Trepça madencilerinin grevi 1989 yılının Şubat 20’sinde başladı ve sekiz gün sürdü. Madenciler anayasal haklarını talep ettiler ve Sosyalist Yugoslavya’nın 1974 Anayasası ile güvence altına alınan Kosova özerkliğinin kaldırılmasını protesto ettiler. Madencilerin emek kültürü, Yugoslav sosyalizminin ideolojisinin özünü teşkil ediyordu. Çünkü madencilik ülke ekonomisinin çok önemli bir boyutunu oluşturmaktaydı ve bu yüzden de madenciler açlık grevine başladığında ülkede ekonomik hayat neredeyse duruyordu.

Madencilerle yapılan sözlü tarihler, bu olayı daha geniş bir tarihsel bağlam içine yerleştirmenin yanı sıra insan boyutunu yakalamayı ve arada olan daha az bilinen hikayeleri sunmayı amaçlamaktadır.

Görüşmeler, ForumZFD Kosova programı ve BMZ tarafından ortaklaşa gerçekleştirilmiştir.

Adem Vokshi

Avukat

Hakem heyetinde İsmet Emra vardı, başkandı. Panelin bir üyesi kıdemli yargıç Yusuf Mejzini’ydi. O zamanlar çok hasta olan eski bir madenci ve harika bir adam olan Shaban Binaku, Shaban Amca ile sık sık görüşür ve ona yalvarırdık, şimdi kendisi rahmetli oldu, ona yalvarırdık, ‘Lütfen duruşmaya kadar sağlıklı kalın.’ Karadağ’dan bir başka yargıç olan Milutin Zubov vardı ve dengeli bir tavrı vardı. Bu nedenle, nihai kararın dengeleneceğini ve onların [madencilerin] tüm suçlamalardan arınacağını gerçekten umduk ve buna inandık. […] Hırvatistan’da madencileri desteklemek için büyük protestolar oldu. […] Duruşmaya katılan Slovenya, Hırvatistan, Makedonya’dan avukatlar vardı. Bu avukatlar bizimle birlikte madencileri savunuyorlardı. Onlar Doktor Miha’ydı, hayır, Doktor Peter Ceferin, Viyana’da tanıştıkları Miha Kozic’ti. […] Ayrıca, bu adamların serbest bırakılması için hükümetin herhangi bir önerisi olduğuna şahsen inanmıyorum diğer yandan bu adamların cezalandırılması gerektiğine dair bir öneri de kesinlikle yoktu. Neyse ki sonunda madenciler 14 ay gözaltında tutulduktan sonra serbest bırakıldı.

Nerimane Kamberi

Fransız dili ve edebiyatı profesörüdür

Oraya gittik, maden ocağına indik ve arşivleri hatırlıyorum aynı zamanda çok fazla duyguya sahip olduğumu da hatırlıyorum… çünkü onlar kendilerini Kosova için kilitlemişlerdi. Her türlü haberin yayınlandığını unutmamak gerekir. Kosova için alınmakta olan kararlarla hepimiz yakından ilgilendik ve her türlü haber geldi. Dolayısıyla bugün yalan haber diyeceğimiz haberlere karşı yenik düşüyorduk. 

[…] Madencilere, öğrencilerin onlarla dayanışma içinde oldukları, yanlarında olduğumuz mesajını gönderdim. Ve hatırlıyorum… Arşivler bile bana bunu hatırlattı, çok dokunaklı olduğu için orada ağlamıştım. Bazılarının sağlık durumunun gerçekten kötü olduğunu fark ettik. 

Döndüğümde bunu çok iyi hatırlıyorum, bir kadın olarak, genç bir yazar olarak, Priştine Üniversitesi öğrencisi olarak tekrar sözü aldım. ‘Bitmeyen bir terördense korkunç bir son tercih edilir’ diyen Anne Frank’tan alıntı yaptım. Madencilere yanlarında olduğumuz mesajımızı ilettik ve bunun için bize teşekkür ettiler. Ve gerçekten, derin ve güçlü bir andı.

Ajnishahe Azemi

Sosyoloji profesörü

Öğrencilerimle konuşurken hep birlikte okulumuzu [Xhevdet Doda] açmayı uygun gördük ve  karar verdik ama bunu yapmamız başlı başına karakteristik bir hareketti, okulun iki yanında, iki kanadında da {parmaklarıyla gösteriyor} iki tank vardı. Bnları  konuşurken, okulun kapısını, ana girişini açarsak, bizi göreceklerine, durduracaklarına ve bununla bir şey elde edemeyeceğimize karar verdik ve ardından şiddet, bize yönelik baskı [olacaktı]

Ben de, ‘Biliyor musunuz? Okulu başka bir taraftan da açabiliriz’ dedim, zaten burada uzun süre çalıştığım için okulu çok iyi biliyordum. ‘Burası eski bir bina olduğu için, bazı pencere parmaklıkları var, ama belki de bu parmaklıklar, belki birlikte bu parmaklıkları çıkarıp içeri girebiliriz…’ dedim,  bahsettiğim bodrumdaki pencereydi, bodrum katının banyolarından biri {eli ile göstererek anlatıyor}. Biz de o 17 öğrenciyle oraya gittik ve açmaya karar verdik.

[…] Onlar bizi durdurmadılar, başkaları da [okulu] açmamızı engellemeye gelmedi. Ve o okulda kaldık. Tabii sonradan okula girip, ‘Nasıl açtınız?” filan diye sordular, ama bizi oradan çıkarmaya çalışmadılar. Belki de nasıl desem, dünyanın önünde “Onlara izin veriyoruz ama istemiyorlar’ diyebilmeleri için bir siyasi manevraydı. ‘İşte açık bir okul var, çünkü onlara izin veriyoruz, onları durdurmuyoruz.’

Kaqusha Jashari

Politikacı

Yönetmen Aziz Abrashi o gün toplantıdan önce telefonla aradı. Madenciler geliyor diye istifa etmeye cüret etme dedi. Gelmeye karar verdiler.’ ‘Hayır’ dedim, ‘İstifa etmeyeceğim ama beni işten atarlarsa beni kovmayacaklarını garanti edemem. Tartışmanın ne yöne gideceğini bilmiyorum ama istifa etmeyeceğim.’

Umursamadılar, Komite toplantısı başlamadan önce Priştine’ye gittiler. Ben toplantıyı yaparken, tartışmayı açarken oradaki Komite üyeleri bazı Arnavutlar bizi savundu, bazı Sırplar bizi suçladı. Bir tarafta Arnavutlar, bir tarafta Sırplar olmak üzere etnik çizgilere göre bölündük. Bütün Sırplar Milośević’in siyasetiyle hemfikirdi. Madenciler buraya bir şekilde geldiklerinde, Mitrovica’dan onca yolu yürüyerek, otobüsle de geldiklerini sanmıyorum. Buraya geldiklerinde Gençlik Sarayı’na gittiler. […] 

Geldiler, girdiler, konuştular, örgütüydüler. Kim konuşmalı gibi şeylerde, onların söylediği tek manada milleti savunmaktı. Benim savunmama geleceklerini hissetmedim ama millet tarafından, Kosova tarafından savunulduğunu hissettim, bu da beni iyi hissettirdi. Ama onlara katılırsam kime karşı olurdum? Milliyetçi mitinglerde memnuniyetsizliğini dile getirenlerin tarafında olamam. Yani zor bir durumdu, oraya gitsem bile ne derdim.

Azem Vllasi

Avukat/Politikacı

Adem ve Sellma’yı öğleden sonra dört-beş sıralarında Nadira’nın Belgrad’a 140 kilometre uzaklıktaki Bosna Bijeljina’daki ailesine götürmek için arabamla Priştine’ye götürdüm. Güvende olmaları ve olacak olan dehşetten korunmaları gerektiğini düşünüyordum. Bilmiyorum, ne oluyorsa oluyor. Ben… Bütün gün radyoda Belgrad’daki toplantıyı dinliyordum. Şans eseri, filmlerdeki gibi, Nadira’nın ailesiyle Bosna ve Bijeljina’ya devam etmek için Belgrad’dan geçerken, toplantıda konuştuklarını [Slobodan Milosević’in] ve hapis, şu ve bu vaatlerini duydum.

Çocuklarımı oraya götürdüm. Ertesi gün Priştine’ye dönmek istedim. Her ne olduysa, durumla başa çıkmak için geri dönmek zorunda kaldım, kendinizden ve ülkenizden kaçamazsınız. Kaçmak için bir nedenim yoktu, hiçbir yasayı çiğnememiştim. Ertesi gün Nadira ile telefonda görüştüm, ‘Beni bekle’ dedi, ‘Yarın geleceğim, çünkü burada Zagreb’den bir meslektaşım Jelena Lavorić var, arabayla geliyor ve Bijeljina’dan geçecek. Ben orada kalırım, sonra da birlikte döneriz.’ ‘Tamam’ dedim, ‘bir gün daha kalacağım’. Gece geç saatlerde hapsetme mekanizmasını harekete geçirdiler. Beni takip ettiler, nereye gittiğimi biliyorlardı ve bu mekanizma öyleydi ki, Priştine olmasaydım Bosna polisinden beni Bosna’da bulması ve Priştine’ye getirmesi istenirdi.

Gece geç saatlerde Bosna polisi gelir ve Nadira’nın ailesinin kapısını çalar. ‘Üzgünüm. Ne var?’, ‘Bize seni Priştine’ye geri getirmemizi söylediler.’ ‘Yarın arabamla Priştine’ye gidiyorum’ dedim. ‘Hayır, bizimle gelmen gerektiğini söylediler’. ‘Gidelim!’ Nadira çoktan yola koyulmuştu ve ona haber veremezdim. Ben polis arabasıyla Bosna’dan Priştine’ye gidiyordum, Nadira meslektaşı Jelena Lavorić’in arabasıyla Priştine’den {elleriyle anlatıyor} Bosna’ya gidiyordu. Daha sonra bunun hakkında konuştuk, ‘Bir noktada birbirimizin yanından geçtik, nerede bilmiyoruz’ dedik.

Ibush Jonuzi

Maden mühendisi

Suçlama çok ağırdı. Dedim ki, daha önce sohbet sırasında söyledim, infaz için on üç kararımız var, onları okudum ve kararlar hala bir yerde duruyor. ‘Cezayı hafifletme şansı yok’ dediler. O zaman Arnavut bir yönetmen vardı, Şera, Şerafedin Ajeti. […] Belgrad’a gönderilen 14 kişilik gruptan tek kişi bendim. Niye? Avukatım geldi, avukatım Adem Vokshi’ydi, ‘Durum nasıl avukat?’ dedim. ‘Eh, Ibush dediler, ikisi ruhsuz, biri kafasız’ dedi. Ama daha fazla konuşmaya da cesaret edemedi, hücrede, hapishanenin o koridorlarında, her şey gözetleniyordu. 

Ve şöyle bir işaret verdi {etrafına bakar}… dedi ki, ‘122 tanık’ dedi, ‘aleyhinize tanıklık etti’ dedi, ‘ve tanıkların ifadesi’ dedi, ‘onları getirip okuyabilirim’ dedi, ‘korkunçlar.’ Yani Ibush izin vermeseydi kimsenin madenin içine giremeyeceğine tanıklık ettiklerini söyledim. Bu çok ciddi bir tanıklıktı, bu yüzden tüm sorumluluğu bana attılar. ‘Ama, göreceğiz’ dedi. Biri, çalışmayan bir Sırp tanıklık etti, “Hayır, grevin organizasyonu ne kelime, madencilerin ayakkabı numaralarını bile biliyor.

Ramadan Gjeloshi

Maden mühendisi

İkinci bir grev düzenledik, ‘Ya onları serbest bırakın ya da buradan canlı çıkmayacağız. Buradan canlı çıkmayacağız!’ 27 Ekim 89’unda, evet 89’unda, 27 Ekim 89’unda ikinci grev başladı. […] Ve gidip dolapları kırdık, ‘Aşağıya inelim dolapları kıralım orda merdivenler vardı belki bir şeyler buluruz’ dedim. Oraya gittiğimde bir kilogram, bir kavanoz, bir cam kavanoz tuz ve bir kavanoz şeker buldum ve onları bulduğumuza da sevindik. Yukarı çıktık, ‘Şunları bulduk falan’ dedik. Vallahi sık sık hatırlıyorum, tüylerim diken diken oluyor, çocuk gibi tüylerim diken diken oluyor, ‘Bana biraz daha tuz ver’ {avucunu açar}. Ama bizi ayakta tutan şey buydu, tuz, çünkü orada insanlar yemeden, içmeden, karanlıkta, susuz zayıfladılar, biz makineden, yerden su içtik. Ve o tuzla üç gün üç gece devam ettik ta ki…

Biz orada kaldığımız sürece ikinci gün telefonlarımızı bloke ettiler, engellediler, bizimle konuşmak istediklerinde Qazim Shala gelip bizimle konuşurdu, telefona cevap verdi ve ‘Aşağıda kaç insan olduğunu biliyorum, kaç işçi var, isimleriniz ve soyadlarınız, belgelerinizi buldum, kovuldunuz’ dedi. İslam Xhafa, ‘Müdür…’ dedi. Dayıları Vidishiq’tendi, o da Vidishiq’tendi, ‘Dayı’ dedi, ‘Bize burada bir çuval ekmek getirin, başka bir şey istemiyoruz’ dedi, o ise ‘Teröristlere ekmek yok’ dedi.

[…] Bir rögar var, yani başka bir asansör, geçmişte Almanlar inşa etmişti, yukarıda Mažić’te {sağ tarafı gösteriyor}. Oradan birinin geleceğini düşündük ama aralarımızdan bazıları ‘Çürümüş, çok eski, kırılmış’ dediler. Polis de bizi o rögardan çıkardı. Çok eski olduğunu düşünmüştük, o zaman, eskiden Almanlar yapmıştı.

Avdi Uka

Madencilik

‘Ukë, sana yöneltilen suçlamalar ciddi, kendine iyi bak, toplumuna iyi bak.’ Bu benim için önemli bir tavsiyeydi, ‘Kendine ve topluma iyi bak’ biliyorsun… Shera’nın oğlu saat 23:00’te geldi, o zaman hapishane başkanının oğlu, müfettiş olarak çalıştı, ismi Nexhmedin Ajeti idi galiba ya da onun gibi bir şey. Sarı bir kağıt getirdi ve ‘Ukë’ dedi, ‘hapishaneye gitmelisin’ dedi, ‘hapisteyim o yüzden sorun değil’ dedim. Polis gelip beni kelepçeledi ve beni bireysel hücreye götürdü. […]

Beş avukatım vardı, beşi de ücretsiz çalışıyordu. Hiçbirini işe almadım ama gelib ağabeyime sordular, ‘Onu temsil etmemiz için bize yetki verin’ dediler. Sloven kendi geldi, beni seçti. ‘Seni seçtim’ dedi, ’10 çocuğunuz var, eğitiminiz yok, hiçbir şeyiniz yok’ dedi, o beni temsil etti.

[…] 14 Nisan 1990’da beni serbest bıraktılar. 15 Ağustos 1990’da Trepça’nın kapısını kapattılar. Dört aylık bir süre içinde, o sırada çağrılan UDB müfettişleri tarafından iki kez ziyaret edildim. İkisi de Arnavuttu, Arnavut isimleri vardı. Geldiler ve bana dediler ki, ‘Bak Ukë, madene geri dönemezsin, yaparsan seni hemen kilitleriz.’ {ellerini kilitler} ‘Bunu bana yazılı olarak verin, bunun yüzünden 20 yıllık iş tecrübemi kaybetmem.’ dedim, ‘Biz polisiz, yazılı olarak hiç bir şey teslim etmiyoruz. Bunu olabildiğince doğrudan Arnavutça söylüyoruz, oraya gitmeyin.” dediler.

İki kez izin aldım, Burhan [Kavaja] bana yıllık izin verdi. Gelecek yıldan ve geride bıraktığımız yıldan bana günler verdi. Artık yıllık izin günüm yoktu. İki ay, iki ay bana tıbbi izin vermesi için doktora gittim. Belgeleri teslim ettim ve maden sahasına girmedim, savaş bitene kadar da girmedim. Savaştan sonra madene gittim ve orada üç yıl daha çalıştım, bu durum kurtuluştan sonra oldu. Çok geçmeden grevlerle bile bir şeyleri değiştiremeyeceğimizi anladık ve Kosova Kurtuluş Ordusu’na katıldık, Stan Trg’den 52 madenci savaşta öldü, 52 kişi savaşta öldü.

Isuf Beqiri

Maden teknisyeni

Konuşuyorduk ve hayatımız pahasına da olsa onlar istifa edene kadar buna devam etmeye karar verdik. Ve orada sekiz gün sekiz gece kaldık. Kimi hastalanıyordu, hastalananları zorla dışarı çıkıp yardım aramalarını istiyorlardı, kimisi de yaşlıydı, bu yüzden yorgundu ve dışarı çıkmıyordu. Çıkanlar bir ilaç alıp madene geri dönerlerdi. […] hastalananlar için orada bir tıp merkezimizin olduğunu biliyorsunuz. Çok güçsüzleşmişlerdi ama yine de geri gelirlerdi, bazıları tıp merkezinde kalırdı. Şunu netleştirelim, Kan Davalarını Uzlaştırma Kampanyası orada madenin içinde başladı. Bir adam geldi ve ‘Trepça madencilerinin kanını bağışlıyorum’ dedi. İnsanlar kan davası içindeydi, bilirsiniz, birisi birinin aile ferdini öldürdü ve bunun üzerine onu da affettiler. Kadınlar vardı pardon bir kadın geldi mücevherlerini bağışladı. Bir adam madenin girişine geldi ve madencilere hediye olarak ineğini bağladı. Öyleydi, insanlar ellerinden geleni yaptılar, destek aldık, yani Kosova’nın her yerinden, Arnavutlardan destek aldık. Öğrencilerden de destek aldık, üniversite bölümlerine barikat kurdular, madencilere destek için açlık grevi yapan öğrenciler de oldu, onlar da yemek yemedi.

Isuf Peci

Maden mühendisi

Oraya ölü ya da diri gitmeye kararlıydık. Doğruyu söylemek gerekirse, iki üç kez denediler, bizim savunmalarımız vardı, afişlerle ön sıradaydılar, ben ilk sıradaydım, asla unutmam. Bizi Shipkofc’a geri göndermeye çalıştılar ama yapamadılar. Milloşeva’ya gittiğimizde, oraya varmadan önce hiç unutmayacağım, şimdi orada bazı binalar yapıldı, orada bizi durdurdular. Remzi Kolgeci beyaz önlüğüyle geldi. Onu asla unutmam, uzun, beyaz bir önlük. ‘Tanrı aşkına’ dedi, ‘Geri dönün çünkü sonuçlarına biz de katlanacağız’ ‘Tanrı’ya yemin ederiz’ dedik, ‘Diri veya ölü’ dedik, iki taraftan da ‘Auu {yankılanma} ileri, yoldaşlar!’ sesleri yükseldi. Tarlalardan geçtik (ağlıyor). Sonra orada bir salona gittik. […] Pek konuşmadık yemin ederim. Kimisi hastalandı, nasılsak öyle gittik, o kıyafetlerle şimdi bunu söylemek doğru olmaz. O mayın gibi kokan miğferlerle. Onlarda çalışıyorduk, bazılarında kask vardı, böyle girdik, kirli giysilerle. Konuşmadık, birbirimizle hiç konuşmadık, sanki başımız beladaydı ama bu, başımızın belada olmasından daha beterdi.