[Videoja ndërprehet, intervistuesi dhe të intervistuarit bëjnë pauzë.]
Shaqir Gashi: Tash kur jemi te aktiviteti i shqiptarëve me miqtë tanë që i nxumëm në senat dhe kongres, m’kujtohen disa detale. Ne e banëm mik Robert Dolin të cilin të gjithë dijmë se ka qenë gjithmonë edhe akoma osht’ mik i shqiptarëve. N’1938-tën u ba nji fushatë se dojke për m’u bo president i Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Edhe ai ishte prej asaj partisë republikane, ai ishte kundër Bushit t’madh. Sa m’kujtohet ktu meritën e ka ma s’shumti Xhim Xhema e kurorëzoi njifar vend që i thojmë na, nji kerr t’madh edhe me flamuj amerikanë e shqiptarë e krejt e qënisëm shumë mirë, u nisëm në Nju Hempshir e nejtëm atje gati nji javë. Jonë shumë disa gjana që i maj n’men, për shembull shkojshum atje nëpër Nju Hempshir ishte borë e madhe, kurrë nuk e harroj.
Po, ktu do t’i jepi nji meritë ma s’shumti se na ishim edhe me malsorët e Malit t’Zi e tash m’i ia përmen emnin tonve. Ka kenë nji Luigj Canaj, Zefë Kalaj edhe disa të tjerë, tash nuk m’kujtohen me emna ata ishin shumë djem t’mirë. Ishin nja shtatë-tetë vetë me Bruno Selimaj edhe shkum tash na nëpër terrene. I kishin qitë ato pllakatat si këtë anë Robert Doli, n’atë anë {tregon me dorë anën e kundërt} Bushi. E na shkojshim para sabale, bijshum heret. E aty ku ishte Bushi i hiqshum ato e bojshum atë reklamën aty për Robert Dolin.
Në nji kohë, ka pasë ngja n’pesë a gjashtë sahat t’mëngjesit, erdhën sherifat e asaj kohe atëhere e na nxunën. Tha, “Çka jeni duke bo ju kshtu?” Na i themi, “Na jemi me Robert Dolin, dëshirojmë që ai të jetë president”. Po thotë, “Po mirë, po kto reklama kto fotografija, ju s’keni t’drejtë me i hekë kto. Mundemi m’i qitë afër tijna, po jo me i hekë”. Na edhe ashtu i thamë, “Na, shiko…”, “Na mujna me ju arrestu juve”. “Na falni se na e dojmi shumë Robert Dolin dhe dëshirojmë që t’bohet president i Shteteve t’Bashkuara t’Amerikës”. Tha, “Masi tek jeni shqiptarë, po pshtojmë, ksi heri s’po ju arrestojmë”.
Edhe tani m’kujtohet masanena mas krejt këtyne gjanave dulëm secilli për terren, dikush nëpër qytet tjetër, dikush në qytet tjetër, mu ma dhanë nji qytet tjetër, nuk m’kujtohet emni. Tash na u duftke me i thirrë me telefon ata që, “Hajde votoni për Robert Dolin”. E kom has në nji, telefon kur kom bo, ishte nji femën aty ajo m’tregoi, “Kisha me ardhë, po e kom nji fmi t’vogël, s’ka kush ma run”. Thomë, “Shiko, n’qoftë se ai problem, une e paguj ato”. Edhe me t’vërtetë (qeshë) e paguva dikon 50-60 dollarë për me ia rujtë fminë, për me ardhë ajo me votu’. Kshtu qi, ne shqiptarët e kena pas nji dëshirë t’madhe. Gzimin ma t’madh që e kena pasë na, e kena pasë kur e bojshum nji mik t’Kosovës, nji mik t’kombit shqiptar, t’Shqipërisë, t’Kosovës, t’krejt trojeve shqiptare.
Kshtu qi, Robert Doli ka qenë mik i joni, nuk ka qenë vetëm ai, e kurorëzoi njifar vend që i thojmë na senator Demata, senator Pearl, Presley, kongresmena Gilman, Longfield, t’gjithë tjerët na kanë përkrahë kur kena dalë në demonstrata. M’kujtohet nji gja tjetër, masi e kryjtëm krejt atë fushatën, ishte ajo convention ashtu t’qujtun. Edhe tash na ishum 60 vetë, u dufke na m’i da detyrat se kush me kenë gazetar, kush me ken diçka tjetër, do t’thotë mu m’caktun si gazetar (qeshë). Shumë interesant atje, ma qitën njifar letër ktu n’gjyks edhe osht’ Albanian Journalist. Me t’vërtetë une nuk kisha lidhje me journalist por pak a shumë une dijsha m’u gjetë. Edhe m’kujtohet nji detal shumë interesant, ai si e ka pas emnin ai greku që dojke m’u bo president edhe ai?
Sulejman Gashi: Dukakis?
Shaqir Gashi: Dukakis! Dukakis, edhe tash une si gazetar e marr mikrofonin edhe ia afroj atijna, i thom, “Supozojmë se ju do t’baheni president i Shteteve t’Bashkuara t’Amerikës, çka na thoni ju për Kosovën?” Ai qaq u ofendu’ me to sa gati ma thej ashtu atë mikrofonin {lëvizë dorën}. Tha “Eh who, who is Kosova? Mu nuk m’intereson për Kosovën kurgjo!”. Eh e kom edhe nji kujtim tjetër, unë kom kenë në nji tavolinë me Petro Ginion,[1] Dead Couple[2] e tonë ata gazetarë botnorë se unë isha gazetar tash, e kom nejtë me nji tavolinë me ta. Kshtu qi, na ma n’fund t’fundit nuk mujtëm me fitu’, e fitoi Bushi. Por gjithmonë, gjithmonë e kena përkrahë.
M’kujtohen shumë gjana, fushata ku kena shku’ për me raising money fushata me pare, me krejt domethanë… Na e kena pasë nji vullnet t’madh! Ku kishim atë vullnet, nuk e di. Po, atë vullnetin me thanë t’vërtetën edhe ato ton atë energji, neve na i dha Joseph DioGardi i cili na i hapi dyrtë e asaj kohe për me shku n’kongres e n’senat. E tana që na përkrahshin njerëzit. Une besoj se DioGardi i ka meritat e veta t’veçanta për kohën e caktume. Ai gjithmonë ka, ka, ka luftue, kena shkue. Me DioGardin kom kujtime t’mdhaja, që thash ma përpara kom shkue në vorrimin e Enver Hadrit. Kena shku’ n’Gjenevë, kena shku’ n’Australi, kado që kena shkue, na kena menu’ qëllimi jonë kryesor ka qenë me nxanë nji mik t’Kosovës ma tepër.
Kshtu qi, deri dikun muj me thanë që ia kena arritë, tani masanena tash mujna m’u dredhë aty kah që tham përpara. Domethonë nji gja historike që ishte shumë me randësi dikun kah e ’90-ta kur erdh Dr. Rugova herën e parë në Shtetet e Bashkume t’Amerikës, kjo shumë interesant osht’. N’atë kohë n’89-tën malsorët n’krye me Tonin Mirakan, patën bo nji garancion Ibrahim Rugovës edhe Engjëll Sejdës me ardhë në ligjeratat e para të Bogdanit, edhe kurrë nuk e harroj atë gja. Ishte organizu’ shumë mirë ata erdhën n’vizitë, por neve se ishum n’kryesinë e lobit, na erdhën disa lajme diqysh shumë t’kqija. Për shembull, mu m’thanë, “Ju nuk guxoni se jeni n’kryesinë e lobit, nuk munesh me shku’ me marrë pjesë, se ata i kanë pasaportat jugosllave edhe sigurisht Jugosllavia i ka çu për noj gja t’keqe te na”. Kshtu qi, tani edhe anonim ma boni dikush edhe prej misionit shqiptar që ti nuk guxon me shku’ atje, edhe kshtu qi une nuk shkova, as unë as Bruno, Bruno Selimaj. Por… gjithmonë m’metke marak pse s’shkum na n’atë tubim.
Kur, t’nesërmit masi u kry ajo ligjërata atje, ai kish pasë shkue n’vizitë te Seli Bytyçi. Kur u përmen Seli Bytyçin, me t’thonë vërtetën ka kontribu’ për çështjen shqiptare, n’veçanti Kosovës. Megjithëse me to i kena pasë do dallime, bijshim kshtu u takojshim po kurrë nuk u… miqësia vazhdojke gjithmonë. Edhe ai po m’bon telefon mu, thotë, “Ktu osht’ Dr. Rugova me Engjëll Sejdën, ndaqi me ardhë me pi nji kafe, hajde”. P’i thom Brunos, “A shkojmi?” Thomë, “Do t’shkojmi, se s’ma merr menja që na kem shqiptarë t’asi lloji që i ka çu Jugosllavia me na shkatërru’ neve lobin shqiptar, me shkatërru’ diasporën”.
Jena çu une e Bruno, n’asaj kohe Seli Bytyçi e ka pas n’asaj kohe nji restorant t’cilin e qujshin “Toskana 54 Room”, kena shku’ aty, jena njoftu’ me Rugovën e me Engjëll Sejdën, kena bisedue. Une ia nisa me disa rrotlla ashtu meselet e Drenicës. Edhe kshtu qi, ramë dakord se krejt përgjegjet ishin tana pozitive për kuptimin tem n’asaj kohe. E tash na u bonëm shpejt miq me ta, edhe e vendosëm që t’dalim prej atij restoranti edhe do t’shkojmi në Rainbow Room. Rainbow Room osht’ flurosente, osht’ nji restorant, osht’ n’80-tin kat atje edhe atje osht’ veni shumë i shtrejtë edhe krejt Manhatanin e sheh kshtu përpara {tregon pëllëmbët}. Ishum s’di sa shokë, i patëm edhe disa… m’kujtohet ishte Ramiz Llapatica me neve, edhe ishin do malsorë me neve. Njoni prej neve nuk i kishte ato kpucët, po i kishte ato patikat, e tash na nalt nuk mujshim me hipë pa i pasë kpucat. U detyrum m’i ble edhe njipar kpuca për mos me na u da ai shoku jonë (qeshë).
Edhe shkojmë atje n’Rainbow Room edhe i qesim hesapet tana n’tavolinë. Tash Rugova n’asaj kohe ishte kryetar i… shkrimtar a, ashtu. Edhe kshtu qi na mejher i tregum se na ishim prej lobit shqiptar edhe dëshirojmi që t’i koordinojmë tana kontaktet, “Na informoni se çka po ndodhë n’Kosovë edhe bashkë të punojmi për çështjen e Kosovës edhe të shqiptarëve në Jugosllavi”. Rugova ra dakord, i pijtëm disa kafe, e ndrrum hotelin, metëm miq shumë me to, i përcjellëm, ata kanë shumë bashkëpunim t’mirë me disa vende t’tjera. Kshtu qi tani mas disa kohe, dikun kah pranvera e vitit ’90-të, situata n’Kosovë u keqësojke ditë për ditë, e Robert Doli e Tom Lantosi e do tjerë na i qujshim kongresmena senatora na ndigjoshin shkojshin vetë për m’i pa situatën n’Prishtinë se qysh po ndodhë atje. Po, ma n’fund t’fundit vendosëm që me ba nji dëshmi n’Washington. Edhe i ftojmi të gjithë intelegjenca e asaj kohe të Kosovës, me Idriz Ajetin me Dr. Rugovën, me Rexhep Qosjën, me Hydajeta Pula, Gazmend Pula, ai Matoshi edhe të tjerë tash nuk muj t’i thom me emra se kanë kenë shumë… Hajrullah Gorani. Edhe tash përgatitem na për kit dëshmi, dëshminë e udhëheqke kongresmeni, miku ma i mirë i shqiptarëve Tom Lantosi, i ndjeri. Tash osht’ i ndjerë se ka vdekë. Edhe kshtu qi, u agorizum n’ata, edhe tash bijshin pytjet se kur vjen Rugova me atë delegacion, kush e njeh Rugovën. Dikush prej tyne thotë, “Gashi e njeh se u taku’ me to edhe osht’ mik me to”. Edhe kshtu qi mu edhe State Department-i edhe kryesia e lobi shqiptar m’caktojnë mu që t’jam bashkë me Rugovën aty kur t’vjen me dalë me pritë.
Osht’ shumë, nuk e di, njerëzit nuk i dijnë kto gjana. Edhe tash na erdhën ata, dulëm n’Dagllas, jo po n’Uashington m’i pritë, i kena vendosë nëpër hotele. Kena shku’ në nji dhomë me Rugovën, kur u bo nji sahat kanë ardhë ata t’sigurimit e kanë thonë, “E kemi nji lajm të keq!”. “Çka ka lajm?”, thotë “I kemi do lajme se dikush po don me bo atentat në Dr. Rugovën. Edhe duhet me pas kujdes t’madhe”, ma bojnë mu. Mu m’kishin caktu aty gjoja si përkthyes pak, edhe qi e njofsha ato, kshtu qi nis m’u kërcënu’ situata. Çdo orë vijshin do lajme tjera, une e maj n’men edhe kit gja, për besë lifti kur zbritshim poshtë prej hotelit, u ndrrojke ai lift. Nuk ish i njejti lift, po u duhke tjetër lift për m’u ngjitë nalt për katin e dytë-poshtë. Domethonë, qaq ishte e rrezikshme informacionet që dikush don me bo atentat në Rugovën.
Kur nejse, na rrijshum vigjilent tetonë po nuk dijshum se çka munet me kenë ajo gja. Dikur ma vonë, vjen ma bjen nji letër ata t’sigurimit, me tre emna. Thotë, “Çka domethanë n’kit gjuhën e juve n’shqip?” Aty shkrujke n’ato letra “Jahu, jahe, jahush”, tona ishin me mungesën e germave. E une po thom “Tona e kanë njifar kuptimi n’shqip, po nuk di çka domethonë kshtu”. “Ani,” thotë “veç kujdes”. T’nesërmen tani kena shku… nesrit në dëshmi. N’dëshmi ka kenë shumë interesant ajo dëshmi. Afër pesë mijë-gjashtë mijë shqiptarë që kishin ardhë prej tona viseve t’Shteteve t’Bashkume t’Amerikës, për me ditë se qysh do e kalojmë na atë dëshmi. Po, ajo veni i dëshmisë aty ku ishum, ishte veni i vogël, nuk nxake shumë, domethonë ishim bon vakija 60-70 vetë. E tani i maj n’men kur erdhën ata t’Serbisë, ata Karagjoviça ata popat që i qojshin tre gishta. N’njonën anë ishin ata, n’njonën anë ishim na shqiptarët.
E tash filloi ajo dëshmia aty. E tash secili e dhake nji argument, po mu m’kujtohet argumentin ma t’madh, ma t’bindë që e ka pas dhanë n’atë kohë, e ka dhanë Luljeta Pula. Po thom me t’vërtetë edhe Rexhep Qosja, po edhe Rugova. Te tanë ai delegacioni jashtë e asaj kohe që kanë ardhë n’Amerikë, simbas mendimit tem, ka kenë bindës. Domethonë e kanë bindë kongresin, e kanë bindë senatin se çka po ndodhë atje. Për shembull, Luljeta Pula e tregojke me argumente thojke, “Helmimi i nxanësve, ekzekutimi i ktyne…” Krejt kshtu qi materialet tjera, na i mujtëm ata. Edhe une muj me thanë aty ish nji, na që i thojmë shqip njifar fjale – U thy aklli. Domethonë prej atyhit na fitum shokë edhe kshtu qi e krymë atë punë. Dulën shqiptarët tonë me na pritë, u gzum tetonë, e selebrojshum atë gja, po tani e kishum pregatitë na edhe nji drekë, nji darkë dikun n’Sheraton Hotel t’cilën kanë marrë pjesë afër dy mijë-tre mijë vetë.
Krejt anëtarët e lobit, me gjithë atë delegacionin u kthyn sa ma shpejtë për m’u përgatitë darka ktu n’Sheraton Hotel. Kurse, nji pjesë e delegacionit une me Rugovën e me disa tjerë metëm me ardhë pak ma vonë. Kena shku’ n’Hotel, jena çu t’nesrit n’Hotel ata t’sigurimit kanë ardhë na kanë marrë. Kanë ardhë me nji limuzinë t’madhe, une isha me Dr. Rugovën edhe kur kena hi n’kerr atje, na kanë çu te ata tre heronjtë pa emën që i rujnë n’Uashington, edhe kanë dalë na kanë bo njifar respekti bukur t’madh gati si ushtarak. Edhe na me t’thonë t’vërtetën u gzojsha tepër, tash e arritëm atë qëllimin masi e kryjtëm atë vizitë.
Ka ardhë ai i sigurimit me telat t’lidhun {tregon me duar gjoksin} edhe po m’thotë mu, “E kom nji lajm t’mirë me ia përcjellë Dr. Rugovës”. Thom, “Hajde përhajr koftë”, thotë “Prej sodit, osht’ president i Kosovës”. Thotë, “Pse e kena bo president t’Kosovës, për arsye se kur pe vesum ambasadën jugosllave p’i themi Ibrahim Rugovën…” Na dëgjum që m’i kallxu diçka, “Ata thojnë, ‘Po nuk e njohum na ato’. Na e kena vendosë, edhe ti e ki rastin me ia uru titullin për president”. Une prej gzimit, ashtu pak kogja shumë… “Ktheu Rugovë se kshtu, kshtu, kshtu osht’ puna, prej sodit je president i Kosovës”, ia kom uru titullin për president.
Për atë qëllim, për atë gzim që e patëm i thom atyne stafit që ishin t’u na ru, i thomë, “Ma gjoni dikun nji restorant t’bukur, se kom qef me shtru nji darkë, se keni bo munim për neve. Na keni mbështetë, na keni organizu’, na keni përcjellë, kom qef me shtru nji drekë”. Thojnë kta, “A je i sigurtë që duhet me kon restoranti ma i mirë?”, thom “Po, po restoranti ma i mirë që munet me ekzistu’ n’Uashington!”. Me t’vërtetë m’vjen keq që ia kom harru’ emnin atij restorantit, po ka kenë nji restorant shumë i shtrejtë, domethanë nashta tash nuk osht’ mirë me thanë, po nji shishe venë kushtojke nji mijë dollarë e nji pjatë pesëdhetë dollarë, gjashtëdhetë dollarë. Por ato shpenzime i lamë sepse une isha sekretar i lobit, i lidhjes qytetare shqiptare e i kisha autorizimin që mujsha me shpenzu’ pare. E kom shtru’ atë darkë aty, jena knaqë, kena bisedue.
Edhe tash masi e kena kry atë drekën prej atyhit, tash po m’thojnë mu, “Ti ki me shku’ m’i nxerrë dy bileta në aeorportë, edhe ato bileta mos me qenë as n’emën tond, as n’emën t’Rugovës”. Kur kom shku’ atje n’aeroport i kom nxjerrë ato biletat, e nuk e di, s’ka randësi sa kanë kushtue, edhe e kom marrë e kom shkrue njonin Sokol, njonin Shpat edhe i kom shti n’xhep. Edhe tash po na përcjellin te aeroporti, ka kenë çudi e madhe, pesë-gjashtë limuzina me drita përpara, pesë-gjashtë përmrapa t’u na përcjellë e t’u i bërtitë me ato hesapet e tyne, ishte shumë interesant. Tani gjatë rrugës po m’tregojnë ata, “Na vetëm Gorbaçovin e kena përcjellë kshtu kur ka pasë ardhë mas pari, tani Ibrahim Rugovën”. Edhe tash na po shkojmi atje, kur shkojmë n’aeroplan, ishke n’aeroplan dikun njizet-tridhetë vetë. Hijmë n’aeroplan s’ëm vetë kërkush për bileta, as kurgjo. Dhezshin cigare, secili pijshin duhan edhe i thom Rugovës, “Hajde pe dhezum edhe une e ti, se tanë po pijkan duhan” se atëhere ishte e ndalume me pi duhan n’aeroplan. E dhezëm ka nji cigare edhe po bojmë bisedojmi.
Kur kena zbritë n’LaGuardia Aeroport, ishin dalë me automata {tregon me duar} edhe na rujshin aeroplanin qështu. E tash me ata shokë që ishin t’sigurimit, me ta u bonëm pak si miq edhe po i thomë, “Çka osht’ kshtu?”, thotë “Kjo osht’ se dikush po tenton me i ba atentat Rugovës, edhe kanë dashtë me ru”. E tash une pak si me shaka i thomë, “Oj Rugovë, m’fal zoti president, a muj me ta ba nji pytje?” Thotë, “Çka Shaqë?”. Thom “A e p’e sheh kta njerëz me automata që kanë dalë ktu?”, “Po?”, thom “Kta kanë dalë se dikush po munohet me bo ni atentat n’juve. Tregom t’drejtën, a po tutesh?”. Ai i ndjeri qeshi pak, nuk m’tha kurgjo, tha, “Po ti a po tutesh?” Thashë, “Une po kom qef me ma ngjitë n’lulë t’ballit se po hi n’histori pa pritë e pa kujtu” (buzëqeshë).
Kshtu qi, dulëm prej aeroportit, më përcjelli prapë me… sigurimi shumë i fortë. Kena ardhë n’Manhatan, tona rrugët u bllokojshin kur shkojshim. Kena shku’ n’Sheraton Hotel, kena nejtë aty se ishte darka me u përgatitë aty. Edhe tani, na u vanum pak aty, edhe ata na rujshin te dera sigurimi. Ai pi duhan, unë pi duhan, ish kon pas mushë dhoma plot tym prej duhanit. Kur vijnë ata t’sigurimit, na e çelim derën e timi i duhanit ju shkon kshtu uooop {ilustron kahjen e tymit}, ata kthehen mrapa. Thojnë, “Po s’kena nevojë… duhani po dojka me ju myte juve” Normal dojke me thonë për Rugovën, po edhe për mu qashtu njisoj.
Kshtu qi, zbritëm poshtë atje, ajo ishte nji darkë fantastike që murrëm pjesë qitash, pra dy-tre mijë vetë. Secili e marrke fjalën kur disktum. Aty ka diskutue Rexhep Qosja, kurrë nuk e harroj, kur e ka thonë nji fjalë, tha, “Ju e keni lshu’ Kosovën për punë t’padrejta. Na s’kena mujtë me iu dhanë t’drejta, se s’kena pasë t’drejta as për veti. E keni lshue për arsye t’punës, ekonomike. Na s’kena mujtë, se s’kena kenë as vetë aty”. Kshtu tani te tanë kanë bisedue. Na u çojshim tanë asaj kohe, thojshum, “Kosova, republikë! Kosova, republikë!” bërtitum, po ata deri dikun nuk mujshin me thonë t’vërtetën, nuk mujshin se kishin m’u kthye përmrapa.
Kshtu qi, ajo vizitë për hesapin tem, ka qenë historike edhe do t’jetë historike. Se, prej atyhit, prej asaj kohe, për shembull vetëm nji detal t’ju tregoj edhe ju e dini mirë. Për shembull, çkado që u bojke n’Kosovë asaj kohe, që u ankojshin Intelegjenca e Kosovës e asaj kohe, i marrshin ato ankesat e i çojshin n’Beograd. Ai Beogradi kish dhanë urdhën që me i marrë ato gjanat e padrejta e ato sene. Ata shqiptarët e Kosovës u ankojshin n’Beograd. Me atë ditë që u ba ajo dëshmi, mo s’kanë shku ankesat n’Beograd, por kanë ardhë në kongresin amerikan, në senatin. Se tani na, i morrëm, gjithmonë i thirrshum nëpër dëshmia si individë e ku ta di une. Kshtu qi tani ishte puna shumë interesante se fillum me nxanë miq si individuel, për shembull tanë antarët e lobit e nxijshim ka nji mik. Thojke “Ky osht’ miku jem. Ai o’ miku jem!” Kshtu qi Diogardi nuk ish bash tamon për ato gjana.
Edhe tani i thirrshum njerëzit për me ardhë n’dëshmi. M’kujtohet për shembull, ardhja e Adem Demaçit, edhe ato e kanë pasë thirrë malsorët. Se ktu do flasum, se malsorët po thom t’drejtën, malsorët, malsorët shqiptarë e Malit t’Zi, t’Tuzit, Malësisë, i kanë dalë zot Kosovës ma shumë se sa kosovarët vetë, djem t’pashëm. E tani kanë ardhë me demonstrata, kanë ardhë prej Detroidit, kanë ardhë prej Çikagos, gjithmonë kanë kenë malsorët t’parët në demonstrata kundër regjimit. Tani m’kujtohen njerëz na arritëm shumë gjana, për shembull prej Australie kanë ardhë n’atë dëshmi. Osht’ miku jem, vllavi i grusë Besart Krasniqi prej Zelandës t’Re dy herë ka ardhë, e ka pagu’ rrugën e krejt, vetëm me ardhë me marrë pjesë në demonstrata. Ai ka kontribu’… nji kontribut t’madh për çështjen shqiptare. Ai ishte edhe miku shumë i ngushtë i Luan Gashit, atëhere kur jonë dalë, kur kanë kenë t’ri.
E kshtu… si me t’thanë bre, jena munu’ çdo gja me ba, por kapaciteteti jonë nuk ishte qaq i madh. E m’kujtohet, e kisha nji shok atje që kishum dalë bashkë në kampin kur erdha n’Shtetet e Bashkuara t’Amerikës, ai osht’ me origjinë hebrej – jewish – mbiemnin e ka Rozemberg edhe ai m’tregojke shpesh herë, m’përcjellke, ishte miku im. Thojke, “O Gashi, ju shqiptarët e keni nji problemin ma t’madh se që jeni ju vetë” “Po çka me bo?” Thojke, “Atëherë problemi ma i madh, ju duhet me nxanë miq. Duhet me pas miq, duhet me lypë”. Edhe na qashtu edhe veprum. Nanxum miq, e nxanum mikun ma t’madh në botë shtetin demokratik Shtetet e Bashkuara t’Amerikës, i cili çdo shqiptar e ka borxh me respektue, e mos me harru’ kurrë nihmën e Shteteve t’Bashkuara t’Amerikës.
E kshtu tani me rradhë si me thanë, vijshin gjanat t’u u keqësue. E masanena Rugova vijke shpesh herë, shkojke, po nuk ishke mo ai respekti i herës t’parë që ishte përpara. Mirëpo, unë për veten time edhe mendimi jem nuk o’ i vetëm, se na krejt shqiptarët e Amerikës e kena përkrahë edhe e kena dashtë Rugovën edhe e kena respektu’, edhe ishte i drejtë për asaj kohe. Unë për veten time flas ktu për Shtetet e Bashkuara t’Amerikës, nuk flas për rajon t’Kosovës se nuk di kurgjo. Po kto që i kom përjetu’ vetë, edhe e ka lu nji rol t’madh atëherë, ishte formimi i nëndegëve të Lidhjes Demokratike ktu në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Na Lidhjen Demokratike e kena përkrahë te tanë, mirëpo ishin disa kundërshtarë, se thojshin mos te… ma mirë t’jemi me nji lobi shqiptar që t’mos na ndahet fuqia, t’mos na dahet anena… Kshtu qi, na fillum me i formu’ ato nëndegët e Lidhjes Demokratike. Shumica thojshin o’ gabim, shumica thojshin osht’ e qëllume. E kshtu n’fund t’fundit ato na përçanë pak kur erdh ajo situata ma e vshtira për shembull.
E tash duhet të flas për vizitën e Tom Lantosit, delegacioni i Lidhjes Qytetare Shqiptare Amerikane, me Joseph DioGardin dhe me Tom Lantosin në Shqipëri në 1990-tën. Ishin aprovu’ te tona hesapet që me marrë me shku’ n’Shqipëri, mirëpo ktu ne stafi i Tom Lantosit, kongresmenit, e lypshin nji letër që osht’ që po na thirrni me shku n’Shqipëri. Tash për shembull shteti shqiptar e kish shkru nji letër që, “Hajdeni, mirësevini mundeni me ardhë.” Mirëpo, kjo nuk ishte bash e përshtatshme për arsye se kongresi, krejt hesapi e lypshin nji letër pak që po e thrret Shqipëria për me vizitue shtetin shqiptar mas pesëdhetë vjete. Kshtu qi, e murrën nji letër tjetër, po prapë e kishin pas lanë atë fjalën atje, masi e keni shpreh dëshirën me ardhë n’Shqipëri, na urdhëroni. Mirëpo tani mo nuk u munova se u mërzitsha mos po na shkatërrohet kjo vizitë edhe i murrëm me disa shokë t’mi atje, edhe e përmisum edhe e dorëzum, kshtu qi u aprovu’.
Kshtu qi, ajo rrugë ishte shumë interesante se DioGardi me Tom Lantosin shkoi mas pari n’Beograd. N’asaj kohe na e kishum atë radio-lidhjen qytetare shqiptare amerikane, t’cilën e dhashum ato lajmet nji here n’javë. Kshtu qi m’kujtohet shumë mirë, n’asaj kohe Adem Demaçi ishte liru’ prej burgut. Tash nuk e di a shumë kohë përpara. Tash une isha ktu në Nju Jork, ai ishte në Beograd edhe ai e udhëheqte radion prej Beogradit. Edhe na n’minutë, n’atë kohë e kisha intervistën e parë me Adem Demaçin. Për shembull, kujtimet e burgut e çka don me ba tash mas burgut, e ku ta di une. Aty n’atë radion ku punojshim na aty, i kishim miqt aty, na thojshin i keni afër nji qind inçizme që po ia u inçizojnë këtë far muhabeti. Kshtu qi DioGardi prej Beogradit thojke “Guess what happened?” thojke. “Une jom midis Beogradi, Gashi o’ atje në Nju Jork. Na e kemi vizitën duhet me shku n’Kosovë, prej Kosove duhna me shku’ n’Shqipëri”. Ajo ishte nji gja e keqe për serbët se nuk i dojshin ato far lëvizje ashtu.
Kshtu qi tani na metëm ktu, kshtu qi na vendosëm, ata u nisën për Beograd. E kryjtëm emisionin me Adem Demaçin edhe u kthym. Tash une u ktheva në restorant edhe po bisedoj me Brunon. P’i thom Brunos, “A s’na duhet neve naj vizë për me shku’ tash n’Shqipëri?”, thotë “Valla, nuk e ki keq”. Shkova e pys atje n’misionin shqiptar, tha “Gashi ju bon vaki që s’keni nevojë me shku’ hiç se do t’ju çojmë me nji grup tjetër”. Jo une kogja u demoralizova, se kshtu ajo kryesia e lobit m’kish caktu’ mu me shku edhe Brunon, edhe Din Derdi. Se Din Derdi ishte që ju kom thonë gjithmonë ka kenë nji aktivist i madh. Ai ishte, nuk ishte bash i dëshirushëm për Shqipëri, se ishte i arratisun kahere. Edhe tani e thrras DioGardin edhe nji here n’Beograd, edhe terezia që ai DioGardi n’Beograd bisedon me atë Ramiz Alinë. Me siguri ka qenë kjo, nuk e di sigurtë. Kshtu qi, menihere misioni shqiptar thotë, “Hajdeni kur t’jeni t’gatshëm me shku”.
Domethanë me fjalë tjera kom kenë jo bash shumë i përgatitun. Kurrë nuk e harroj Gjegj Kalaj na pat pagu’ biletën për me shku’ n’Tiranë. Jena nisë une, Bruno edhe Din Derdi, i kena hipë aeroplanit edhe kena shku’ në… Zyrich. Kur kena shku në Zyrich, atje jena taku’ me Hysen Gërvallën, ka thonë, “A po m’merrni edhe mu?” E kena marrë edhe ato, e kena shku’ kena hipë n’aeroplan e Din Derdi… kur kena zbritë n’Tiranë, Din Derdi e ka marrë ate e e ka puthë tokën. U ulëm tanë, e puthëm tokën edhe na. Edhe kshtu qi, kishin dalë me na pritë me Mercedeza. Asaj kohe, qeveria e asaj kohe e kish pas nja dhetë Mercedeza ashtu t’bajtun, po t’mirë. Me nji Mercedez kanë dalë, na kanë marrë neve, na kanë çu në Hotelin Dajt. Kurse, Tom Lantosin me DioGardin me stafin e tijna e kishin pas vendosë nëpër villat e Enver Hoxhës.
Edhe kshtu qi, t’nesrit u takum, u bashkum me atë grupin edhe kena fillu’ me shku’ nëpër vizita. Për shembull, shkojshim atje kah Kruja, Berati, n’Berat na shtrun nji darkë e ku ta di unë. Po ma n’fund t’fundit, për mos me zgatë kto, erdh hesapi, i kryjtëm ato vizita edhe u ndamë në dy grupe delegacioni. Nji grup shkoi te Ramiz Alia, nji grup tjetër une edhe Bruno edhe Rexhë Xhakli te Nexhmie Hoxha në shpinë e Enver Hoxhës ku ka qenë përpara. Me thonë t’vërtetën na ishum pak… e kishum gzimin, e dojshum mbështetjen e shtetit shqiptar, na u doke që osht’ nji respekt i madh për neve. Arritëm, e mu m’caktun gati si udhëheqës i atij grupi te Nexhmie Hoxha. Kena shku’ aty, na kanë qitë do ambëlsina, na kanë qitë do kafe, kërkush s’ka qenë, vetëm nji njeri me aparat na qitke kshtu {tregon me duar}, me nji aparat me na fotografue. Kena nisë bisedën me bisedue, e kena tregue që vizita jonë e ka qit qëllim me bo marrëdhanie sa ma shpejtë me Shtetet e Bashkume t’Amerikës, osht’ interes dy-palësh. Osht’ interes n’veçanti për Kosovën, se Kosova osht’ e okupume.
E tash ajo Nexhmija ia nisi tha, “Shiko kto janë, Enveri e ka dashtë Kosovën shumë gjithmonë”. Thashë, “Edhe na e kena dashtë Enverin, e kena dashtë Shqipërinë (qeshë). Po tash kanë ardhë tjera”. Na me fjalë tjera nuk mujshim bash drejtpërsdrejti m’i thanë, po dojshim m’i thanë se komunizmi, ideollogjia osht’ kah zbehet, osht’, nuk osht’ mo kurgjo. T’bojmë marrëdhanie sa ma shpejtë me Shtetet e Bashkume t’Amerikës. Kshtu qi ajo tha, “Po, kena fillu’ edhe ne do reforma m’i bo, kahere do reforma. Me siguri do t’i bajmë, rinia tash po ka qef me lexu’ romanet e Perëndimit e t’Amerikës. Me siguri do t’lirohem pak ma tepër. Ju e dini shumë mirë kur e përzunëm Bashkimin Sovjetik, ato tjera gjanat që i kishum. Shtetet fqinje na izolun, n’vend që me na përkrahë, na izolun ma tepër, e kshtu me rradhë”.
Ajo vizitë për hesapin tem, e murrën njifar porosie qi dalë-kadale e kanë ndërmend m’u liru pak prej atij kompleksi, prej asaj ideollogjisë. Edhe tani ma në fund u kthym atje, i bonëm disa fotografia, i kom disa fotografia që ndonëse ka nevojë i tregojmi. Edhe tash shkojmi në Universitetin e Tiranës, atje me Tom Lantosin edhe krejt grupin që ishum aty. Kur shkum aty, ata e kishin pregatitë nji vajzë, shumë e bukur, vajza e re. E dijke englishten shumë mirë edhe ia bonën nji pytje kongresmenit. “Zoti kongresmen,” thotë, “me ta bo nji pytje”. “Urrno,” thotë. “Ju mos na tregoni lulen përpara, e thikën përmrapa?” Tash ajo ish nji pytje pak si provokuse, edhe Tom Lantosi po shikon, po na kqyrë kshtu me sy ku jemi, se çka osht’ kjo pytje kshtu. Neve ia dhamë njifar sheje që hajt se t’shpjegojmë ma vonë. Kshtu qi, Tom Lantosi i ndjerë e dha nji përgjigje shumë t’bukur. I tha, “Zonjushë, n’qoftëse boni marrëdhanie me Shtetet e Bashkuara t’Amerikës, lulë keni me pas përpara, lulë keni me pas përmrapa. Po a din çka duhet me u bo? Ju duhet me i ujisë lulet” (qeshë). E osht’ shumë interesant…
Tani prej atyhit u ndamë edhe tham’ tash p’i ia shpjegojmë atijna Tom Lantosit menimet tona që mos t’e sheh n’kusur se kanë kenë nër Kinën, kanë kenë me rusin, kanë kenë përpara edhe me Jugosllavinë. Jonë bo bajat tash nuk p’i besojnë kërkujna (qeshë). Edhe tash po shkojmë n’villën e King Zogut, atje mbretit Zog. Na kanë shtru’ nji drekë shumë t’mirë, jom pa me nji shok temin që s’e kom pa kahere, njeri tash ka vdekë njifar [e pakutpt.]. Edhe e kena marrë rrugën, na kanë përcjellë, mu ma kanë dhanë nji çantë me vepra, me libra të Enver Hoxhës, kurse Tom Lantosit ia falën dy defa. Dy defa, ata i thojshin dajre, na i thojmë defa. Kshtu qi, kur kena shku’ në aeroport, ia dhanë dy … atijna, kshtu i kapke {mbledh grushtin}, mu m’u duke diçka e livdushme defat n’dorë. Shkoj ia marr edhe kongresmeni i thotë Tom Lantosit, “Shiko, kto jonë do gjana antike, jonë shumë interesante, na kto shumë i çmojmë”. “A shumë i çmoni a? A don me t’i falë ty?” Une e kisha qëllimin me ia hekë prej dore. E kshtu me rradhë… Kryhet ajo vizitë, edhe tani masanena, të gjithë e dijmi, nuk shkoi gatë tani u shpartallue.
Për shembull, e kom nji kujtim kur na vetshin amerikanët, shpesh here nëpër restorantat e mi thojshin: “Si duket Shqipëria? Si duket Shqipëria?” Na me t’vërtetë qashtu ishum informu’. Thojshim, “Shqipëria osht’ si park me lula, dhe me bo me qitë noj gja t’keqe n’rrugë”. “Ah” thojke, “t’jesh, t’mburresh me ato”. Kur t’nesërmen ata prej ambasadave t’ndryshme qi u shkatërru’ Shqipëria, kanë ardhë m’kanë ngushëllu’ ata njerëz që ju kom thonë që osht’ Shqipëria si park me lula. Edhe…
Sulejman Gashi: Ka pas ardhë nji delegacion gjatë aksionit të pajtimeve t’gjaqeve n’Kosovë edhe n’Amerikë n’vitin 1990? Keni kujtime nga ajo vizitë?
Shaqir Gashi: Ai delegacioni për pajtimin e gjaqeve osht’ shumë interesant dhe n’krye me Anton Çettën kanë pas ardhë shumë njerëz. Mark Krasniqi, Anton Çetta, ka kenë njifar Luka prej Pejës, e Azem Shkreli e ai… kanë kenë do tjerë tash s’po m’kujtohet me emër, kena dalë i kena pritë n’aeroport, e prej aeroportit i kena marrë e i kom pru i kom shti n’restorant. E kena shtru nji darkë, kanë ardhë krejt shqiptarët se ishin [e pakuptim.] e ku ta di une. Bajram Kelmendi m’kujtohet shumë moti, e kom nji detal për to. Edhe kshtu qi, na arritëm me pajtu’ s’di sa gjaqe ktu n’krye me Anton Çettën. Edhe kur i kryjtëm tanë ato punë, nji detal do t’ju tregoj, tash na shqiptarët aty diaspora ishum përgatitë ma ia u dhonë secilit ka nji gja t’vogël, ka nji pesë-gjashtë qind dollarë sa për rrugë e sa për shpenzime. Edhe tash po i jepum secilit aty për rrugë, edhe une tash i marr ato pesë qind dollarë e po du me ia dhonë Bajram Kelmendit. Bajram Kelmendi nuk tha kurgjo, tha, “Falemnerës”. Kur kom shku’ n’aeroport, i ka nxerrë ato pare m’i ka kthy. Tha, “Shiko Gashi, a jonë tuat, a i ke marrë prej tjetër kujna, falemnerës une s’kom nevojë për pare”. Tha, “Kthehu jepja kto, na keni bo muhabet, na keni pritë mirë”. Domethanë ishte nji kujtim i mirë, aty m’kujtohet ajo gja që na kthei paret, nuk deshti m’i marrë. Domethanë ka kenë njeri i mirë, ai tani n’luftë i hupi djemtë, e hupi veten, e i hupi tana, shumë dhimtë e madhe!
Sulejman Gashi: Sot ju keni afrua viteve, moshës 80 vjeç, çka boni sot? Jeni i pensionuar, apo jeni ende aktiv?
Shaqir Gashi: Shiko, me thanë t’vërtetën une nuk kom kenë… nuk kom punu’ kurrë punë t’rana, kom punu’ n’restorant. Prapë merrna me diçka, djali tash i ka hapë me dhandrrin tim, e kanë hapë nji restorant shumë t’mirë n’qendër t’Manhatanit. I kom dy vajza, e kom Drenushën, e kom Ilirianën e kom Kushtrimen, i kanë krye fakultetet, jonë n’marrëdhanie pune, dikush nëpër biznese, dikush nëpër banka, dikush shkenca politike. Kshtu qi, jom shumë i knaqun me familjen time, edhe jetojmi nji jetë ashtu normale, e unë po thom t’vërtetën nuk kom kenë qaq i dhanun shumë për punë të biznisit me kenë milioner. Po, une e kom pas nji qëllim se restorantet e mi nuk e di tash me numër, jonë gati njizet e kusur që i kom hapë. Krejt qëllimi jem ka kenë që me ia u dhanë edhe shqiptarëve tjerë, m’u ba sa ma shumë shqiptarë n’biznisa. Kshtu qi, restorantat e asaj kohe të baheshin sikur ambasadorë e kshtu qat qëllim e arritëm. Edhe tash për shembull, porosia ime kish me qenë, që ma s’shumti po m’brengos që për shembull shqiptarët m’u kthye n’atë solidaritetin e para lufës dhe gjatë luftës, kshtu qi me dashtë njoni-tjetrin, m’i përkrahë njoni-tjetrin. Tash diaspora shqiptare, simas menimit tem, i ka kry disa punë t’randa, i ka kry ato punë çka i ka pas me mish e me shpirt i ka bo. Tash une nuk besoj se ka me kenë diçka e randsishme diaspora n’lidhje me politikë. Tash s’kemi çka i tregojmë kërkujna, Kosova osht’ e pamvarun, i ka institucionet e veta, i ka vështirësitë e veta. Shiko, tash për neve diaspora m’kujtohet, nashta nuk osht’ e drejtë me thonë po diaspora m’kujtohet nji shembull p’e jepi, për shembull kur u martojshin bijat tona, n’a shkojshin te burri edhe u kthejshin n’gjini, thojshin, “Po shkojmë n’opçinë”. E ato kur vijshin n’opçinë n’a prujshin kuleçë (buzëqeshë). E tash unë kisha me thanë, n’vend që atë punë diaspora me shku’ n’vizitë n’Shqipëri, jo edhe me shku’ sigurisht me investu’ kah t’kanë mundësi me u kthye, por n’vend të kulaçit, diaspora shqiptare i jetë obligim me investu’ edhe me çu pare sa ma shumë.
Sulejman Gashi: A shkoni në vizita n’Kosovë?
Shaqir Gashi: Po, shkoj. N’nji vjet, çdo dy vjet, tri vjet shkoj. Edhe une me thanë t’vërtetën jeta m’ka lind shqiptar dhe dëshiroj që të vdes shqiptar.
[1] Peter Jennings
[2] Ted Koppel
