Jeta Rexha: Ëhë. Çka ka qenë aktiviteti i jujë gjatë viteve e t’80-ta?
Mulla Xhevat Kryeziu: Gjatë viteve t’80-ta, une fillova karierën time si i ri në nji profesion shumë t’ndjeshëm. Ku unë këto vite i kom bo, nuk e di çka osht’ me veshë pantollë farmerkë, as me math patike, as me dalë me lu me top, as me u marr me naj aktivitet sportiv. Ishte mentaliteti i asaj kohe, “Hoxha qysh me lu me top? Hoxha qysh me veshë trenerka? Hoxha qysh me i lëshu floktë? Hoxha qysh me pasë syza? Hoxha qysh me hyp n’kerr, me i grah kerrit? Turp!” Une kam zatetë n’kohë. Qe 37 vjet qe jam dalë n’detyrë, qe 37 vite, goxha asht’ ni kohë e gjatë. I kom zanë… domethanë i takoj qasaj gjenerate qe kom taku njerëz se janë le n’vitin 1880 a ’90. 1800 domethonë, tash 2000, domethanë i kom taku njerëz t’shekullit 18, 19, edhe tash jem n’shekullin 20. Domethanë dikun 58 vite.
Edhe kështu qe këto ishin ato peripetitë, ato… edhe ajo nostalgjia, edhe ato vujtjet, edhe ato saktificat. Kanihere naj moment i kënaqshëm, por shumë pak, dhe ma shumë t’hidhrueshme. Gjithmonë tu u përpjekë: çka me ba, çka me mbërri. Edhe profesoni im ishte i tillë, thashë. Ishte ni profesion qe duhet me pasë kujdes n’sjellje, n’biseda. Ishte nji mision hyjnor, i shenjtë, predikues, i fjalës t’zotit. Duna me qenë vetë shembull i moralit e etikës, për me i dhanë dikujt tjetër shembull une. Thashë, nuk kom guxu, ato sene nuk kom guxu m’i bo. S’kom guxu m’i bo, absolutisht. Me m’pa kush tu lujtë me top, fare. Me m’pa kush tu lujtë shah, me m’pa dikush tu lujte me letra, ka qenë turp. Dhe kështu jam rritë, kështu jam eduku, kështu gati edhe u pjeka. Gjithmonë, “Kuku, marre! Po koritna! Turp!” edhe për me i dhanë dikujna diçka, me e arsimu, me ndihmu. Edhe kështu qi deri në vitet e ’90-ta ka qenë domethanë angazhimi im n’aspektin e profesionit tim, t’edukimit t’njerëzve, të përmisimit t’karakterit t’tyne, t’moralit, t’afërsisë me ta, si t’i edukoj, si t’shkollohen, si t’rriten, si t’jenë njerëz, si t’a dojnë shkollën, si t’a dojnë atdheun, si t’i dojnë prindtë, si t’a dojnë mësusin. Edhe këto kanë qenë ato pikat qe une i kom sygjeru, edhe kom mësu gjenerata e gjenerata.
Edhe pastaj, pasi që edhe fillimi, ngjarjet e ‘81-shit, ishin ato ngjarje që… ju si keni përjetu, shyqyr qe si keni mbërri ato. Se filloj me u lëkundë bota shqiptare, m’u lëkundë koncepti i çashtjes kombëtare n’përgjithësi. Çka osht’ shqiptare filloi me u rrënu, te studentët, burgosja e intelektualëve, burgosja masive e njerëzve, dëbimi masiv i gjeneratave jashtë. T’bojke presion, t’rrafke dru, atje s’ta jepke pashaportin. Pi shumë presionit, me intervenu, me dhanë para shumë, me ta dhanë pashaportën, me ikë jashtë. Ishin këto sene t’rana.
Dhe tu e pa situatën, tu jetu me to, tu e pa gjithmonë kërkesën e popullit, vullnetin e popullit për ndryshim t’ni gjendje t’tillë, se nuk durohej kështu. Burgoset elita intelektuale: profesorë, intelektualë, njerëz atdhetarë, njerëz qe e dojnë, njerëz qe don me e pa… nuk kishum na, s’kishum pretendime territoriale me shku me marr territor n’Serbi na. Na veç dojshim t’mësojmë shqip, t’punojmë shqip, t’desim shqip. Kjo ishte ajo dëshira e jonë. Edhe këta na e murr atëhere regjimi i asaj kohe. Nuk na lente, “Ju shqiptarët s’duhet m’u shkollu. Ju shqiptarët s’duhet mësu. Ju shqiptarët mirë e keni. Ju duhet me qenë shtresa ma e ultë e botës, me qenë shërbëtorë t’Serbisë”. Edhe ata me bo çfarëdo me neve.
Jeta Rexha: Po iu kuptoj. E ju ku keni qenë në ‘80-81?
Mulla Xhevat Kryeziu: Në ‘81? Po tash unë kam jetu bashkë me kohën. I kam përkrahë protestat e studentëve, i kam përkra lëvi…
Jeta Rexha: Si ligjerues apo…
Mulla Xhevat Kryeziu: Jo, une dola, vitet ‘79 kom dalë n’detyrë.
Jeta Rexha: OK. Çka ka qenë detyra e jote?
Mulla Xhevat Kryeziu: Detyra ime ka qenë n’Bubavec, e thashë. E kreva medresenë, ‘79-tën kom diplomu. Në ‘79-tën jam punësu. Edhe bashkë me kohën, edhe n’proceset e ‘81-shit edhe ma tutje, kurrë ma pa na u nda e keqja. Edhe ajo kohë ka qenë… prej ‘74 ka qenë pak ni qetësi relative, e përkohëshme, po pa t’drejta t’tua. S’ki pasë t’drejtë ti me mendu ndryshe, pos ni Kosovë në Serbi. S’ki guxu me mendu Kosova me qenë republikë, se, ku guxon Kosova me qenë republikë? Ku guxon me pasë institucione, këtë t’drejtë, e atë t’drejtë? Ti s’ki pasë t’drejtë me pasë akademi, s’ki pasë të drejtë me pasë as ata, as ata, as ata, as ata. S’ki pasë kurrëfarë t’drejte.
Ni pjesë e madhe e këtyne fakulteteve kanë qenë t’ndalume atëherë. Domethanë, ishte ni shtypje e t’drejtave elementare të njeriut dhe nuk ke mujtë me i përballu këto. Ai qe ka lexu, ai qe ka ditë pak ma gjatë, e ka përcjellë situatën. Dhe kam jetu kështu, me këtë situatë, une bashkë me familjen edhe me shoktë. Tu u përpjekë me ba diçka, tu e thanë ni fjalë t’mirë, tu e ba ni punë t’mirë. Tu e fuqizu këtë popull, tu e përgatitë këtë popull qe po na vjen rreziku, edhe si s’na erdh’ rreziku? Na erdhi. Na e kemi pa se jemi ka shkojmë drejt ni rreziku shfarosës, Serbia me t’shfarosë, me t’zhdukë nga sipërfaqja e dheut.
Se ka dashtë me marr… nuk i kanë vyjtë njerztë qe i kanë vyejt tokat, edhe xehet nëntokësore me marr, kjo Kosovë plot me minerale, plot xehe, plot arë. Mbi ari jem tu jetu, ju e keni përcjellë, ishte ni intervistë e ni amerikani, thotë, “Ju fleni mi arin e zi.” Po mjerisht qe hala s’kemi ardhë deri te ato zhvillime ekonomike, e plasimi i tyne, nxjerrja, plasimi n’treg t’botës. Po nejse, bohen ato sene, s’janë punë për mu. Dhe kështu qe po thom qe kemi pasë ni situatë shumë t’ranë.
Erëmirë Krasniqi: E qysh ndikojshin qeto ndryshime politike n’punën e jujë?
Mulla Xhevat Kryeziu: Une isha n’kontakt me popullin, edhe isha n’kontakt me masën. Edhe ato reflektonin gjithmonë, “Si t’ia bajmë? Çka do t’bajmë? Çka me gjetë aleancë, me punu.” Adem Demaçi ishte n’burg. Ishin ni elitë e intelektualëve n’burgje. Disa herë ishin lëshu, persekutu, disa. Une e kisha shkollën e gatshme, se e kisha te gjyshi im. Unë e disha. Baba im… gjyshja ime ka jetu e vejë. Dhe mas dhjetë vite martesë ia kanë mytë burrin, ka rritë jetima. Dhe unë kam qenë tamon n’shpirtin edhe n’mishin e atyne personave qe kanë qenë t’persekutumë. Se kem’ qenë vetë familje e persekutume.
Pastaj kanë qenë ato, ato leçitjet qe thashë, largimi ka qenë me masa ndëshkuese. Na i kanë qitë atëhere, thojnë, une nuk e maj n’men, otkupin[2]. I kanë tubu t’mirat materiale: ti ki me i dorëzu qikaq mijë tonë grurë, edhe krej ai grurë, edhe ato kafshë, edhe ajo bagëti, janë dorëzu [me] porosi. Edhe koha e otkupit ka qenë koha… akcioni i armëve dhe grumbullimi i tepricës, i vishakut [tepricë], këto kanë qenë dy periudha famëkeqe për popullin shqiptar. Kanë qenë masë ndëshkuese, m’i përzanë shqiptarët me dalë për Turqi. Edhe memorandumi famëkeq mes Jugosllavisë edhe mes Turqisë, katër qind mijë shqiptarë qe janë dalë n’ato vite, me presion janë shpërngulë nga trojet e veta. Janë shku për Turqi. Tu i thanë Serbia se, “Atje keni fe, atje keni xhamia, atje keni… edhe këtu s’ka ven’, edhe lëshone”. Edhe kanë ikë, janë përcjellë.
Ju i keni pa këto emisionet qe p’i ban 21-shi, i ka bo para dy viteve ai Bahtir Cakolli me shqiptarët n’Turqi. Nëse i keni vërejtë pak ato përjetimet te ata pleqtë, qysh janë dalë, qysh janë ikë, me kerre t’drunit, me kije janë nisë për Turqi. Dhe janë shku anena, janë gju pamëshirshëm n’shkretina t’Anadollit. Dhe kjo ka qenë tmerr i shqiptarisë. Domethanë tana këto kanë qenë hall dhe brenga t’popullit shqiptar, qe jemi rritë bashkë me to, qi kemi përjetu tmerr bashkë me popullin. Dhe gjithmonë jemi dashtë me u solidarizu me njeni-tjetrin, m’i dhanë forcë, m’i dhanë kurajo, m’i dhanë fuqi qe m’i përballu edhe m’i rezistu asaj, qe mos dalim jashtë, mos t’shpërngulemi, që t’shkollohemi, qe t’i përballojmë kësaj, se qëllimi i Serbisë… Serbia e don këtë gja: na me ikë prej këtuhit, na mos m’u shkollu, na me qenë analfabetë edhe me bo çfarëdojnë me neve.
Po falë zotit edhe angazhimit, kemi pasë intelektualë, kemi pasë profesorë t’ndershëm, kemi qenë të… jemi solidarizu me veprimet e Adem Demaçit, jemi solidarizu me veprimet e elitës intelektuale qe na kanë mësu, profesorëve tanë, i falenderoj. Na kanë majtë kujtesën gjallë, na kanë mësu për atdhedashurinë. Pastaj edhe familja, asht’ edhe ai rrethi ku jemi eduku. Edhe kjo na ka majtë gjallë qe na me e ditë se kah po shkojmë, edhe këto erëna kah po na çojnë neve, edhe qysh me qëndru. Prandaj ishin ato vite, ishin vite t’rana, vite t’vështira.
Erëmirë Krasniqi: Kjo edukatë kombëtare, a ka qenë pjesë e ligjëratave tuja?
Mulla Xhevat Kryeziu: Po, edhe kjo ka qenë pjesë e ligjëratave t’mia, patjetër se pjesë e ligjëratave. Ne kemi përdorë shembuj, raste konkrete çka ka ndodhë me popull ma herët edhe çfarë mund t’na ndodhë. E kemi lidhë, e kemi gërshetu edhe kombëtaren edhe fetaren. Asht’ e drejtë e patjetërsueshme dhe na e kemi thanë kur spjegohet dëshmori. Asht’ shkalla ma e lartë qe e gradon zoti ni njeri qe e mbron interesin e pragun e shpisë t’vet, si qe e patëm na rastin me Serbinë. Çdo gja që ishte shqiptare… na s’kemi dashtë, e thashë ma herët, s’kemi pretendu t’marrim territor t’Serbisë. E kemi mbrojtë pragun tonë. S’kem pasë ku me shku. Prandej ai qe vritet, ai qe e merr plumbin në gjoks, ai njeri asht’ pi atyne dëshmorëve, qe thojmë na pi sheitëve[3]. Gjithçka e pastron ujtë: dorën ndytet, trupi ndytet, ujtë e pastron. Gjakun e dëshmorit e ndytë uji, nuk guxon me pastru atë kufomë. Edhe n’aspektin fetar po thom, ajo kufomë mbetet me kokë shplutë, edhe ai gjak edhe ato tesha pa i ndërru, se asht’ gjaku ma sublim, gjaku ma i shtrenjtë qe e pagunë zoti dhe shpërblen me nektarin e xhenetit.
Këto ishin ligjëratat tona, domethanë me e mbrojtë identitetin tand. Se këtë gjuhë shqipe, zoti na e ka dhuru. S’kena ditë na me folë, se kena maru vetë na këtë gjuhë shqipe. Se s’jemi kanë ni tjetër me bo gjuhë shqipe. Kështu kemi lindë na. Edhe tash ta ka dhanë zoti amanet, “Xhevat, e ki gjuhën shqipe.” “Po.” Edhe ata tjertë dojshin me e nalë këta, “Mos fol shqip! Fol serbisht, je burrë i mirë. Puno serbisht, je burrë i mirë. Shqip s’ban me folë.” Pse? I ka prekë interesi. E ka ditë, shkollimi i jonë, gjallëria e jonë, do ta rrezikon ata. Pse? Do të jem na t’zotët e vetit. Ata janë mësu na me qenë shërbëtorë të tyne.
Dhe prandej, me t’a marrë dikush këtë gjuhë ke përgjegjësi para zotit me e mbrojtë, ke shpërblim para zotit. Këta duhet me e pasë t’qartë, gjuhën shqipa ne e ka dhuru zoti. Kush e thotë atje, a Naimi, “Sa e bukur, sa e dlirë, gjuha shqipe sa e mirë”. Domethanë i këndon gjuhës shqipe. E madhështon gjuhën shqipe, se këtë gjuhë na ka falë veç Zoti edhe duhet me e mbrojtë. Edhe e ki për detyrë obligative mos me t’a marrë kush gjuhën edhe identitetin tand. Ti mund t’jesh sot musliman, mund t’jesh edhe katolik, pasnesër ortodoks, pasqetri budist. Amo shqiptar je gjithë, duhet me qenë gjithë. Se[pse] ki gjene shqiptare, gjak. Besimin mund ta ndërrosh, a identitetin, absolutisht [jo]. Prandej, me e mbrojtë identitetin asht’ çështje obligative e zotit. Me dekë për ta, asht’ shkalla me e naltë e xhenetit. Dhe kështu i kemi eduku dhe mësu gjeneratat. Edhe kjo i ka mbajtë, i ka forcu edhe i ka mbajtë gjallë, saqë me i rezistu.
Na kemi qenë këtu n’Kosovë ni popull me dy fe, jemi vëllezër. N’Shqipëri janë tri fe, prapë vëllezër. Besimi musliman, besimi katolik, besimi ortodoks, po gjithmonë vijën e drejtë t’kombit e kemi mbajtë pa plasaritje, pa tendencë t’ndonji përçamje. Ato individuale, ato janë t’izolume. Po domethanë, në masë t’madhe kemi shku mirë. Do t’shkojmë mirë, se ajo kombëtarja na bashkon. Se jem të ni gjuhe, të ni gjaku, të ni tradite, të ni gjeni.
Dhe ligjëratat tona i kanë shërby kësaj kauze. Edhe i kanë shërby jo veç unë, po edhe shoktë e mi. Edhe kështu që kadal dale, tu u ballafaqu me kohën, me proçeset, dadal dale (pa kup.) ajo, kjo, kjo. Pastaj, viteve të ’90-ta, viteve të ’89-ta filloi m’u shfaqë agresiviteti i Serbisë, tash me vra ma shqiptarë. M’i burgosë pak, tash m’i vra. I vrajke studenttë, i vrajke intelektualtë, e vrajke edhe fshatarin, edhe atë plisbardhin, edhe ata me kravatë, edhe ata me sheshir. Domethanë, tash ma nuk po zgjedhë Serbia se u ban t’gjithë armik për ta. U munu niherë me ba klasifikimin, “Jo këta janë ma t’mirë. Jo kjo shtesë o mirë, po këta janë t’këqi”. Po kur e pa që jemi nja, atëhere e shtriu akcionin edhe ma, kond e gjante n’rrugë e shkelke me tenkë edhe e asgjësojke edhe e zhdukte edhe s’don me pa ma gjallë se e kem pengu.
Dhe këto ishin ato problemet që ma vonë, mas këtyne vrasjeve, gjatë këtyne vrasjeve, gjatë këtyne organizimeve t’homazheve, t’pames si themi ne, ka lindë ni iniciativë tjetër e madhe, nga të burgosunit e ndërgjegjes politike dhe nga minatorët e nëntokës së Trepçës, erdh’ ni kushtrim, si preventivë, si masë me iu përgjegjë këtyne represioneve serbe, me ardhë te uniteti kombëtar. E ai quhej Lëvizja për Pajtimin e Gjaqeve, Plagë dhe Ngatërresa.
Erëmirë Krasniqi: Qysh jeni përfshi ju aty? Qysh ka ndodhë që jeni përfshi?
Mulla Xhevat Kryeziu: Dhe këtu tash, kushtrimi erdh’ nga këto dy shtresa: nëpër burgje intelektualtë, minatortë ishin nguju n’zgafellë atje. Ju jeni t’ri, s’i keni… ndoshta i keni mbajtë, ose s’i mbani n’mend, jo s’i mbani, jo, jo. Ti kameramani, ndoshta ti?
Noar Sahiti: Ma i ri se kjo.
Mulla Xhevat Kryeziu: A ti ma i ri a? Jo, s’i paske majtë n’mend as ti. Dhe, dhe çka ka ndodhë? Atëhere u duftë me u bashku, me u bashku, me u ba bashkë. Me ia dhanë besën njani-tjetrit. Asht’ besa-besa e Haxhi Zekës. Shumë herë shqiptartë para rreziqeve kanë ditë me u bashku, edhe kanë ditë me e lidhë besa-besën, edhe me u përgatitë për ni rrezik qe vjen dhe ish’ e përgatitun, i përgatitun në kuzhinat famëkeqe të Akademisë serbe, atyne çubrilloviqëve, e iqëve, iqëve tjerë, për me ardhë deri te asgjësimi dhe shfarosja e këtij populli. Historikisht qe ka ndodhë edhe ma herët. Edhe ma herët qe ka ndodhë. Domethanë, nuk ka qenë presion veç në ‘81 e knena, po historikisht, historikisht ky popull ka derdhë gjak.
Dhe erdh’ momenti qe t’formohej Lëvizja për Pajtimin e Gjaqeve. Këtë Lëvizje e morën shtresa më e mirë e asaj kohe. E ata ishin, ishin engjujt e asaj kohe, studentat. Studentat janë shtresa ma e mirë e ni populli. Janë t’padjallëzumë, janë filiza t’ri qe shkollohen, qe pritet ardhmëria e tyne, qe pritet angazhimi, pritet kontributi i tyne. Edhe ata, pikërisht t’ritë e fshatit Lumëbardh, me 2 shkurt t’vitit 1990, ka fillu ni… me u marrë ni besë, dy-tre mujë, pastaj ni plagë, pastaj ni gjak, edhe kështu qi tu u konsolidu rradhët, tu u formu Këshillat, dhe gradualisht u bamë ni armatë e tërë edhe ia fillumë akcionit, ku ky akcion pra kishte suksesin, ky akcion u kurorëzu me shumë afrime, bashkime, pajtime.
Une kur fillumë, dikun kah 2 shkurt ka qenë në Lumëbardh, fillumë me u lëkundë, çka po ndodhë, çka duhet me ba. Edhe une për herë t’parë e kontaktova Anton Çettën në ni intervistë në televizor. Dhe ja çka, ajo qysh e kuptova unë… dhe Antoni thotë, qe une kontaktova me ta n’televizor, po thotë Antoni, “Njani ni kohë e kishte ba ni trimëni edhe filloi populli, rapsodtë [sic] qitën kangë edhe p’ia knojnë kangën atij zotnisë. Dhe ni ditë pi ditësh, qellon ai ni aheng aty. Erdh ni darsëm ni diçka, edhe fillunë rapsodtë me ia knu kangën. Edhe ai kur e ndigjoj kangën e vet edhe e nxurrë revolen edhe po qet përpjetë. Ni plak i meqëm aty thotë, “O, ma bre. T’vraftë zoti, çka bane kështu bre! Se e vrave kangën tane.” Edhe kurrë, prej atij momenti s’iu knu kanga atij njerit ma. Njeriu ka mundësi me e vra kangën e vet n’jetë. Prandej, s’është mirë me iu këndu prej s’gjalli, po le t’i këndohet masi ta mbyllë gjysëmvjetorin e dytë qe thojmë na. Kush del n’amshim, kush del prej kësaj bote, se për s’gjalli nuk i knohet kanga, se njeriu ka mundësi me e vra kangën e vet.” Për herë t’parë e pava Anton Çettën.
Po lëvizë, filloi akcioni te studentët, filloi n’Pejë, hajde tash ç’t’bajmë? Filloi tash iniciativa nëpër kuvende komunale. Dhe u themelu edhe aty ku jetoj une, në Malishevë dhe më thërrasin. Kohë ma parë, me 31, bahet tash… sot asht’ data 26, i 26-ti sot, me 31 janar t’këtij vitit 1990 vrahet Ali Kryeziu në Malishevë, vrahet Abdullah Mazreku në Malishevë, dhe plague edhe ni tjetër që sot s’dihet, edhe njimdhetë t’plagosur aty prej forcave t’barbarisë serbe. Aliun e kisha t’afërt, babëgjyshat i kishim vëllazën. Babëgjyshi i Aliut edhe i imi ishin vëllazën, dhe une e organizova bashkë me kushëritë e vëllazërllakun, e kom organizu t’pamen, vorrimin. Edhe kur filloi Lëvizja më thirrën mu, “Mulla Xhevat, a po vjen n’Këshill me na nimu se kontributi yt asht’ i madh, edhe na duhesh.” “Po more, patjetër.”.
Edhe jam shku edhe kam fillu bashkë me shokët. Kemi pasë suksese. Dhe ma bajnë ni ftesë, me 20… me 14 prill n’vitin 1990 mbahet n’ditën e Pashkëve, në kishën e Zllakuqanit mbahet ni tubim fetar, po qe lidhej dhe disa pajtime t’gjaqeve aty. Edhe une marr pjesë si musafir. Aty ishte me 14 prill. Dhe atëhere kam marrë obligim, une ta baj… se tash, aty ku bahej pajtimi, nëpër lokale, oda, ma tash ishin t’vogla ato. Filloi me u rritë akcioni. Filloi kërkesat, njerëzit e pritën me entuziazëm. Njerëzit kishin dëshirë me ba diçka. Dhe atëhere odat ishin t’vogla, oborret e vogla. Jam detyru une me e ba organizimin për pajtimin e gjaqeve në xhaminë e Bubavecit, ku sot quhet Xhamia e Pajtimit, e kemi emëru. Dhe aty…
Erëmirë Krasniqi: A u mbajt pajtimi i Zllakuqanit?
Mulla Xhevat Kryeziu: Po, u majt e Zllakuqanit. Tash po du une me e imitu Zllakuqanin, dhe po du diçka kështu me ba. Ishte rrezik, se ishim n’gjendje t’jashtëzakonshme. Nuk kishim t’drejtë tre shqiptarë me u ba bashkë. Duhesh nxjerrë leje pi organeve t’shërbimit policor. Mjerisht ata, akoma ishin hala, i kishin do kompetenca policia, akoma hala. Dhe unë duhej… katër-pesë ditë përpara ishum pregatitë me u falë 27 gjaqe n’Bubavec, e disa plagë e ngatërresa. Kishum grumbullu na. Kishum pregatitë për me ardhë mu ba falja zyrtare aty. Dhe këshillohem me shokë, une duhej me shku me lajmëru organet. Ishte ni djalë, ni Faik Jasiqi nga rrethi, tash komuna e Junikut. Kishte ardhë punëtor i ri në Malishevë, komandant policie. Ishte ndërru ni tjetër. Nuk më njifte, as nuk e njifsha.
Thashë, “Zoti komandant, kam nji kërkesë…” ishte me 26 prill, dita e Bajramit, “dhe e kam ni diçka t’veqantë, ka mu falë ni gjak aty e veç erdha me t’kallxu, a din?” Tha, “Mirë, mirë. Ti emrin Mulla Xhevat? Mulla Xhevat,” tha, “tregomë ti mu krejt qëllimin e aksionit.” Kish ni ai, u folke në Bubavec, “Do të bahet në Bubavec, në Bubavec.” Se ishte atëherë diçka me ndodhë, kishim dëshirë dikush t’bën diçka, t’lëvizim diçka. “Po ju komandant, po ni gjak ka m’u falë, ni plagë, jo diçka.” “Jo, jo, jo, ti duhesh me m’kallxu mu.” Dhe tash une, me i kallxu, nuk i besojshna. Mos m’i kallxu, kishte dëgju ai. Çka me ndodhë? “Komandant,” thashë, “po mirë bre, Dita e Bajramit, vijnë njerëzt aty. Po t’kallxoj, ka me u falë ni gjak bre burrë, s’ka edhe diçka tjetër.” Tha, “Jo, jo, duhesh me m’kallxu.” “Epo, po t’kallxoj.”.
Kur m’tha ai, “Dëgjo Mulla Xhevat, unë do të vij në Bubavec me patrullën time.” Kishin shku masat e dhunshme në stacion t’Malishevës. Kishte serbë, kishin ardhë nga Serbia, nga Bosna. M’duket gaboj, jo nga Serbia, nga vendet tjera, Vojvodinë. Thotë, “Une ata du me i lëshu n’pushim dhe une du me marrë aksionin, përgjegjësinë edhe me ardhë me t’mbrojtë ty edhe atë pjesë aty edhe pa u vra unë, kush s’ka me u vra.” Eh çka po m’del këtu! Edhe une i tregova krejt çka ka me ndodhë. “Kemi thirrë shumë njerëz. Kanë me u falë disa gjaqe. Le ta majmë aty tani naj kangë, recital, kish aty binë, aty ishte edhe ni tubim”.
Edhe ndodhi kjo. Me 26 prill viti 1990, dita e Bajramit, sa e falëm Bajramin, e kishim bo na binën, mjetet e zmadhimit t’zanit, kishum shkru pankarta në derën e xhamisë që nuk e harroj kurrë, ishte e shkrume nji parollë. Edhe e shkrunte Muhamet Pirraki, ndjesë pastë. Profesor Antoni i thotë, “Muhamet, kjo a’ e randë për Mulla Xhevatin: mos shikoni kisha, mos shikoni xhamia, se feja e shqiptarisht osht’ shqiptaria!” N’derë t’xhamisë t’Bubavecit. “Mulla Xhevat, çka po thu ti?” Thashë, “Profesor, e randë osht’ pak për mu, po e don koha. E don koha se na duhet me u kthjellë se jemi para ni rreziku t’madh”.
Edhe çuditërisht kjo parullë ka qenë që disa kolegë t’mi ma kanë pa për t’madhe, “Në xhami të Bubavecit o shkru: mos shikoni kisha…?” Nuk o qëllimi mos m’i shiku kisha, xhamia. Se ato janë objektet tona fetare qe njeriu e shpreh vullnetin, e besimin, e dëshirën aty. Nuk ish’ mesazh mos shikoni, po ish’ mesazhi mos u përçani për kisha e xhamia, se feja e shqiptarit asht’… qe domethanë si çështje obligative, e rëndësishme, parësore ishte na të forcohemi edhe t’hjekemi prej okupimit serb, t’a dimë atdheun, t’a bajmë shtetin, po atëhere fenë e ki t’lirë, urdho dhe ban çka t’dush. Kjo ishte.
Po dikush, ai qe nuk ka pa larg, qe ka pa vetëm kështu {i vendosë të dy duart anash syve}, ma ka pa për t’madhe, “Qysh Xhevati.” Dhe çka ka ndodhë këtu… diçka tjetër. Në këtë xhami, ditën e Bajramit pesë prifta kanë ardhë në tubimin e pajtimit t’gjaqeve. Kanë qenë pesë n’binë, se dhetë a nizet kanë qenë poshtë, tjerë n’masë si spektatorë.
[1] Shqipe e vjetër: çantë, strajcë e vogël.
[2] Serb: otkup, haraç, taksë.
[3] Arab: Sheit, hero, dëshmorë.