Pjesa e Parë
Erëmirë Krasniqi: Zoti Xhafa, a mundesh me na tregu për kujtimet tua të hershme, rrethin ku jeni rritë edhe familjen në të cilën keni jetu?
Xhevdet Xhafa: Po. Si fillova, me folë, me u rritë edhe fillova me vizatu. Më kujtohet mirë, pranvera e madhe e vitit 1941, Lufta e Dytë Botërore. Siç e dijmë, ish—Jugosllavia kapitullon ndaj Gjermanisë. Me kapitullimin e ish—Jugosllavisë, edhe gjysma e tokave Shqiptare shlirohet nga okupimi gati 30 vjeçar, serbo—sllav. Më kujtohet në Pejë ishte një festë e madhe, fillon arsimimi në gjuhën Shqipe. Me dhjetëra mësues vijnë nga Shqipëria e sotme, për të ndihmuar arsimin shqip në Kosovë, në trojet e shlirume.
Unë isha në klasën e parë, në klasë ishim shumë nxanës, ne nxanësit kishim nga dy fletore. Unë e doja shumë vizatimin. Para se të filloj të mësoj në shkollë, kom vizatu nëpër muret e lagjes. Edhe në këto dy fletore, fillova me vizatu. Një ditë mësuesi më tha, “Këto fletore janë për me shkru”, unë i thashë, “Unë e dua vizatimin”. “Ani, po ta mundësoj faqen e parë të fletës për me shkru, e faqen e dytë vizato”. Unë e ndigjova edhe fillova ashtu si më udhëzoi. Mirëpo, ato shenjat e lapsit u dukshin edhe faqen e parë të fletës. Heshti mësusi…
Mas dy—tri ditëve hyj në klasë, drejt vjen te banka ime, me veti ka sjellë tri fletore edhe më thotë, “Djalo, ndigjo! T’i kom pru tre fletore, dy fletore jonë për me shkru, në këto dy fletore jo me vizatu, qe këtë fletore pa vija munësh me vizatu”. Edhe unë, shumë u gzova, fillova në atë fletore pa vija me vizatu, gjithçka ça kishna afër. Dëshira ime ishte me vizatu kafshë shtëpiake, e kisha afër. Çdo familje, në lagje dhe në qytezë, kishin ka nji, dy, tre, kafshë, se gjendja sociale te banorët ishte shumë e randë… ajo gjendje e randë sociale edhe është përjetu në familjen tonë.
Mirëpo, me kalimin e kohës, ai farë shlirimi për shqiptarët nuk pati jetë të gjatë. U kriju Jugosllavia e re. Në Pejë hapet nji dyqan, me shkronja të mdhaja shkrunte Knjižara [Libraria]. Unë e blej nji bllok vizatimi, ku shkrunte në faqen e parë Blok broj jedan [Bllok numër një]. Domethonë ishte pas lufte unë thom, dikush thotë pas shlirimit, unë me këtë mendim nuk pajtohem. E blej nji bllok t’vizatimit pra, nji parë ngjyra uji, me nji brushë të vogël filloj me pikturu gjithçka ça kishna afër. Dal në lagje filloj me pikturu, disa shpija të vjetra, të vogla, disa dyrë të mëdha prej drunit, ma vonë dal në natyrë. Në Pejë e kemi nji bregore që thirret Tabje, ajo gjatë tanë vitit është e bukur, natyra e zbukuron. Mandej kam shku e kom vizatu grykën e Rugovës, Patriashinë e Pejës si objekt fetar… edhe disa objekte tjera.
Mirëpo, te unë ishte nji preokupim, si ta kuptoj natyrën e gjallë, figurën e njeriut, gjymtyrët, fizionominë e kokës të njeriut… me nji strejcë, në krahë me disa fleta maqine, e mjete tjera ndihmëse, filloj të shetis në disa tregje të Pejës. Ma së shpeshti jom dalë në tregun e gjelbërt. Nga fshatrat në ditë pazari i bijshin prodhimet bujqësore me do kosha të mëdha e të vogla përplot me artikuj ushqimor.
Vetë pronarët ishin veshë me ato veshje tradicionale, që ishin aktuale për vitet ‘50—ta, ‘60—ta. Edhe unë, me shpejtësi, me kënaqësi, fillojsha shpejt e shpejt, me realizu me vizatu atë pamje të bukur. Mandej shpesh kom shku edhe në stacionin e autobusave… aty pak ma vështirë e kom pasë me vizatu, pse udhëtarët gjithnjë lëvizshin. Mirëpo, pak simbas kujtesës pak simbas natyrës, ato vizatime që i bojsha ishin si një lloj kroki. [1]
Shumë ma mirë e kom ndi vetën kur kam shku në stacionin e trenit, kam shku dimnit, verës, në shi, në borë edhe shpesh udhëtartë i kom gjetun me orë të tana t’u e prit trenin, e udhëtarët e lodhun i shifsha grumbuj, të shtrimë në pozita të ndryshme. Për mu ishte joshëse, çdo pozitë e udhëtarëve, e afërt për m’i vizatu… edhe kështu gjashtë, shtatë vite të punës sime, aktiviteteve të lira, për mu ishte e mirëseardhun. Jo vetëm që e kuptova natyrën e gjallë, figurën e njeriut, gjymtyrtë, por u shtua edhe guximi i shprehjes, guximi i sinqertë, guximi natyral, pa përdor ato medikamente stimuluse siç dje dhe sot disa artistë i përdorin.
Isha gjithnji jo i qetë si artist… fillova të mësoj për historinë e kombit shqiptar nga fjalët e gjalla, ato mendime më inspiruan. Mendoja si ta kuptoj, ma mirë të mishnohesha me njeriun, me vetveten, me art ta ndihmoj. Vendosa mos të jem mo rob i ngjyrës, por të jem rob i vetit, i njeriut të këtij trolli. Fillova të inspirohna me atë që kom ma së afërmi, me arkitekturën autoktone, sidomos të Dukagjinit, po thom Dukagjinit jom përcaktuar pse kom lind në Dukagjin edhe jom rritë në Dukagjin.
Kom shku shpesh me vizitu arkitektura të ndryshme, në qytete të ndryshme sidomos ma së shumti jom përcaktu për Gjakovë, se aty ka qenë një arkitekturë pak a shumë e mbyllun, mirëpo me vlera arti, artkitektura drejtpërdrejt lidhet me atë të Gjakovës, me ambientin, njeriun, me natyrën. Kom shku edhe në Prizren, aty arkitektura pak ma jo autoktone, siç e dijmë Prizreni ka qenë urë lidhëse e popujve të Ballkanit, e aty ka qenë normale që kanë ndërhy disa kultura tjera, mirëpo edhe ato kultura qe kanë ndërhy jonë mishëru me arkitekturën vendore. Edhe kështu edhe sot arkitektura Prizrenit është madhështore, lidhet drejtpërdrejtë me natyrën, me njeriun, me njerëzit.
Isha gjithnji në një lloj depresioni. Mandej kemi nji arkitekturë edhe ma të vlefshme, ma jetëgjatë, ato jonë kullat e Dukagjinit, si për shembull kullat e Strellcit, Lubeniqit, Isniqit e shumë objekte tjera ku kanë jetu shqiptarët e ku jetojnë shqiptarët, që kanë edhe vlera arti. Po ta paraqesim, paraqitet një njeri me veshje tradicionale afër kullës, Dukagjinit, kemi me pa që këto dy fizionomi bashkohen, kemi me pasë një fizionomi… mandej jom inspiru edhe jom frymëzu edhe i kom përdor foklkorin që e kemi të pasun, të sinqertë. Siç e dijmë folklori shqiptar është përcjell me shekuj, gjeneratë mas gjenerate te popullata shqiptare.
Larat, dekorimet që jonë dhonë në veshjet tradicionale jonë dhonë nga mendja e shnoshë, e sinqertë e njeriut. Në këto lara, siç e dijmë prezent është ose dominuse ngjyra e zezë, kjo ngjyrë drejtpërdrejtë lidhet me fizionominë e kombit shqiptar, është ngjyrë bindëse, ngjyrë e fortë, ngjyrë tradicionale. Kom fillu të mirrem edhe me sport, nuk e nijsha vedin mirë, s’isha i qetë… kur jom marrë me gjimnastikë, ma shumë me vrapim (kollitet) rruga ma e dashun e vrapimit për mu ka qenë rruga e Grykës së Rugovës. Përpjetëzës të kësaj rrugës vrapojsha ma ngadale, t’u u kthy shumë ma shpejt, teposhtëze kamtë shkojshin vet.
T’u i shku kësaj rruge e t’u u kthy, gjithnji mendja dhe sytë më shkojshin kah shkambijtë e Grykës të Rugovës, atë madhështi vetëm natyra ka mujtë me kriju edhe me na lanë. Nga ato shkambij edhe une kom marrë diçka dhe e kom paraqitur në veprat e mija. Mua natyra më ka ndihmu të mirrem me art, natyra më ka udhëzuar ta doja artin. Preokupimet e mija i kom shprehur me lehtësi, me mjete që i kom pasë afër, rreth e përçark i kom pasë… kom jetu me to, e njoh mirë fizionominë e tyre edhe drejtpërdrejtë me ato mjete unë kom shpreh ndjenjat, shqetësimet e mija. U mundova me pak fjalë me dhonë nji grimcë biografie të veprimtarisë sime, artistike. Faleminderit!
Erëmirë Krasniqi: Zoti Xhafa a mundesh me na tregu kur je marrë ma s’pari, hapat e parë kshtu ma formal që kanë qenë, edukimin ku e ke ba, a ka ekzistu atëhere kjo Shkolla e Artit në Pejë?
Xhevdet Xhafa: Po, ka ekzistu Shkolla e Artit në Pejë, u formu në 1948, une kom qenë gjenerata e pestë, ka qenë shkolla e fortë e artit bile në atë ish—Jugosllavi, ka qenë shkolla e dytë se kanë qenë njo shtatë—tetë shkolla të mesme. Domethonë ka qenë Shkolla e Artit krejt ne aty kemi mësu, jo nga profesorat aq sa nga natyra. Natyra ka ndiku që ne të inspirohem ta thomë në mënyrë ma të sinqertë, ta shprehim atë diturinë tonë në pëlhurë.
Erëmirë Krasniqi: Çfarë shkolle e pikturës ka qenë ajo, në atë kohë?
Xhevdet Xhafa: Ajo ka qenë pak shkollë e pikturës, në të vërtetë arti pak a shumë i kufizum, mirëpo ka qenë e fortë, që shumë gjenerata që kanë kry aty, sot jonë edhe kanë emra që përfaqësojnë artin kosovar. Ka qenë një shkollë pak a shumë me këtë kohën e sotme, klasike, mirëpo ka qenë shkollë e fortë, e qëndrueshme. Hapat e para pra i kom marrë aty, mandej meqenëse edhe aty ishte edukimi pak i kufizum, natyra ishte prezent… unë kishna, isha pak në moshë, kishna edhe unë fuqinë ma shumë diçka, mirëpo s’kishim guxim. Shkova në studime, Lublanë, qëllova te një profesor i mirë, fati nga Gabrijel Stupica,[2] që e konsiderojshin atëhere intelektual në laminë e pikturës, italianët e kanë konsideru.
Edhe unë fillova m’u shliru. Çka di, m’u shpreh, profesori u habitke thojke, “Mirë, mirë, mirë”. Një provokim ma kanë bo, “A mundesh me paraqitë natyrën si është?” Thojsha, “Po”. Edhe kur e paraqita atë, ai më udhëzoi atëhere më lëshoi me punu, nuk m’kanë pengu fare se e dinte që kom një nerv arti, e dua artin. Edhe kështu fillova me marrë një guxim dalë ngadalë edhe fillova ato punët e mija. Vonë jom paraqitë me pikturat e mia, kom qenë i mbyllur i kufizum pak, se e kisha që më mungonte guximi m’u paraqitë në opinion.
Mirëpo, t’u ardhë kritikë të ndryshëm nga ish—Jugosllavia me pa çka po ngjanë në Kosovë, kur vishin te unë, “Mirë, mirë, mirë!” Edhe guximi te unë filloi edhe me u forcu. Asnjiheri (kollitet) nuk kom marrë pjesë në konkurs, por gjithnji më kanë ftu në këto ekspozita, qoftë bienale, trienale ish—Jugosllave. Madje, po ashtu, në botën e jashtme kur kemi ekspozu, që ka organizu muzeu i Zagrebit apo Lublanës apo me grupore mu më kanë ftu. Edhe bota e jashtme kom pa aty këtu ose më ka tregu dikush që po shkrun gazeta, edhe mu më kanë veçu, tre, katër vetë, pesë vetë, dhetë vetë, në mes tyre edhe unë. Edhe tash te une fillon guximi edhe ma fortë.
Erëmirë Krasniqi: Zoti Xhafa qysh shkut në Lublanë në atë kohë, po mendoj kush ju shtyu, kush ju mbështeti me shku në Lublanë. A kishe mujt me na tregu çfarë stili në art ju kanë mësu atje?
Xhevdet Xhafa: Vendosa me shku në Lublanë, në Beograd as që kom provu me konkuru, shokët e mi gjithmonë kanë shku në Beograd, disa kanë pasë sukses, disa jo. Kom shku në Lublanë me qëllim sa ma rrallë m’u kthy në vendlindje (qesh), me qenë aty prezent, me punu, me dhanë krejt prej vetit, çka di, ato aftësitë e mija. Edhe aty erdha në çfarë shprehje që ma vlerësun. Bile edhe nji moment ishte, në katër, pesë punime në rektorat, i kanë marrë me ia, për me pa kushdo që vjen prej musafirëve, me pa nji art i pastërt. Mendimi im edhe tash thom, sot, po vlerësohet arti i sinqertë, po edhe risia, mirëpo i sinqertë edhe kuptohet vlera me qenë prezent.
Erëmirë Krasniqi: E kështu, kur u përhap si formë modernizimi në pikturë, po mendoj edhe në këtë shkollën e Pejës, a ju shtijshin me pikturu në stilin socio—realist, apo çfarë rryma ishin atëhere?
Xhevdet Xhafa: Shkolla e Pejës ka qenë një shkollë klasike, ishte natyra për me përshkru natyrën, edhe diçka ma tepër nuk lejojshin. E unë kisha vullnet me thonë se isha pak në moshë me thonë diçka ma shumë. Në nji moment fillova diçka me thonë, ato që ma merrke mendja mirë, mirëpo nuk më lejun. E kur shkova në studime në Lublanë, gjeta një mirëkuptim, fillunë me më përkrah, e modernizmi ka fillu kahere, para një shekulli po…
Erëmirë Krasniqi: Në Kosovë?
Xhevdet Xhafa: Në Kosovë? Çka me thonë, ka fillu, po thom, ndoshta me mu pak (qeshë), edhe mosha është pak në pytje. Unë ma tepër fillova me marrë guxim në shprehje, t’u u pa që arti im po duhet, po vlerësohet. Edhe këto bienalet, trienalet që jonë organizu ka dy here, tri here kom marrë pjesë, jom vlerësu lartë, mandej edhe në Cagnes—sur—Mer ka qenë ekspozita ndërkombëtare, 42—43 shtete kanë marrë pjesë, mua më është nda merita nacionale… shembull, në Austri arti bashkohor Jugosllav, dy vetë na kanë veçu, mua edhe nji kroat.
Erëmirë Krasniqi: Qysh e përshkrujshin punën tande?
Xhevdet Xhafa: Nji art, i pastërt, autokton, me vlerë nacionale.
Erëmirë Krasniqi: Jugosllavisë a të…?
Xhevdet Xhafa: Jugosllavisë edhe botës jashtme, qito mendime edhe botës jashtme, kritika… se për shembull drejtën me ju tregu, arti Jugosllav nuk ka nji peshë në botën e sotme, edhe e quajnë provincë. Mirëpo, qe, në Australi një kritik po shkrun në gazeta, këtu, “Mund t’i kalojnë kufijtë por veprat e Xhafës, e atij e atij…” tri katër vetë na përmendi.
[1] Croquis, skicim i figurës trupore.
[2]Gabrijel Stupica (1913-1990) u lind në Dragose, Sloveni. Ai ka studiuar në Akademinë e Arteve të Buukura në Zagreb. Arti i tij ka qenë i ndikuar nga një vizitë që kishte pasur në ekspozitën e Tizian në Venedik, më 1937 dhe një ekspozitë të kryeveprave të Prados në Gjenevë më 1939. Më 1946 ai bëhet profesor i rregullt i pikturës në Akademinë e Arteve të Bukura në Lublanë, e cila asokohe sa ishte themeluar.
