Jeta Profesionale
[Pjesë e prerë nga video-intervista: intervistuesja e pyet të intervistuarën për jetën e saj profesionale dhe karrierën.]
Mehmet Kraja: Kjo, sa i përket anës biografike domethanë deri kur filloj punën gazetar në Rilindje. Pastaj iu kom përkushtu’ Rilindjes. Gjithmonë e kam pas si ide, natyrisht kam fillu’ t’shkruj. Librin e parë e kam botu’ në ‘78-tën.
Kaltrina Krasniqi: Sigurisht keni fillu’ t’shkruni ma heret.
Mehmet Kraja: Po, normalisht si gjimnazist po. T’i kallxoj nji detaj për gjimnaz, kam fillu’… Shkrimi asht’ nji histori tjetër t’cilën duhet me pak… si e veçantë, por kjo nga ana jetësore duhet t’them që tani t’u marrë parasysh që letërsia nuk… të gjithë e dinim se letërsia k’tu nuk t’krijon mundësi për t’mbajtë veten, për t’ekzistu’, atëherë duhej t’mbahej një profesion. Gjithmonë gazetarinë e kemi pas ma t’afërt, edhe kryesisht shumica e shkrimtarëve punojnë punë nëpër gazeta ose punë gazetarie, ose punë rreth gazetave, ndonjëherë shpi botuese pra kjo ishte puna që kryesisht e banim shkrimtarët.
Dhe unë u përfshiva në punë gazetarie në Rilindje. Kam punu deri sa â mbyllë Rilindja, deri në ditën kur është mbyllë Rilindja kom qenë n’Rilindje. Njëzet e kusur vjet gazetari kam, diku punë gazetarie kam pas nja 33 vjet punë deri sa e kam lanë gazetarinë. Pra, është një profesion të cilin e kemi ushtru, të cilin e kam ushtru në dy kohë të ndryshme. Mund ta them dy ose tri kohë të ndryshme. E kam ushtru në kohën e socializmit, e kam ushtru në kohën… periudhën e rrëmujës e quj unë, s’ka qenë as socializëm, as komunizëm, as liri as kurgjo – kanë qenë vitet e ‘90-ta që kanë qenë një kohë pa kohë, s’di ça kanë qenë. S’mund t’i qu’j, s’di as vet ça kanë qenë dhe kam ardhë në periudhën mas luftës, kam vazhdu me gazetarinë. Pra nja 30 e kusur vjet kam ba punë gazetarie, ndonjëherë si gazetar aktiv, pastaj nji kohë si kolumnist, pastaj si redaktor, pastaj… domethanë kryesisht punë që bahen zakonisht në gazetari. Kjo sa i përket anës t’profesionit me t’cilin jam marrë, se gjithmonë t’u e lanë me një anë punën, përkushtimin individual për shkakun personal që e kam pas – letërsinë.
Me letërsi, kam fillu’ t’shkruj si gjimnazist, kam fillu’ t’botoj. Si fillorist shkruj, domethanë diçka që s’e kisha idenë se si bahet letërsia (buzëqeshë). Kisha një fletore që shkruaja. Kur kam qenë gjimnazist kam botu’ tregimet e para n’jetë teme t’re. Tregimin e parë e kam qu’ redaksisë së “Jetës së Re”, pa dy pa njo e kam shtypë n’makinë me mjaft probleme. Qe një tregim goxha i gjatë, edhe i’a kom çu “Jetës së Re”. Kryeredaktor ka qenë Esad Mekuli.
Kur e kam marrë mas një kohe, ka qenë dikun pranverë, një punë, pastaj ka ardhë koha e pushimeve dhe unë n’kohën e pushimeve kom shku n’Krajë n’katund. N’katund atje s’kishim asgja. Kur vjen nji… domethanë komunikimi ishte i vështirë edhe i pamundun gati. Vjen njani prej atyne, ka qenë Ibrahim Berijashi që botonte, kishte botu e kishte njoftë qe k’tu {bën me gisht nga dritarja} nxanës dhe studentë në Kosovë dhe ishte taku’… jo i kishte shkru’ telegraf Esadi [Mekuli], “M’trego kush është ky Mehmet Kraja. A është pseudonim, apo kush është se po du me ia botu tregimin?” Ky i tregon, i shkrun telegraf ose i shkrun letër, nuk e di, dhe i tregon. Domethanë që aty fillon historia e botimit dhe e njohjes pastaj me Esadin kur kom marrë punën e parë kur kam ardhë n’Prishtinë n’71-shin. Edhe ai m’vendosë n’konvikt edhe menjëherë punën e parë pas saj e kam ba që kom shku’, jom taku’ me Esad Mekulin. M’ka pritë në mënyrë të jashtëzakonshme, diçka që nuk besoj që ka sot ndonji redaktor nga këto që i njohim që e pret dikënd ashtu. Esadi ka qenë i jashtëzakonshëm n’atë drejtim. M’ka pritë në mënyrë të jashtëzakonshme edhe që aty masnej fillon bashkëpunimi me Jetën e Re, pothujse disa vjet pa ndërpremje.
Natyrisht, paralelisht me punën si gazetar, asht’ dashtë t’rujsh nji kohë të mjaftushme t’sakrifikosh nji kohë për punën e letërsisë. Na s’kemi jetu… askush n’Kosovë s’ka jetu me punën e letërsisë. Nuk arrijmë t’jetojmë me te. Domethanë, s’besoj që ka pas dikush që mund t’jetojë me letërsi. Nuk kemi mujtë t’jetojmë me punën që kemi bo n’fushën e letërsisë. Kemi bo gjithmonë një punë sekondare, një punë t’dytë dhe pastaj i jemi përkushtu ksaj.
Kam botu vit pas viti, deri tani janë diku 25 libra. Kryesisht janë 11 ose 12 romane, ndër to tregime, drama, kom shkru edhe libra publicistikë – tre-katër libra publicistikë. Edhe natyrisht kom shkru tekste, me qindra, me mijëra tekste publicistike nëpër gazeta.
Kaltrina Krasniqi: Nji digresion i vogël, ky tregimi…… për çka osht’?
Mehmet Kraja: Për ambientin tonë atje, për zhvillimet… domethanë ishte një tregim pak etnografik, sipas një rrëfimi t’vjetër për ku di unë. Një gja t’vjetër që tash nuk e mbaj në mend. Po, ishte një rrëfim për ambientin, për vendin dhe për kohën atje, domethanë diçka e tillë. Nuk ishte se ishte diçka e madhe natyrisht, isha i ri n’atë kohë, s’besoj që kom ditë me shkru’ noj gja, po ja që atij i kishte ba përshtypje dhe u botun një pas një disa… botova disa tregime t’cilat pastaj i kam përbledhë në një libër t’veçantë.
K’tu ka një gja, duhet t’a kemi parasysh, se ne formimin e kemi pasë si shkrimtarë, e kemi pas të vështirë. K’tu të gjithë shkrimtarët në Kosovë formimin e kanë pas të vështirë. Jemi gjetë në situata shumë konfuze. Ky konfuzitet të cilin ju tash do ta shihni vetë, që ju thash më përpara, jo nacionalizëm, jo…
Në Jugosllavi kemi qenë t’lirë në kuptimin e sjelljes së metodës së shkrimit, së metodës letrare sepse qysh me 1957-tën Tito me Kërlezhën proklamojnë pluralizmin e metodave edhe nuk shkonte mo njeri n’burg për letërsi. Për letërsi nuk shkoshe mo n’burg n’Jugosllavi. Kishte mënyra për ta kontrollu, kishte mënyra për ta kontrollu, ajo ishte përmes instrumenteve, sepse gjithkun ne diku ishim domethanë, dhe përmes asaj forme kontrollohej. Por k’tu nuk ka qenë problemi te, ne nuk kemi qenë e as nuk kemi synu të bahemi ndoshta aty ktu sepse s’kemi pas… s’ka pasë nevojë të jemi dicidentë ideollogjikë. Si t’baheshe disident ideollogjik kur ti mundesh me shkru si Ionesko ose sikur Becketi, drama e Becketit “Në Pritje të Godosë” vihet në Paris me ‘67-tën, ose me ‘68-tën, me ‘69-shën vjen n’Prishtinë. Domethanë me ‘69-shin asht’ vu n’skenë n’Prishtinë… s’ke shancë të bahesh dicidentë ideollogjik n’atë rrethanë. Dhe kte, duhet t’hiqet nga ato… kemi pas dicidencë ideollogjike n’Kosovë ose n’Jugosllavi – jo! Sepse, Tito u mori argumentin nga dora e proklamoi pluralizmin e metodave letrare dhe metodave dhe të gjitha metodave. Natyrisht, i favorizonin ata që shkrunin… domethanë që aplikonin metodat e socializmit, realizmit e ku ta di unë, ose metodat marksiste. Ato ishin të favorizuarat e pushtetit, po lirinë e kishin të gjithë.
Por, kishte një gja tjetër, filloi gradualisht të zhvillohet disidenca nacionale dhe kjo ishte ajo t’cilën pushteti e luftonte. Prandaj në Kosovë u formu edhe u kriju’edhe u zhvillu një letërsi e tanë me metaforë, me t’folunin metaforik. Me rrëfimin me kuptim t’bartun. U zhvillu një letërsi e cila tjetër fliste dhe tjetër nënkuptonte. Ç’është kuptimi i metaforës, është ky, pra ndryshe flet dhe ndryshe duhesh ta kuptosh. U ba një letërsi e tanë për t’fshehë disidencën nacionale. Kushtimisht po them për t’fshehë dhe për… sepse në metaforë nuk kapeshe dot. Megjithate kishte një polici metaforash, të themi kështu, që i hulumtonte ato dhe u bonte vërejtje shkrimtarëve edhe për metafora. Ato kulla, ato kështjella, ajo… “E di një fjalë prej guri” thonte Azem Shkreli. Ky guri ç’është ky guri, pse ky guri kaq shumë përdoret? Pse kullat janë aq shumë të pranishme në poezinë e shkrimtarëve të Kosovës?
Pra u kriju një letërsi e tanë, u ba një letërsi e tanë që kishte gjuhën e metaforës. Përdorej për shkak të fshehjes së disidencës. Edhe në prozë, unë kom qenë poet, unë jam prozator, edhe n’prozë ne merreshim me tema historike, me tema… unë dy-tre romanet e para i kam me tema jashtëzakonisht të largëta të cilat synonin gjithmonë të… Maj n’mend shumë mirë, kom pas banesën në Kodër t’Dillit, ishte ora policore në ‘82-shin, ishte orë policore mas demonstratave. Zgjati shumë kohë, orë policore u zgjatën, u përsëritën disa herë, herë pas here me rastin e përvjetorit të demonstratave m’duket u ba nji forcë policore përsëri, po m’duket që ka qenë në ‘82-shin jo në ‘81-shin, kur kam shkru romanin “Udhëzime për kapërcimin e detit” dhe ka t’boj me Mesjetën. Unë e projektoja, dhe e di që nga dritarja në t’cilën unë shkruaja natën, e shihja policinë e cila e kishte zanë nji udhëkryq dhe rrinte e kontrollonte. Natyrisht policia me pajisjet e njësive speciale që i runte, ndalonte qarkullimin, nuk kishte lëvizje n’atë kohë. Nuk duhej t’kishte, mund t’vriteshe gjithkush që dilte prej banesave. Dhe unë e shihja tanë kohën ata policë se si rrinin në udhëkryq dhe shkruja “Udhëzime për kapërcimin…” që kishte tematikë Mesjetën.
Pra, para sysh e kisha policinë dhe këndej e kisha një tematikë që shkrunte për Mesjetën. Pra, ne u msum’ të flitnim me aluzione dhe të flitnim me metafora. Kjo ishte një… u kriju një letërsi që flite në mënyrë të tërthortë me metafora dhe kjo ishte për t’fshehë disidencën nacionale. Por ne patëm nga një problem tashti, kjo ishte ajo që thamë se formimi letrar i yni ka qenë me shumë telashe. Dicidenca jonë, knej kishim letërsinë e realizmit socialst me t’cilën ushqeheshim vazhdimisht nga Shqipëria, letërsia shqipe pothujse kishte rilindjen kombëtare, letërsinë e rilindjes, kishte edhe letërsinë e realizmit socialist që vinte nga Shqipëria. Nga Kosova kishte, për shembull në prozë kishe një numër tregimesh, tre romane t’parëndësishëm, ose t’rëndësishëm, s’ka rëndësi, por një traditë t’vogël letrare, s’kishe një letërsi, ishte një letërsi që mund t’a lexoje për një javë, dy, edhe u kry muhabeti. Pastaj ça me bo?
Kjo ishte letërsia me t’cilën ti duhej t’formoheshe. Dhe çfarë ne bamë tani? Na ishim në presionin e vazhdushëm, t’letërsisë nga Shqipëria që ishte e kufizume, por kishte brenda romantizmin nacional dhe kishte dogmën socialiste normalisht – dy gjana i kishte brenda. Sepse Enver Hoxha bani nji simbiozë, të romantizmit nacional dhe ideollogjisë komuniste, i bani k’to, i shartoi mirë, edhe i paketoi bukur për me na i dhanë neve. Mrena nuk e hanin shqiptarët, mrena Shqipnisë ishte shumë vështirë ta gëlltitnin këtë pako të bukur. Neve, k’nej përtej kufinit e gëlltitën kollaj këtë. Domethanë ne ishin nën trysninë e vazhdushme të këtij realizmi socialist dhe të kësaj ideollogjie nacional romantizmi shqiptar dhe ishin nën trysninë e pamundësisë që t’ofron ajo. Ne e shihnim atë letërsi, që ajo metodë e realizmit socialist neve s’na pëlqente dhe knej kishim nga Jugosllavia, kishim mundësi të jashtëzakonshme të komunikimit thashë me letërsinë evropiane, letërsi botnore.
Une e thashë që kam kompletet, deri sa në Shipni në atë kohë nuk lexoheshin dhe nuk lejoheshin as Dostojevski, as Kafka, as Prusti, as Xhojsin, as… pra një letërsi e tanë. Ne këndej furnizoheshim me letërsi pikerisht të këtillë. N’anën tjetër… sepse Jugosllavia tashmo kishte proklamu hapin ndaj rrymimeve të ndryshme letrare artistike dhe ndaj ndikimeve të perëndimit. Edhe bile, bile ishte n’modë me qenë sa ma afër. Ndonjëherë kishte shumë epigonizëm n’këtë punë. Kishte epigonizëm edhe kishte plagjiatura t’thjeshta n’lidhje me perëndimin. Epigonizëm kishte shumë.
Tani letërsia e Kosovës u gjet’ në këtë trysni t’dyanshme. Nuk kishte shumë qartësi në këtë drejtim, a të orientohej. Një pjesë e shkrimtarëve u banë soc-realistë siç ishin shkrimtarët e Shqipnisë. Dikush u ba modernist, sikur ishte… modelet siç ishin, ku e di une, modelet e përmenda Beketin, e përmenda tjetër… Pra, knej ultramodernë, knej nji soc-realizëm gati primitiv. Midis k’tyne dy kundërshtive, ne u gjetëm shumë keq dhe ne kishim një problem të cilin nuk e hetum, por u pa ma vonë kjo. Kujt i’a lamë lexusit? Çka u ba me lexusin?
Në t’vërtetë ne na pëlqente të ishim modern edhe u shkrun drama siç ishte ajo e Beketit. U banë edhe romane siç ishin ku e di une, ndonjë e Xhojsit ose dikujt tjetër… u banë sipas modeleve t’perëndimit, ose anti-roman. U shkru anti-roman si Natali… ku e di une. Por, kishte problem nji gja, se lexusin na e rrëmbei letërsia soc-realiste e Shqipërisë sepse konstalacioni dituror dhe niveli dituror por edhe gjendja shpirtnore e lexusit të Kosovës t’asaj kohe, korrespodonte dhe komunikonte ma lehtë me letërsinë e realizmit socialist e cila kishte “realizëm socialist” {bën thonjëzat me duar} dhe nacional-romantizëm brenda që vinte nga Shqipëria, se sa me Ioneskon ose Beketin ose anti-romane.
Kishte një shpërpjesëtim kësisoji, afër Teatrit t’Prishtinës kalonte përrocka e qelbur, dhe brenda në Teatër vihej Beketi. Ky ishte nji shpërpjesëtim të cilën ne e jetum. Sot, po e shikove nga kjo distancë, duket sikur e parodizume por ne e jetum këte. N’anën tjetër Prishtina mundohej t’bante një jetë kulturore, u përpoq t’bante një jetë kulturore. Ajo jetë kulturore e Prishtinës natyrisht që ishte një imitacion, imitonte qarqet tjera kulturore në Jugosllavi, nuk diskutohet ajo, kështu ishte.
U kriju edhe një elitë po ashtu nga modelet jo shumë Beogradi apo Zagrebi, se Beogradi ishin larg, Zagrebi ishin larg, por si Sarajeva, Shkupi. U krijuan do modele të tilla që domethanë, t’kishte një elitë t’veten. Por ajo elitë shpesh ishte me mungesa t’mëdha edhe në numër. Kur shkoje në teatër i shihje po ata njerëz, kur shkoje n’ekspozitë i shihje po ata njerëz, edhe numerikisht mungojshin njerëzit. Kishte pak… Domethanë shkojshe n’teatër i shihshe po ata njerëz, shkoshe n’ekspozitë i shihje po ata njerëz. Shkoje në nji koncert t’orkestrës i shihje po ata njerëz, domethanë se numri i t’emancipuarve në pamje letrare artistike ishte shumë i kufizuar.
N’anën tjetër shënohej që le t’bajmë nji art tonin. T’i japim frymë, hapësinë dhe t’i bajmë një art tonin. Ishte pak iluzore, kishte edhe qëllime brenda, kishte edhe qëllime politike normal. Normalisht, sepse n’atë kohë u synu le t’themi haptas, që u synu që shqiptarët në Jugosllavi të krijojnë identitetin e tyre të ndryshëm nga identiteti i shqiptarëve të Shqipërisë. Pra idea ishte që të krijohen shqiptarët e Kosovës, kanë komb jugosllav. Dhe mbase mund të krijoheshin sikur mos t’bahej një gabim. Gabimin e bani Serbia, sepse pas ‘81-shit insistoi që t’krijojë nga shqiptarët e Kosovës, t’baheshin serb. T’i bajë serbë shqiptarët, nuk baheshin, serbë nuk baheshin. Jugosllavë shqiptarët fillun të baheshin. Ose nisën t’baheshin ose kishte elemente që mund t’baheshin; ose s’paku kishte të tillë që e fillun ka pak, ka pak të integroheshin. Nëse jo komb jugosllav në kuptimin e thjeshtë t’fjalës, po kishte të tillë që fillun të integroheshin. Dhe u kriju nji shtresë kulturore, u kriju edhe nji letërsi edhe u kriju edhe nji numër… edhe muzikë edhe… domethanë u krijuan të gjitha artet, edhe një teatër.
Por, t’jemi t’saktë në një gja, kjo ishte në shumicën e rasteve ishte letërsi jugosllave, muzikë jugosllave, art figurativ jugosllav me predispozita të këtilla që brenda Jugosllavisë t’funksiononte. A u rebelum ne? A ishim të tillë si na donin? Jo, nuk ishim normalisht sepse ne kishim disidencën nacionale. Kjo filloi gradualisht, pra disidenca nacionale ka fillu në Kosovë atëherë kur filloi liria, vetëdija dhe liria. Nji vetëdije minimale domethonë dhe një liri minimale, ajo u shfrytëzu për të kriju’ disidencën nacionale e cila prodhoi një pas një zhvillimet deri te kjo që kemi sot. Kështu i shoh une gjanat.
Do t’shkoj kronologjikisht. Vitet e ‘70-ta disi përputhet me moshën teme. Kom qenë i ri, domethonë moshë student dhe periudhën kur ju thashë në Botën e Re kur na qitën. Pra kishim durim, kurajo dhe entuziazëm përballë. Kishte nji eufori nacionale natyrisht. E maj n’mend kur n’78-shin kam qenë gazetar, kam përcjellë krejt manifestimet që janë mbajtë me rastin e 100 vjetorit të Lidhjes së Prizrenit. Është shënu 100 vjetori i Lidhjes së Prizrenit, është shënu n’Shqipni, po është shënu edhe knej, paralelisht është shënu; edhe këndej është shënu mjaft mirë shumë se i dha rëndësi vetë shteti. Sepse ishte ajo idea që nga këta shqiptarë ne do të bëjmë një komb në vete. T’ju them se edhe n’gjuhë ka pasë probleme të tilla, domethanë ka pasë iniciativa të tilla.
Në këto vitet ‘70, domethanë unë i kom kalu si t’gjithë të rinjtë dhe me një lloj entuziazmi. Me një lloj ideje se k’tu mund të bahet diçka. Se ne mund të bahemi si t’bahemi, se ashtu siç jemi, po mund të bahemi disi. Edhe po, kishim një vetëbesim mund ta quj. Vitet e ‘80-ta ishin vitet ma degjulizonuse për neve. Ata që kishin iluzion se do t’bahej, se do t’mund të integroheshin në Jugosllavi, ata marun. S’kish kurgjo mo sepse u prishën edhe kuronat, kishe kunorë kishe njerëz t’martum me serbe ose t’kundërt por shumica ishin… u prishën kunorat. T’jemi real n’këtë pikë, shkoi deri aty konflikti sa nuk ishte mendu se ishte aq i thellë konflikti. Ishte mendu se ishin rrafshu mendimet shumë, por në ‘81-shin nxorri në sipërfaqe një katastrofë, marrëdhaniet ndër-nacionale dhe iluzionet e njerëzve. S’kishte mo iluzione për asgja. N’anën tjetër shqiptarët në Jugosllavi mo nuk kishte besim kërkush te shqiptarët në Jugosllavi. Dhe nuk kishte mo vetëm serbët, por sot flasin ndryshe natyrisht. Ishin edhe kroatët, ishin serbët edhe sllovenët edhe boshnjakët edhe maqedonët që e kthyn urrejtjen ndaj shqiptarëve… natyrisht serbët prinin në atë punë, por të gjithë ishin korifej. Korifej ishin serbët, por antarë për bazë të atij kori ishin të gjithë, pa përjashtim.
Ishte nji urrejtje ndaj shqiptarëve që e çoj krejt Jugosllavinë n’kamë, pa përjashtim. Tani thonë jo malazeztë kanë qenë ma ndryshe… jo… të gjithë pa përjashtim kishin një qëndrim. Pra, shkatërroi iluzionet e njerëzve. Veçmas atyne shqiptarëve të cilët mendun se mund të integroheshin në Jugosllavi. Në anë tjetër, shkëputi lidhjet me Shqipërinë – lidhjet kulturore me Shqipërinë. U shkëput një damar i cili kishte, ishte jetëdhanës për shqiptarët e Kosovës e shqiptarët në Jugosllavi sepse k’tu filloi detronizimi dhe shkatërrimi i institucioneve respektivisht sllavizimi i tyne. N’mënyrë të jashtëzakonshme, të shpejtë, të rrufeshme dhe pas asnji alternativë. Shtetëzimi, sllavizimi, kontrolli mbi te, dhe në anën tjetër këputja me Shqipërinë. Këputja e atij damari jetëdhënës, ishin vitet ma t’vështira, une i shoh si vitet ma… deri sa vitet të ‘90-ta janë vitet kaotike të cilat as ne s’dijmë si t’i qujmë. Vitet ‘80 ishin vite shumë të vështira. Në këtë pikëpamje domethanë ne ishim… komplet mbetëm të strukun në një qoshe, k’ta thonin politikanët, “Bira e minit, 300 herë s’e gjen” [e pakupt.] kjo ishte domethanë të nejnë në trysni të madhe, nën trysninë e urrejtjes, nën trysninë politike, nën trysninë e burgosjes, nën trysninë ideollogjike, ishte nji mungesë totale e prespektivës. Në nji pikëpamje kjo bani mirë, shkatërroi iluzionet, s’kishte ma iluzione se mund t’bahet gja ma me këtë vend dhe këtë shtet.
Detyrimisht duhet t’kërkoje prespektivë tjetër, për k’ta njerëz duhej t’kërkoje prespektivë tjetër. Detyrimisht duhet t’orientoheshe… s’kishe kah tjetër, do t’orientoheshe kah identiteti yt dhe integriteti kombëtar, s’kishe alternativë tjetër. Komunizmi s’ishte i randësishëm, ideollogjia s’kishte pikë randësije. Tani i japin randësi se ka qenë komunizmi, ka qenë komunizëm, komunizmi që nga… tu marrë parasysh periudhat që që nga koha e liberalizmit viteve t’70-ta e prapa s’paraqet mo gja komunizmi. Çështja nacionale ishte çështje parësore dhe kjo çështje nacionale filloi gradualisht të rekrutojë njerëz. Në pikëpamje kishte dy forma, rekrutonte njerëz dhe i afronte me Shqipni e cila u refuzu, u kputën lidhjet. Njerëzit, kur flite [fliste] Enver Hoxha, kur mbajti Kongresin e Partisë menjëherë pas ‘81-shit njerëzit shkun në Gjakovë, gjysa e Prishtinës u dyndë n’Gjakovë për me marrë, se i merrke Televizioni Shqiptar atje. Nuk ishte se i kish’ marrë malli për Enver Hoxhën, donin të dinin se çfarë po ndodhë, çfarë qëndrimi po mban Shqipëria në Kongres t’Partisë, çfarë qëndrimi po mban Shqipëria ndaj Kosovës, k’tu ishte problemi.
Vitet ‘80 ishin të këtilla, ishin shumë të randa edhe shumë vështirë edhe por njëhkohësist edhe mobilizuse sepse pastrun gjanat, diferencun gjanat shumë qartë. Në një anë ishte… po kishte edhe nji gja duhet t’them edhe midis… çdo gja shqiptare u ba e mirë, kjo ishte ajo ana qesharake e k’saj situate, jo vetëm qesharake por edhe e damshme natyrisht. Sepse, u ba një lloj unifikimi i paqëndrushëm sepse nuk u diferencun vlerat. Homogjenizimi kaloi shkallën normale të një vendi normal e t’njerëzve normalë. Të gjithë njerëzit, të gjithë shqiptarët nuk mund t’jetë mirë.
Është problemi te homogjenizimi, të gjithë shqiptarët u banë. Në një anë ishte pushteti me ato diferencimet e famshme edhe me instrumentet e tij që midis tyre natyrisht nuk viheshin… mund t’qëndronin serbët prapa k’tyre, por punët kryesore i kryenin vetë shqiptarët mrenda institucioneve. Diferencimin e banë vetë shqiptarët, ata ndërmorrën veprime të cilat ishin bizarre, ishin të ulta. Natyrisht ishin gjana që… gjanat ishin të pastra, por n’anën tjetër nuk kishin të pastra në një anë tjetër në homogjenizimin e shqiptarëve. N’atë moment mund edhe të ishte e nevojshme sepse banin frontin e përbashkët, të gjithë… çdo gja shqiptare ishte e mirë. Të gjithë ishin t’mirë në atë moment, që është joreale natyrisht por kështu ishte. Pra u ba nji homogjenizim i madh i popullsisë.
Dhe tashi, k’ta njerëz, u pa që ky homogjenizim dhe kjo kundërthënie e ashpër midis shtetit dhe një pjese t’madhe të popullsisë dhe midis bartësve të pushtetit në Kosovë dhe popullsisë po ashtu, krijoi çamje t’mëdha, dhe drama t’mëdha edhe brenda familjeve. Kishte familje brenda n’diferencim, kishte probleme me familjarë, djali kundër babës, ka pas raste kësisoji. I kanë leqitë në njifar forme njerëzit t’cilët kanë qenë të afërt me pushtetin, fillun t’i urrejnë publikisht. Pra, u ba nji front i përgjithshëm, nji unifikim knej dhe homogjenizim kombëtar në një anë, dhe në anën tjetër u diferencun shumë qartë ata që ishin me anën tjetër. Edhe u ashpërsu situata, mjaft ashpër, edhe dihej që kjo situatë nuk mund të shkonte gjatë.
Shkoi deri ka fundi i viteve të ‘80-ta. Fundi i viteve të ‘80-ta pastaj fillun ato që tashma i dijmë.
Kaltrina Krasniqi: Ju keni shkru gjatë viteve të ‘80 gjithashtu. Për çka shkrujshit?
Mehmet Kraja: T’viteve ‘80 thash kam shkru romanin që ta përmenda, e shihja policinë e shkruja roman për Mesjetën. Kam vazhdu t’shkruj normalisht, kam shkru drama, kam shkru dramën “Hana prej letre” e cila megjithëse u shpërbly në konkursin “Katerina Josipi” nuk u vendos k’tu sepse bënte fjalë për demonstratën diçka… krijonte një aluzion të tillë. Pra thashë gjithnji flas, ne flitnim me metafora dhe kishte nji të tillë. Domethanë ishte kryesisht letërsi në funksion të saj, po natyrisht kishim edhe publicistikën paralelisht me këtë. N’atë kohë publicistikë nuk mund t’them se kemi ba… po ka fundi i viteve të 80-të, po pastaj fillon gjallërimi, mu gjallëru situata dhe fillun të shprehen publikisht atë. Pakënaqësi, nuk shprehëm ndonjë gja, por gjithnji nji qëndrueshmëri ma t’madhe nacionale dhe nji pakënaqësi me rendin e gjanave. Kjo ishte fillimi i kësaj, do t’thotë fillimi i lëvizjeve politike të fundi i viteve… sepse vitet ‘90-të kanë një para-rendje, dhe ajo është qëkjo që ju thashë. Është periudhë shumë e ashpër e represionit në vitet ‘80-të dhe domethanë shpërbamje e sistemit, n’fund t’viteve ‘80-të, jo n’fillim t’viteve ‘90-të, po n’fund t’viteve ‘80-të. N’fund t’viteve t’80-të filloi shpërbamja realisht.
