İlk gün… sergi alanı gerçekten çok büyüktü. O sırada girişin sağ tarafında bulunan bu büyük salonu hatırlıyorum. ‘Burada neler oluyor?; diye merak etmiştim. Örneğin, sergi için eserleri aldığımızda, onları gönderebilmek için belgeleri hazırlardık. Tabii ki gümrükten geçtiler ama bizim aynı zamanda eserleri Galeri’ye getirecek gümrük servisimiz vardı. Böylece gümrük işlemleri daha basit hale geliyordu. Sonrasında da eserlerin kurulumunu yapıyorduk. Altı kişilik çok küçük bir ekiptik ve hepimiz sergi prodüksiyonunda yer alacaktık. […] Yönetmen Shyqri Nimani vardı, küratör Engjëll Berisha vardı, bir muhasebecimiz vardı, ben, teknisyen Rrahman’ımız ve bir de temizlikçimiz vardı. Yani, başladığımız çekirdek ekip buydu. Galeri öyle konumlandırılmıştı ki, bilirsiniz, her zaman çok ziyaretçimiz vardı çünkü çevre buna müsaitti, alışveriş merkezine giden insanlar bizim galeriye de uğrardı. Boro Ramiz Gençlik Sarayı’nın arkasında pazar yeri vardı ve pazara gidenler poşetleriyle doğrudan Galeri’ye gelirdi. Biliyorsunuz, sadece sanatçılardan değil, hayatın her kesiminden çok sayıda ziyaretçimiz vardı. Bu durum oldukça keyifliydi, benim için harika bir deneyimdi, farklı bir şeydi. Sanatçılarla tanışmayı severdim, o zamanlar gençtim ve onlar daha yaşlıydı ve çoğunu tanımıyordum bile. Onları bana kimin kim olduğunu tanıtmaları gerekiyordu ve uzun bir süre herkesi tanımak için çok çalıştım.

Tajar Zavalani [Maksim Gorki’nin Ana kitabı]’nı çevirdi, komünizmin ne olduğunu anladı ve gitti, ardından Radio London’da çalıştı. Annem bunu çok duyardı, “Komünizm bugün, yarın bitecek.” İnsan bir aşırı uçtan diğer aşırıya gitme eğilimindedir. Yakova’ya döndüğümüzde… malımıza el konulmuştu ve babam, babam, yapamadı, gitti, o asla… Yakova’da güvende olacağını, ailesini terk etmek zorunda kalmayacağını düşünmüştü. Fadil Hoca’dan Sahit Bakallı’ya kadar tüm bu kişiler okul arkadaşlarıydılar ve Yakova Yaylası’nda öğretmen olarak birlikte çalışmışlardı.

Onunla tanışmadan önce Sahit Bakallı ile tanıştık… ve Sahit Bakallı ona, ‘Bak Şaban, Yakova’da geceyi geçiremezsin. Sizi Sırplardan ve Karadağlılardan koruyamayız,  sen Yakup Ferri’nin varisisin, Rıza Ferri’nin kardeşi Hasan Ferri, partizanlara karşı savaşı başlatan Şemsi Ferri, sizler de onlarla birlikteydiniz. Burayı terk etmeli ve Arnavutluk’a gitmelisiniz, Tropoja’ya, eskiden öğretmenlik yaptığınız, kayınlarınızın olduğu yere gitmelisiniz. Bu fırtına geçecek ve bir şekilde iyi olacaksınız.’ O babamı kasabadan çıkardı, babam gitti ve biz kaldık.

[…] bazen yalnızken, tek başınayken, bir kişi Arnavutça’da iki kelime biliyorsa, onun kardeşin olduğunu düşünürsün. Anneme kızkardeş derdi ve annem de ona kardeş, aynı köyden ya da şehirden bile değiller, sadece ikisi de Yakova Yaylası’ndan gelmişlerdi. Pashkë, Peshk Amca [Balık Amca] derdim ona. Okuma yazma bilmezdi ama bir aristokrat gibi sigara içerdi – o zamanlar bana öyle geliyordu – pipo ile. Annem satmak için dokuma tezgahıyla yaptığı kıyafetleri ona verirdi ve o da annemi birkaç yalanla uğurlardı ‘Bayan. Hatixhe, dün gece Londra Radyosu’nda bir hafta geçmeden komünizmin biteceğini duydum.” Bu yalan da annemi bir hafta eğlendirirdi. Önümüzdeki Pazartesi o anneme yine yalan söylerdi ve yıllar da bu şekilde geçti, biz de büyüdük.

Biliyor musun, çok, ne yaptıklarını bilmiyorum, her şey yerlebirdi. Makine mesela, mahvolmuştu, eski bir soba üst kata çıkarılmıştı, biliyor musun, onları nasıl taşıdıklarını bilmiyorum,  o şeyleri. Binada çok fazla düzensizlik vardı, boş apartmanlar, içlerinde hiçbir şey olmadan. Fotoğraf ve bazı belgelere dokunmamışlardı, çünkü en nihayetinde bir binaydı.

Ve biri, orada oturan biri, Dalmaçyalıydı, yaşlıydı, gidecek bir yeri yoktu o yüzden orda kalmıştı. Bize binanın girişine kamyonu getirdiklerini söyledi, bu şekilde ne aldıklarını, neyi yüklediklerini göremeyecektik. Kasetler, bizim çok fazla kasetlerimiz vardı, hepsi ciddi müzikler, kayıtlar, farklı türden şeyler. Eşim klasik müzik düşkünüydü, enstrümantal müzikleri, farklı türden orkestraların kayıtlarını alırdı. Bahsettiklerimi başka bir binada bulduk. Yani açıklanamayacak şeyler oldu, bilmiyorum, bilmiyorum.

Ama ilginç olan şey insan nasıl sahip olduğu tüm şeyleri hatırlar, insanın başına çok gelen bir durumdur bu, sahip olduğun her şeyi bilmezsin fakat kayıp olduklarında… Biraz komikti. Kaybolan her şeyimin listesini çıkardım çünkü dolabımda neler olduğunu biliyordum. Sadece notalar, notalar, benim şarkılarım ve yani, ben, ben onları dolabın arkasına atımıştım, daha boş yer vardı fakat daha aşağıya gitmiyorlardı, onları orada buldum.

Dedim ki, ‘Var olmayan bir konuyu ortaya koymak için geldim: Bizans estetiği’. O da hemen sandalyeden atlayıp ‘Sana o yalnış bilgiyi kim verdi? Nasıl olur da var olmaz?’ dedi (gülüyor). ‘Pek iyi’ dedim ben de. ‘Bana bir..bir konsept hazırla’ dedi. Ben daha önceden de bir şeyleri okumaya başlamıştım. Taslağı getirdiğimde, benim gerçekleştirmek istediğim konuda bir-iki başka tez vardı sadece. Baktı ve ‘Ama sen kitap yazmak istiyormuşsun’ dedi (gülüyor). Ben de cevap veriyorum ‘Hayır, hayır sadece şunu…’ o da ‘Tamam, devam et!’ dedi.

[…] Ve bir şekilde bizantolog olmak, antik Yunanca’yı öğrenmek istiyordum. Orda bazı kurslarda eğitime başlamıştım ama o zamanlar artık 80’li yıllara giriyorduk, Yugoslavya’da durum değişti, dolayısıla benim durumum da… ‘78 yılında Belgrad’ta Filoloji Fakültesi’nde işe başlamıştım, Albanoloji bölümünde. Şimdi, biliyorsun yani, hepimizi politika biraz içine almaya başlamıştı ve bana da bu şeylerle ilgilenmek artık o kadar ilgi çekici gelmiyordu. Her zaman o bölümü tamamlamak, çalışmamı yayınlamak, biraz daha çalışma gibi fikirlerim canlı olmasına rağmen. Ancak 20 yıl sonra, yani 1999 yılında Arnavutça ilk basımı ‘Bizans Estetiği’ olarak yayımladım.

Bilmiyorum, bilmiyorum, mezun olduğumda ailemle ne okuyacağım konusunda çok tartıştık ve birçok öneri verdiler. Ne bileyim; fizik, matematik, astronomi, diller… coğrafya’ya kadar. Babam eskiden şöyle derdi: ‘Avukat, domuz avukat olmalı, ağzı öğütücü gibi hiç durmadan öğütür, dünya alemi de kahreder’. Diğer taraftan sevgili annem de ‘Doktor ol, doktor. Sağlığı iyi değil, belki de çaresini bulursun.’ derdi. Hatta hatta, ki bunun yaşandığından eminim, mahalledeki ayakkabı temizlikçisi, boyacısı bile benim ne okuyacağıma dair muhabbete dahil oldu. ‘Profesör ol, profesör böylece hayat boyu beyefendi olursun’ [derdi].