Pjesa e parë
[Intervistuesja kërkon nga folësi të prezantohet dhe të flas për rrethin ku është rritur. Pyetja është prerë nga video intervista.]
Ibish Neziri: Unë jam Ibish Neziri. Zyrtarisht quhem Neziraj po kurrë në jetën teme se kam quajt ndryshe vetën teme pos Neziri. Jam i lindur në korrik të vitit 1957, në fshatin Bardhaniq, një fshat që përafërsisht, plus minus, i bjen t’i ketë njësoj larg Gjakovën, Deçanin dhe Klinën. Është një zonë malore, krejt mes pyjesh atje. Gjatë gjithë historisë njihet si vend liridashës si vend që ka dhënë kontributin e vet për liri qoftë në mbajten, ruajten, strehimin e luftëtarëve nga Lëvizjet Kaçake e deri tek ushtarët e luftës së fundit, ushtarët e UÇK dhe gjatë luftës së fundit ka qenë zonë e UÇK-së.
Unë kam lindur në at’ fshat, në një familje relativisht të madhe. Familja ka qenë rreth nëndhjetë anëtarëshe kur kam lindur unë dhe në moshën e fëminisë jemi ndarë nga ajo bashkësi e madhe familjare dhe kam jetuar me babën, me vëllezërit dhe motrat. Baba ka jetuar 103 vjet, nëna ka jetuar 86 vjet dhe unë aty e kam kry shkollën fillore dhe pastaj gjimnazin e kam përfunduar në Pejë dhe kam studjuar për Gjuhë dhe Letërsi Shqipe deri në vitin 1980. Në vitin 1980 jam burgosë për shkak të aktivitetit tim, të veprimtarive të mija në organizatën ilegale, që ajo është quajtur atë kohë Fronti i Kuq Popullor. Qendrën e ka pasur në Bohum të Gjermanisë. Me rastin e arrestimit më janë zënë disa libra, më janë zënë disa afishe, të cilat ishin të gatshme të shpërndahen për festën e flamurit.
Erëmirë Krasniqi: Ku e bëjshit këtë aktivitet?
Ibish Neziri: Po, aktivitetin ne u përpoqëm ta… bënim në gjithë Kosovën, afishet t’i shpërndanim në gjithë Kosovën. Ndërkaq grupi ishte, grupi, organi… dega grupit ose dega e organizatës së Frontit të Kuq Popullor ishte në Pejë. Ajo ka pasur edhe degë të tjera për të cilat ne faktikisht nuk kemi pas kontakte për shkak të ilegalitetit, për shkak të fshehtësisë, por ne jemi përpjekur që aksionin ta kryenim në Pejë, por edhe në Prishtinë, mirëpo jemi penguar sepse me 19 nëntor unë u arrestova dhe…
Erëmirë Krasniqi: Qysh jeni përfshi fillimisht, qysh jeni përfshi në këtë aktivitet politik?
Ibish Neziri: Unë thashë se kam lind në një fshat, i cili gjithmonë ka qenë fshat liridashës, vend ku ka strehue, ku i ka mbajt luftëtarët e lirisë, ata kanë qëndruar gjatë edhe në shtëpinë e babait tim. Unë jam rritur përmes atyre tregimeve, jam rritur përmes atyre historive të dëgjuara nga babai im dhe miqtë e tij të cilët e vizitonin shpesh, po edhe nga rrëfimet në anën tjetër edhe të nanës time, e cila tregonte se si u ka përgaditur ushqimin, si kanë ardhë, si kanë hy, si kanë dal. Për shumë rrëfime që i kanë pasë, dhe në këtë rast s’mund të mos ua tregoj edhe një ngjarje që shpesh i lenë edhe atë anën qesharake, e ka edhe atë anën e vet qesharake…
Axha i… Shkoj ma konkretisht. Mehmet Agë Rrashkoci është axha i babës së Presidentës së tanishme. Ai ka qenë njëri ndër ta, pastaj Demë Ali Pozhari, Ramë Binaku i Dashinocit, ka pasë edhe kaçakë të tjerë, po iu them ashtu siç iu kanë thënë edhe pleqët, të cilët kanë qëndruar gjatë në shtëpinë tonë. Dhe në një rast ata ishin n’shtëpinë tonë. Fundi i luftës. Brigada e Bokës, Bokelska Brigada, e rrethon fshatin, i mbledh gjithë njerëzit përpara shtëpisë së babait tim, ndërkohë që ata ishin strehuar në shtëpi, dhe kaçakët, kjo ndodh dikun nga viti ‘45, fillimi i ‘45-tës duhet të jetë, viti ‘45, “Halil, ku janë kaçakët? Ku janë kaçakët?” E shtrengojnë fshatin me i qitë kaçakët, dhe plaku u thotë… edhe plaku thotë, “More, po… shok Vuçk po, ju fshatin e keni mbledh kot, ju kot e keni grumbullu fshatin, po kta s’kanë bukë me hangër vet e le mà për kaçakë. Kaçakët nuk hajnë gjithçka, ata dojnë mish e pite, e këtu…” thotë, “veç dy vetë i majnë kaçakët.” “Kush i man kaçakt?” “Kaçakët i maj unë edhe t’i man qeky plaku.” Një plak i lodhur, me një shkop i mbështetur. Kur thotë, “I maj unë dhe i man ky plaku,” ai plaku e çon shkopin me i ra e thotë, “Mos fol! Pse po fol Halil?“ Dhe don t’i bie shkop, edhe kjo kalon pastaj në një qeshje të përgjthshme, dhe ata thonë, “Ik, se s’ka gjë”.
Herën tjetër shkojnë e futën në odë, “Halil, a din ku janë kaçakët?” Thotë, “Po.” “ Ku janë?” “Po, kurrë ma afër nuk i ke pasë.” “Si more kurrë ma afër?” “Po. Kurrë ma afër nuk i ke pasë.” Thotë, “Mos bon hajgare!” “Po ju kallxoj drejt”. E vërteta ishte se ata ishin në anën tjetër të murit, do të thotë vetëm një muri i ndante me… me ushtarët e Jugosllavisë kaçakët. Kështu që unë jam rritur përmes atyre tregimeve. Kjo ishte njëri ndër faktorët, ky ishte njëri ndër faktorët që kanë ndiku në krijimin tim. Pastaj janë ato librat e Rilindasëve Naimi me, “O malet e Shqipërisë” e ku ta di unë gjithë ato libra, gjithë ato që janë shkru, e libra tjera që kanë ardhë nga Tirana, të cilat ne sot i mohojmë padrejtësisht, sepse ç’është e vërteta ne me libra të tyre jemi rritur dhe jemi edukuar, kështu që ky ka qenë edhe ai formimi im.
Pastaj është edhe një tregim tjetër për një mësuses nga Shqipëria, i cili ka qenë në zonën tonë dhe kur… tregonte babai për te, kur janë largu mësuesit pas prishjes së marrdhanieve Jugosllavi-Shqipëri, babait tim ia len amanet, i thotë “Ndihmoje arsimin sa të munesh! Ndihmoje arsimin, se pa arritë arsimimi kulmin kurrë Kosova nuk ka me dalë,” siç thonte babai im, “prej shkaut.” Po thotë, “Kur del arsimi, kur arrin arsimimi kulmin,” thotë, “atëherë kur babai punon në polici, fëmija në shkollë dhe në mbramje kur takohen në shtëpi, fëmija nuk i tregon babait çfarë ka mësuar në shkollë,” thotë, “atëherë e arrin kulmin”. Dhe babai im e ka mbështet arsimin jashtëzakonisht shumë. Kur them e ka mbështetur arsimin, unë them nga ky aspekt: Mësuesit kanë ardhur nga Gjakova kanë ardhur nga rrethi i Pejës, do të thotë kanë ardhur [nga] larg dhe ai shpeshherë më thonte, “Dil në kodër të fshatit, shih a ka dritë në shkollë, a jo?” Dhe nëse kishte dritë në shkollë do të thonte se mësuesit ishin në shkollë s’kishin mundur të ktheheshin, sepse s’kishte ndonjë lidhje tjetër pos udhëtimit në këmbë dhe udhëtimi në këmbë zgjaste tri-katër orë. Çonte njërin nga vëllezërit e mij dhe i merrte mësuesit, nuk i linte në shkollë. Do të thotë, më shumë dimrit i ka mbajtur në shpi të vet sesa kanë nejt mësuesit, kanë qëndruar në shtëpitë e tyre dhe të gjitha këto kanë ndikuar në formimin tim, kanë zgju interesimin për hulumtime të mëtutjeshme, për të mësuar më shumë dhe kështu ka ndodhur, do të thotë, ajo rruga e krijimit tim.
Erëmirë Krasniqi: Çka ka ndodhë me… te burgosja, qysh ka ardhë deri aty?
Ibish Neziri: Sa jam informu, ende konkretisht nuk e di. Sa jam informu, një shok i yni i cili vinte nga Gjermania me porosi për tek ne, është burgosur, është mbajtur dy-tre ditë, është liruar dhe duket se përmes tij jemi dekonspiru. Shumë vonë e kam marrë vesh nga një intervistë e tij që ai është burgosur në atë kohë në të… ‘80-tën. Dhe… ai duket se, duket të ketë qenë i përcjellur… duket të ketë qenë i përcjellur dhe në takimin me mu pastaj përcjellja është zgjeru dhe unë kam fillu të survejohem, t’përcillem nga sigurimi i shtetit, i cili atë emrin taman origjinal e ka pasë UDB… dhe në nëntor të ‘80-tës derisa përgadisnim aksionin, unë jam burgosë. Atë kohë jemi denu dy persona. Jemi denuar për propagandë armiqësore nga neni famoz i vitit një mijë e nënqind e… m’fal! Jam dënuar për propagandë armiqsore nga neni 133 i Ligjit Penal të Jugosllavisë i cili ishte nji, nji… ligj ose nji nen famëkeq i ligjit penal, sepse njeriu denohej edhe për shkak të mendimit, do të thotë as për të menduar nuk guxonte dhe me atë nen jam denuar. Jam denuar me dy vjet burg, ndërkaq ai shok që ka ardhë nga Gjermania është denuar me një vit e gjysmë burg. Janë dënuar edhe dy të tjerë, nga rrethi i Gjakovës dhe kështu kemi mbetur në burg.
Erëmirë Krasniqi: A mundeni me na…
Ibish Neziri: … gjithsej katër vetë, por pa qenë në lidhje, do të thotë, pa mundur të na venin në lidhje me njëri-tjetrin në aktakuzë dhe përpjekja e tyre për ta formuar këtë grup prej ne të katërve ka dështuar dhe jemi denuar që të dy palët, dy-dy, jemi denuar me nenin 133.
Erëmirë Krasniqi: Kjo me siguri ka qenë e randsishme për me iu denu si grup për me konstruktu nji rast ma të madh?
Ibish Neziri: Për denime po. Për denime ma të…
Erëmirë Krasniqi: Po, a kishit mujt me na ndërtu nifarë historie t’qesaj iniciative politike? Mendoj, qysh ka fillu? Kush, qysh keni fillu ju m’u angazhu në të? E organizume prej kujt? Ҫfarë lloj ideale?
Ibish Neziri: Po kjo ka qenë pjesë e Frontit të Kuq Popullor. Atëherë nuk është dashtë shumë të ketë dikush që ta organizoj dikë tjetër. Fillimisht, do të thotë ka mjaftuar kontakti me literaturën, kontakti me programin, me statutin e organizatës dhe shokët e kanë gjetë shokun. Do të thotë, për pa pasë një lidhje, një diçka që afron shokët mes vete ka qenë e vështirë të bashkohen shokët, parandaj do të thotë kjo ka qenë, “Qe e kam marrë një libër të mirë,” apo “m’ka ra ndorë një program, ishte interesant, qe lexoje. A qenka i mirë, a po bàjmë diçka?” Në këtë mënyrë ka shku ajo rruga e krijimit të grupeve dhe organizatave. Të paktën flas për grupin tim në këtë rast.
Erëmirë Krasniqi: Kush ka qenë… po, nëse mundeni me na tregu kush ka qenë në grup?
Ibish Neziri: Kush ka qenë në grup a po? Po, unë dhe Malush Ademi jemi burgosur herën e parë, do të thotë Malush Ademi dhe unë. Malushi ka qenë në Gjermani edhe unë kam qenë këtu. Ne jemi burgosur së pari. Janë marrë në të ‘80-tën… janë marrë në pyetje edhe dy apo tre tjerë, të cilët, do të thotë, kanë pasë kontakt me neve edhe ju ka ra në sy kontakti me neve. Kjo është sa ka t’bàj me denimin e parë. Mu atëherë më është zënë një trakt që edhe sot e kësaj dite përmendsh ia di përmbajten atij traktit dhe unë tani edhe po e them, “Armiku ynë shekullor, titzmi Jugosllav po i mbush burgjet me patriotë shqiptarë, por le të dijë se nuk do të na frigoj dhe nuk do të na largoj dot nga lufta e shenjtë për çlirim nacional dhe social si dhe për bashkim me vendin amë Shqipërinë socialiste. Rroftë populli shiptar! Rroftë partia e punës… Rroftë Shqipëria! Rroftë Partia e Punës së Shqipërisë në krye me shokun Enver Hoxha!”
Kjo ka qenë përmbajta e traktit me të cilin edhe jemi arrestu. Ka qenë një copë kartë dhetë me dhetë centimetra, letër e kuqe e shkruar me ngjyrë të zezë dhe vetëngjitëse, vetëm i heqej ajo folia nga mrapa dhe ngjitej kudo. Kjo ishte ajo, ajo… t’i them afishe, trakt.
Erëmirë Krasniqi: Sa vjet i keni pasë kur jeni burgosë?
Ibish Neziri: Po llogarisim tash. Unë jam burgosë… i lindur me 24 korrik ‘57, i burgosur 19 nëndor ‘80 do të thotë 23 vjet. 23 vjet kam pasë kur jam arretsuar. E pastaj në pranverën e vitit ‘81… ndodhën gjëra tjera. Jugosllavisë përfundimisht fillun t’i rrënohen themelet po këtu në Prishtinë ku edhe po e bajmë intervistën. Me 11 mars filluan demonstratat…
Erëmirë Krasniqi: A keni qenë pjesë e tyre?
Ibish Neziri: Po unë s’mund t’them që kam qenë derisa unë isha n’burg, t’paktën jo pjesë direkte, po mund të them që edhe… nuk ka pasë, do të thotë edhe ndikimi nuk ka qenë jo prezent, edhe ndikimi im edhe i organizatës me të cilën kemi vepru, do të thotë edhe ata kanë ndikuar, ka ndikuar edhe vet gjendja e krijuar në Kosovë, vet rrethanat e krijuara në Kosovë. Në Kosovë pas shënimit të 100 vjetorit të Lidhjes së Prizrenit ndodhi një ndryshim i qind për qindt. Populli u entuziazmue, do të thotë … dhe… filloi t’i sheh gjërat më ndryshe, filloi ta kuptoj lirinë më ndryshe, filloi ta sheh se… vet liria është të kuptuarit e domosdoshmërisë dhe domosdoshmëria ishte që Kosova përfundimisht të lirohej prej Serbie. Edhe kjo do të thotë ishte. Ato ngjarje sollën rrethana t’reja, sollën burgosje t’reja edhe… Ishte dikush që nuk mundi t’shkoj deri n’fund. Dikush që nuk mund qëndroj deri në fund dhe emri im përsëri u lakua nëpër rasa.
Erëmirë Krasniqi: Domethonë, protesta e ‘81-shit kanë afektu edhe gjendjen e qëndrimit tënd n’burg? A ju ka pru ajo…
Ibish Neziri: A më ka penguar?
Erëmirë Krasniqi: E ka afektu po mendoj… a jeni dyshu prap? A janë… mundu me ju lidhë me grupet tjera?
Ibish Neziri: Po, fillimisht, fillimisht jo. Unë përsëri… kanë filluar përsëri… Unë jam marrë në pytje pas arrestimit të nji grupit nga Gjakova. Unë jam marrë në pytje, jam marrë në pytje njëherë për… Do të thotë dikush atje ka përfolë emrin tim… dhe nuk e ka përfolur krejt kot dhe krejt rastësisht. Pastaj, ka pasë edhe të tjerë që janë arrestuar dhe edhe dikush tjetër e ka përfol emrin tim. Është lakuar emri im nëpër rasa, “Prej kuj?” “Prej Ibishit.” “Nga kush?” “Nga Ibishi”. Unë vetë paraprakisht kam qenë dy… dy vera para se të arrestohem, dy verat e fundit para se të arrestohem unë kam qenë vet, kam shkuar gjurmëve, ose me qëllim të krijimit të lidhjeve me organizatat ilegale që kanë vepruar në Evropën Perëndimore. Në vitin 1978, kam shkuar në Zvicër por jam kthyer pa ndonjë lidhje dhe në vitin 1979 kam shkuar në Gjermani dhe nga atje unë kam sjellur literaturë të bollshme. Kam sjellur libra, kam gazeta, revista të ndryshme të cilat pastaj kanë kaluar dorë më dorë, të cilat janë lexu…
Erëmirë Krasniqi: Çka kanë përmbajtë?
Ibish Neziri: Po… përmbatje? Kuptohet se çfarë përmbatje, po për shembull, “Lëvizja Patriotike e Kosovës dhe Hasan Prishtina”, “Kosova Djep i Shqiptarizmës”, Fjalimi i Ramiz Alisë për Lidhjen Shqiptare të Prizenit, në njëqind vjetorin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, pastaj gazeta “Shqipëria e Re”, “Zëri i Popullit”, disa numra, pastaj “Lahuta e Malësisë” e Gjergj Fishtës. Ishte “Tradhëtia“ e Kapllan Resulit, një libër që faktikisht është i vjedhur libri, autorisa është e vjedhur, sepse Kapllani nuk është autor i librit. Katërciprisht vërtetuar, po një libër e cila ka kaluar dorë më dorë dhe e cila ka pasur një ndikim të jashtëzakonshëm te rinia e asaj kohe. Ka pasë libra të Enver Hoxhës, ka pasë libra të Enver Hoxhës, sidomos “Vepra e Shtatë”, e cila ka të bëjë jashtzakonisht shumë me Kosovën, me ato relacionet që Enver Hoxha apo Komiteti Qëndror i Partisë Punës Shipërisë dhe Qeveria e Shqipërisë ia dërgon përfaqësuesve të vetë diplomatikë, të cilët i ka dërguar në Kombet e Bashkuara, sidomos Mehmet Shehut e të tjerëve, çfarë qëndrimi duhet të mbajnë dhe çfarë duhet të flitet atje, çfarë të thuhet për Kosovën, dhe madje m’kujtohet mirë një shprehje, aty thotë, “Rregulloja mirë samarin atij revizionistit të Beogradit”! Ishte fjala për Titon, ndreqja mirë samarin në mbledhjen e Këshillit të Sigurimit të OKB-së, që mbahet çdo vit edhe sot e kësaj dite. E këto kanë qenë ato librat, libra të cilat faktikisht kanë folur shumë për Kosovën, kanë folur për arrestimet, sepse në Kosovë gjithnji ka pasë arrestime, anipse ato kanë shkuar në heshtje.
Adem Demaçi ishte burgosur për… në vitin 1975 ishte burgosur për herë të tretë me sa e sa intelektualë të rinjë. Metush Krasniqi po ashtu, Kadri Osmani, Xhafer Shatri, dhe… do të thotë, kishte shumë të burgosur të tjerë edhe ato gjithmonë i kanë aktualizu këto çështje nëpër libra dhe nëpër gjëra të ndryshme, revista të ndryshme, apo botime edhe të veçanta. Prandaj edhe, do të thotë, ishin këto që kanë kaluar dorë më dorë, libra të cilët e paraqitnin atë nevojën e krijimit të Republikës së Kosovës, të republikës së shtatë në Jugosllavi, krijimin e Republikës së Kosovës, për të cilën, do të thotë, unë edhe sot e kësaj dite nuk e mendoj se duhet të jetë, sepse projekti i shqiptarëve nuk ka qenë as atëherë në kohën e ilegalitetit kur unë kam vepruar dhe kanë vepruar shumë shokë të mij, nuk ka qenë projekt Kosova Republikë, Kosova shtet i pavarur, por ka qenë projekt bashkimi i… nevojshem dhe bashkimi, do të thotë, i drejtë i territoreve shqiptare në një shtet të veçantë sepse nuk janë shumë vjet që… për historinë të paktën, që trojet tona janë nda dhe janë okupuar… dhe këto ishin ato…
Erëmirë Krasniqi: Qysh…
Ibish Neziri: … këto ishin ato që kanë bërë që ne të angazhohemi, të organizohemi, anipse gjithmonë është gjetë një pretekst, ta zëmë 28 nëntori, hajde po e shënojmë në këtë mënyrë 28 nëntorin ose ja po protestojmë po fillojmë protestën për ushqim, siç ka ndodh me 11 mars, por që në prapavi nuk ka qenë çështja tek ushqimi por ishte çështja tek…
Erëmirë Krasniqi: Protesta në menzë…
Ibish Neziri: Urdhëroni?
Erëmirë Krasniqi: … Ushqimi në menzë qysh është marrë si pretekst, a mund të na spjegoni?
Ibish Neziri: … po ajo është marrë si pretekst gjoja se është ushqimi i keq, gjoja se ushqimi i dobët i keq e pritjet e gjata në menzë, e ku ta di unë. Unë në atë kohë kam qenë i burgosur do të thotë, por po e paramendoj, por edhe nga bisedat me shokë tjerë, po ajo në prapavi [ka] qenë… fillimi, qëllimi… fillimi i qëllimit demonstratave, kundër pushtimit të Kosovës, kundër mbajtes së Kosovës nën okupim.
Erëmirë Krasniqi: Qysh ka qenë qëndrimi juj në burg gjatë qasaj kohe?
Ibish Neziri: Qendrimi im n’burg gjatë qasaj kohe? Po të flasim për periudhën e hetuesisë, është një periudhë e tmerrshme. Në hetuesi ushtrohen tortura që njeriu,… mendja e shëndoshë e njeriut nuk mund t’i akceptoj, që mund të ia kalojnë edhe Gestapos së Hitlerit, që mund t’ia kalojnë edhe atyne hetuesve të Stalinit në Bashkimin Sovjetik. Torturat që jànë ushtru mbi të rinjët e Kosovës dhe pyetjet janë “Kush? Me cilin? Ku?” Dhe gjana të tilla. Do të thotë gjithmonë ju ka interesue, t’i krijojnë, t’i krijojnë lidhjet dhe të zgjerojnë rrethin e njerëzve që burgosen. Ata e kanë pas një metodë t’veçantë. T’kanë folë, t’kanë thanë që, “E, e ke ba këtë, këtë, këtë, këtë”, do të thotë ata e kanë saju veprën që gjoja ti e ke bërë dhe… ti ke thënë, “Jo, nuk e kam bërë.” E ke mohuar atë, ata pastaj kanë ushtru tortura të tilla të tmerrsme që s’mund t’paramendohen. Dhe përsëri e kanë përsëritur të njëjtën gja, “Ti e ke bërë këtë, këtë, këtë, këtë”, dhe përsëri ka fillu tortura, do të thotë, pas mohimit tuaj dhe i kanë sjell njerëzit në atë gjendje që pastaj ata për t’i ikur torturës, “Çka ke ba, a po fol, a po ja nisim përsëri?” Dhe pastaj ata, ato, ato që i kishte dëgjuar prej hetuesit apo prej hetuesve i ka përsëritur, i ka përsëritur, do të thotë, “…po, e kam bërë kët, këtë, këtë, këtë”, dhe kjo ka ndodhur vetëm për t’i ikur torturës, për t’iu shmangur dajakut dhe me të dalë në gjyq i kanë mohuar ato gjëra, mirëpo gjyqi, faktikisht gjyqet jugosllave asgja nuk kanë marrë parasysh. Për gjyqet jugosllave kanë mjaftu akuzat e ngritura nga UDB-ja e… Jugosllavisë.
Unë me këtë rast nuk mund të mos e përmend një shembull konkret të studiuar mirë. Për të vërtetuar, këtë mund ta gjeni në librin, “Këtu jam për ti luftuar armiqët monogarfi për dëshmorin e kombit Xhemail Fetahaj“. Ai është burgosur si shtatëmbëdhjetëvjeçar, si shtatë.. do të thotë para moshës shtatëmbëdhjet vjeçare ka përfunduar aktivitetin e tij, dhe e ka përfunduar vetëm dhjetë ditë para se të përfundoj lufta meqë nga afërsia, duke luftuar nga afërsia në llogoret serbe, ishte futur në llogoret e ushtrisë serbe dhe aty u vra. Ai njeri… do të thotë, unë i kam patur në dorë leterkëmbimin i cili është n’libër, i futur n’libër, në mes të sigurimit t’shtetit, gjyqtarit hetues dhe prokurorit. Do të thotë letërkëmbimi n’trekëndësh, duke i dhënë instruksione njëri tjetrit se si të vepronin në rastin e Xhemail Fetahajt. Do të thotë, është dokumentacion i publikuar. Edhe me faksimil është i publikuar në libër. E kjo ka qenë ajo metoda e tyre.
Unë në atë kohë, do të thotë pas hetimeve, i burgosur në nëntor, në mars, më 22 dhe 23 mars, me 22 mars jam nxjerrë para gjykatës, me 22 mars të vitit 1981, do të thotë dhjetë ditë pas fillimit të demonstrateve në Prishtinë, dhe jam denuar me dy vjet n’bur… dy vjet burg, ndërkaq në gusht filluan përsëri hetimet tjera, përsëri…. Jo këtë herë me dy vet, këtë herë grupi u saju prej trembdhjetë vetëve, përfshirë edhe mua. Dhe përsëri e njëjta procedurë e hetimeve, e njëjta procedurë e hetuesisë që zgjati poashtu nga gushti deri në shkurt të vitit 1982 dhe herën e dytë u denova me denim prej, unik, do të thotë, denimi i parë plus denimi i dytë ishte denimi prej gjashtë vjetësh, si udhëheqës i grupit Fronti Kuq Popullor për rrethin e Pejës.
Erëmirë Krasniqi: Domethonë tash e bonën njëfarë lidhje mes të burgosurve të rinj dhe juve?
Ibish Neziri: Po, dhe meje…?
Erëmirë Krasniqi: Qashtu…
Ibish Neziri: U bë një lidhje përmes t’burgosurve të rinjë dhe meje dhe doli, do të thotë, grupi Fronti i Kuq Popullor për rrethinën e Pejës, për shkak të cilit si udhëheqës mora denimin prej gjashtë vjetësh dhe… edhe këtë rast unë… sepse sigurisht ju interesojnë detajet, dhe unë e përmendi ketë rast, unë u denova me… n’shkurt u denova. Tri ditë zgjati gjykimi. Në mars, me 17 mars vdiq babai im n’moshën 103 vjeçare. Unë mora vesh në një vizitë të jashtëzakonshme, sepse vizitat e zakonshme ishin me një dhe me 15 të muajit, një vizitë që zgjaste pesë minuta, nuk zgjaste më shumë dhe ajo ishte mes grilash, do të thotë, grilat i kishim n’mes, një rrjetë t’metaltë qe as gishtin nuk mund e fusje n’mes vrimash të rrjetës për, për ta prekur gishtin ta zëmë nana apo motra kur vinin në vizitë dhe në një vizitë të jashtëzakonshme prej tre minutash, do të thotë, sa arriti vëllai t’më komunikonte lajmin për vdekjën e babës, kaq zgjati vizita dhe mua ma ndërprenë vizitën, dhe jo atë ditë por të nesërmën vetëm për t’më thyer shpirtrisht mu më futën në birucë. Do të thotë biruca ishte një dhomë e vogël, vetëm ti pa njeri, pa… do të thotë që… mbase kur në një rast të tillë njeriu ka nevojë t’i këmbej dy-tri llafe me dikend, do të thotë, krejtësisht i vetmuar dhe ajo bahej vetëm për t’më thyer shpirtërisht. Ajo ishte bërë me urdhër nga lartë dhe urdhëri nga lartë ishte urdhëri nga sigurimi i shtetit.
Hetimet mua m’i kanë udhëhequr… do të thotë, hetimet ndaj meje janë udhëhequr nga Slavković Milim… Milivoje, zavendës i shefit t’sigurimit për Kosovë dhe Asllan Sllamniki, nji kriminel se për Slavkovićin unë nuk befasohesha se ishte nji kriminel i till, por një kriminel, një shqipfolës siç ishte Asllan Sllamniki, një kriminel i cili n’hetuesi vinte më thonte… me ca durë t’leshta si, si, si një gorillë, vinte më thonte, “Ti sallatë për drekë nuk ke për të më dalë. A e din ti sa njeriut i ka dalë bari mbi trup, sa njeriut i ka dalë bari mbi vorr prej këtyre durëve”, dhe mi tregonte ato duar {shpjegon me gjeste si ka mbajtur duart}, mi tregonte ato duar kështu, “ti sallatë për drekë mu nuk m’del, sallatë për drekë nuk m’del”. M’mlidhte mirë, m’gozhdonte mirë, mi hiqte syzat dhe pastaj m’dërrmonte… Kështu… dhe ata kur kanë ardhë herën e parë n’gusht… që të dytë se edhe herën e parë edhe herën e dytë i kanë kryer hetimet, po kur kanë ardhur për hetimet e dyta, n’gusht të ‘92-shit, m’falni n’gusht të ‘91-shit [duhet të jetë ‘81-shit, kjo pjesë është shtuar me kërkesën e të intervistuarit], m’thotë Slavković Milivoje, “Gde si mi Ibish Neziri? U novembar prevario si me ali dajem ti reč da ne možeš više. Ne možeš više da me prevariš.” [Ku t’kam Ibish Neziri? Në nëntor më ke mashtruar, por ta jap fjalën se nuk do të mundesh më. Nuk do të mundesh më.] dhe, do të thotë, nga këtu fillon përsëri seria e dytë e hetimeve dhe pason denimi prej gjashtë vjetësh burg.
Qëndrimi im në vetmi në Pejë ishte qëndrim prej nji jave. Nëse flasim për gardianët e burgut të Pejës, me përjashtim, dy-tre tjerë, unë edhe sot e kësaj dite kam një respekt t’jashtzakon… t’jashtë… jashtëzakonisht t’madh për ta, një respekt të jashtëzakonshëm, sepse vërtetë e kanë merituar respektin. Na kanë trajtuar për aq sa ata kanë guxuar, për aq sa ata kanë pasur hapsirë, na kanë trajtuar jashtë… jashtëzakonisht mirë. Dy-tre tjerë kanë qenë t’indentifikuar me kambë e me kry me UDB-në. Dhe në atë kohë n’burgun e Pejës ishte një drejtori e dhunshme, ishte një drejtori e dhunshme dhe një gardian i cili nuk jeton më, një gardian i cili ka mbajtur kontakte mes meje dhe shokëve mrenda burgut, i quajtur Bilall Përgjegjaj, ai shkon dhe alarmon drejtorin e burgut, i thotë, “Kemi njeriun qe që një javë ditë nuk ka ngranë bukë”, edhe vie drejtori i burgut në ora nantë n’mbrëmje tek unë dhe kërkon llogari se pse s’kam ngrënë bukë dhe detyrohem t’i tham, “Hajt, hiqmu qafesh, hiqmu qafe, hiqmu syshë! Nuk t’kam shpallë grevë urije sepse po t’shpallë grevë urije unë do t’njoftoja, por s’kam shpallë grevë urije dhe hiqmu syshë!” Dhe ai largohet me atë mallkimin, “Kurrë n’gojë mos t’raftë!”
Dhe pas dy ditësh mua bashkë edhe me njëzet e gjashtë tjerë nga burgu i Pejës… ku i kishin sjellur dy a tre nga Prizreni, dy a tre nga Mitrovica, na nisemi me një autobus drejt Zagrebit. Për neve ishte drejtimi i panjohur. Ne nuk dinim se ku jemi. Fare rastësisht me një vend ku i… me kërkesën e disa t’burgosurve është nalë autobusi për shkaqe do të thotë, për shkak të nevojave fiziologjike është nalë autobusi. E kam pa një pllakatë. Shkrunte, “Nova Gradiška.” Atëherë e kam marrë me mend se jam në… jemi në Kroaci dhe na kanë dërguar në burgun e Zagrebit, në Petrinjska shtatë. Një burg… si mrenda, si jashtë i tmerrshëm, por aty nuk na kanë mbajtur gjatë, na kanë mbajtur tre-katër orë dhe nga aty me një furgon, të lidhur me zingjirë, të lidhur me zingjirë dhe me dryna, të cilët shumë shpejt sharruan në mish, ngase duart u ajën, na futën ni ni ni autofrigorifer, na futën dhe na dërgun përsëri, për neve në drejtim të panjohur, dhe tek pas një jave kemi marrë vesh se ku jemi.
Kur na fusin në oborrin e një burgu, në të katër anët ndërtesa dhe na pshtetën për mur, njëri nga shokët e mi me të cilin isha i dënuar dhe i cili ishte afër meje, ishte më i ri se unë, thotë, “Po dojnë me na pushkatu”, sepse i pau të gjithë t’armatosur, me qenë dhe me armë n’gjendje gadishmërie. U trishtu ai njeri. I them, “Jo, jo, mos ke dert”, ndërkaq kur u hap dera para se ne t’dilnim nga aty, drejtori i burgut thotë, Mile Spolarić po ashtu një kriminel i… i… i… i… kriminel i… i tmerrshëm, thotë, “Je li, ovi su patrioti Envera Hoxha, je li?” [Këta janë patriotat e Enver Hoxhës, këta?] do të thotë, n’këtë mënyrë dhe na mbështetën për muri. Dhe aty unë kam qëndruar më së gjati n’mesin e atyre të burgosurve. Para nesh e kishin dërgu edhe nji grup tjetër dhe kishe filluar transferi i aty… i atyre, i grupit të parë, i njerëzve të grupit t’parë nëpër bugjet tjera kroate.
Dhe ne kur kemi shkuar aty, që n’ditën e parë, që n’momentin parë ne jemi nënshtru nji torture tmerrësisht të… t’madhe. Rrahej secili i burgosur. Ka pasur… ishin njerëzit të ri 17, 18 vjeçar, 20 vjeçar, 22, 23 vjeçar, ishte edhe ndonjë i vjetër, po më pak. Gjithsejt nëpër atë burg kanë kaluar më shumë shtatëdhjetepesë t’burgosur politikë shqiptarë, dhe aty kanë ardhur me shërbime mujore njerëz nga t’burgosun kupt… m’falni, kanë ardhur me shërbime mujore gardianë nga e gjithë Kroacia, nga gjitha burgjet e Kroacisë me moton, “Kush donë të rrahë shqiptarë?” Dhe aty ditën dhe natën nuk ka pushuar tortura. Ditën e natën jemi torturuar.
Ka qenë koridori gjashtëdhjetë metra e më tepër i gjatë dhe janë detyru njerëzit që me brushë t’dhambve ta pastrojnë koridorin n’mënyrën ma poshtruse. Kanë marrë batanijën e kanë qitë n’koridor, ni dyshek mbi ma… mbi batanije, nji t’burgosur mbi dyshek dhe dy tjerë është dashtë ta tërheqin dyshekun kinse për ta pastruar dhe lustruar mirë koridorin. Do të thotë kjo ka qenë trajtimi që ata na kanë bërë. Me orë të tëra na kanë lanë në kambë. Aty ishte një gardian shqiptar, të cilin asnjëri nuk e njihte dhe i cili quhej Pero, për t’mos u kuptuar se kush është ai, por megjithatë bota është e vogël dhe njerëzit njihen shumë shpejtë dhe ai vinte tek dera, vinte veshin tek vrima n’derë për të degjuar se çfarë po flisim ne dhe për t’na spiunuar tutje. Ai ishte Agim Sejdiu nga rrethi i Istogut, nga… nëse nuk gabohem nga Studenica dhe ai zbulohet rastësisht nga ajo shprehia që shqiptari kur ta ndezë cigarën…
Ne i pinim cigare, ne ishim duhanxhinjë dhe cigaret nuk na i lenin në… cigaret na i lenin por jo dhe shkrepsat. Nuk i linin shkrepsat dhe kur atyre ju tekej vinin t’na ndeznin dhe në nji mbramje kur… hapet dera për ti ndez cigaret, ai ndez cigarën, ishte ai Pero, Agim Sejdiu zvani Pero ose Agim Sejdiu i quajtur Pero dhe ai kur e ndezë cigarën dora i shkon instiktivisht n’zemër edhe një shprehi tek shqiptarët, dhe n’ketë mënyrë, n’këtë mënyrë deko…de..de…dekonspirohet Agim Sejdiu, dekonspirohet se nuk është Pero por është Agim Sejdiu dhe pastaj qarkullonte nga dhoma n’dhomë lajmi, “Pera nuk o..po… Pera nuk o… Pera asht’ shqiptar, Pera asht’ shqiptar”, domethanë t’njoftohen t’burgosurit tjerë, t’kihej kujdes.
Pas dy qindetridhjetepesë ditësh n’atë burg, n’fund kam mbetur fare vetëm, kam dalë me peshë trupore dyzet e gjashtë kilogramë dhe atë i veshur me rroba të dimrit, rroba të burgut të dimrit në të cilat bënin pjesë edhe këpucët e thella dhe të rënda, këpuctë… këpucë që përdoren në… nëpër kantiere ndërtimi. Do të thotë, i tillë ishte burgu i Kroacisë [duhet të jetë i Gospiçit, e shtuar me kërkesën e të intervistuarit.] dhe nga burgu i Kroacisë [duhet të jetë i Gospiçit, e shtuar me kërkesën e të intervistuarit.] në dhjetorin e vitit 1982 unë dërgohem po ashtu i lidhur, me tren dërgohem, deri në burgun e Zagrebit dhe nga burgu i Zagrebit pastaj në burgun e Staragradiškës. Aty ishin disa nga ata më t’cilët kishin… kishim qenë në Gospiç bashkë. Po aty e gjejmë edhe simbolin tonë të rezistencës, simbolin tonë të lirisë, Adem Demaçin, dhe në atë burg unë kam qëndruar katër vjet, dhjetë ditë me pak se katër vjet kam qëndruar në atë burg. Një kohë kam qenë edhe në dhomë me Demaçin.
Dhe në atë burg puna ka qenë e detyrueshme për të gjithë të burgosurit. Kushtet e jetesës kanë qenë jashtëzakonisht të këqija, shtretërit shumë të këqinjë, dyshekë të stërvjetëruar, batanie të stërvjetëruara, një papastërti e tmerrshme, dhe do të thotë në kushte dhe rrethana të tilla kanë mbajt dënimin të rinjtë shqiptarë. Ai ka qenë një burg jo normal, ai ka qenë një burg për recedivistë, dhe në atë burg ka pasë edhe 32 herë të dënuar, një person i dënuar deri në tridhjetë e dy herë, do të thotë nga dy herë deri në 32 herë të dënuar ka pasur në atë burg, dhe n’dhomë nuk ke qenë me nji, dy, tre apo katër, por kanë qenë 36, 38 vetë në dhomë. Ka patur nga të gjitha kategoritë që njeriu s’mund t’i marrë me mend. Dhe e vërtetë ishte poshtërim i njeriut, shkelje në mënyrën ma drastike të drejtave qoftë edhe të burgosurit.
Erëmirë Krasniqi: Qysh ishin ato ditët kur ishit në dhomë me Demaçin, po mendoj a majshit najfarë lidhje me shqiptarët tjerë, a e keni pas t’artikulum najfarë qëndrimi politik sa keni qenë mrenda, qysh… qysh e…
Ibish Neziri: Qendrimi…
Erëmirë Krasniqi: …Qysh i keni rezistu krejt ato?
Ibish Neziri: Qëndrimi politik ka qenë i njëjti i pa ndryshuar (kollitet). Falë, secili vetëvetës, bindjes së tij, nuk ka pasur luhatje në mes të burgosurish politikë, nuk ka pasur thyerje, nuk ka pasur…, do të thotë të gjithë kanë qëndru stoikisht. Burgu i Staragradiškës nuk ka qenë një burg i zakonshëm, nuk ka qenë një burg për shqiptarë faktikisht përkundër kushteve dhe atyre që i përshkruva ma parë. Burgu i Staragradiškës ka qenë një universitet për shqiptarët, universitet i shëndrruar nga Adem Demaçi dhe vetë të burgosurit, sepse, ne kemi dalur, kemi pasur shëtitje me përjashtim të dimrit. Gjatë dimrit nuk ka pas shëtitje, në repart të punës, në pavijon, ndërkaq gjatë pranverës, verës dhe vjeshtës kanë qenë shëtitjet e pasdites. Dy herë në ditë, të shtuneve, t’shtuneve dhe të dielave ka pas shëtitje. Dhe gjatë këtyre ditëve ne kemi dalur në shëtitje dhe asnjëherë Adem Demaçin nuk e kemi lanë të shëtiste vetëm. Adem Demaçi ka shëtitur bashkë me neve. Do të thotë, dy-tre me të dhe ato shëtitje kanë qenë shkollë sepse Adem Demaçi ka dhanë spjegime t’ndryshme, ka dhanë sqarime t’ndryshme. Adem Demaçi ka spjeguar. Ato kanë qenë tema. Historia e… shqiptare, gjeografia e atdheut, të drejtat e njeriut, tregime të ndryshme, do të thotë tema të ndryshme nga politika, nga historia, nga sociologjia, nga filozofia, do të thotë nga të marrëdhenjet ndërkombtare.
Të gjitha llojet e temave janë diskutu në burgun e Staragradiškës. Shtypin e përditshëm e ka parapaguar burgu nga një ekzemplar, në të gjitha gjuhët nga një ekzemplar. Edhe “Rilindja” ka ardhur. Por, “Rilindja” ishte zadhënse e Lidhjes Socialiste të Popullit Punues të Kosovës, të cilën sot aq lart e ngrisin, që faktikisht nuk ishte më tepër se një zadhanëse e organeve jugosllave. Ne kemi marrë edhe shtypin, kemi parapaguar…secili nga ne ka pasë t’paktën një revistë të parapaguar. Dhe unë nëse kam lexuar “Dugen“, “Intervju”, “Nin-in” apo “Ilustrovana Politikën”, unë i kam nënvizur artikujt që duhet t’i lexoj secili nga ne, artikujt që ka pas çka lexon njeriu në ta. Të njëjtën gja e kanë bërë edhe të tjertë, dhe në këtë i parritshëm ishte Adem Demaçi. Do të thotë ai i nënvizonte të gjithë artikujt me atë moton që mos i lëshoni pa i lexu, me porosinë që mos i lëshoni pa i lexu dhe shtypi kalonte nga dora në dorë. Ne lexonim. Ai ishte i parapaguar, zyrtarisht. Do të thotë edhe vinte legalisht tek ne dhe pastaj ne ia përcjellnim n’shëtitje, i këmbenim me pavjonet tjera gazetat. Por për çudi, t’burgosurit dijnë edhe gjëra tjera t’bajnë dhe ne kemi arrit të kemi edhe një radio në burg.
Radioja është montu e tëra në burg. Ka qenë një kuti kartoni e zakonshme. Kapakët, ato për za dhe ato për stacione i ka pas kapaka të pastave t’dhëmbeve dhe ajo dëgjohej natën me kokë t’mbuluar me batanie, me kokë të mbuluar dëgjohej natën, me kufje në veshë dhe të nesërmen lajmet iu ipeshin shokëve. Unë kam pasë mundësinë ta kem atë radio për kohë të gjatë, dhe fillimisht kur ia përcjellnim lajmet Demaçit, ai i dëgjonte lajmet me kujdes, po pas dy- tre herësh, “Ku i merrni këto lajme?” Pyet, “Ku i merrni këto lajme?” …dhe Baci nuk rrèhej. Bacit duhej me i tregu drejtë. “Bacë e kemi një radio kështu, kështu, kështu”…dhe ai… pastaj… reagimi i tij ishte paksa i ashpër, jo për diçka tjetër por ngase ne i dhimbseshim, sepse thonte, “Po ta zënë radion pastaj do e pësosh keq n’çeli, do denohesh”. Mirëpo, kur u bind se ne s’e kem ndërmend për me u dorëzu në atë drejtim, atëherë tha, “Mbajeni! Merreni me rradhë dhe ai që mbanë mend më së shumti le t’a mbajë ai….” Meqë unë e kisha nja një muj më heret, e kisha mbajtë më gjatë, isha në rrjedhë të ngjarjeve, kur i raportova për lajmet fola ma shumë, mbase ndoshta edhe sajova ndonji, ndonji llaf më shumë (buzëqeshë), ai më tha, “Mbaje ti radion!”
Erëmirë Krasniqi: Ҫka raportojshit në radio?
Ibish Neziri: Po unë e ndëgjoja, e ndëgjoja Tiran… Tiranën e ndëgjoja, e ndëgjoja Tiranën, e ndëgjoja BBC-në, ndëgjoja Zërin e Amerikës edhe do të thotë, i ndëgjoja do të thotë këto radiot e huaja se çfarë thonë për Jugosllavinë. Dhe… do të thotë lajmin e parë që e kemi marrë, lajmin e parë kur është burgosur grupi i Beogradit, një grup i Gjillasit, me 28, ka qenë ajo Françuska shtatë e njohur. Është burgosur për shkak të një platforme, ku e di unë, me Akademinë e Shkencave dhe të Arteve të Serbisë e me ata, do të thotë këtë lajm ia kam interpretu Demaçit n’mëngjes. Ata janë burgos të shtunën, të shtunën në mbramje është dhanë lajmi, edhe unë të nesërmen në mëngjes, të dielen i kam thënë Demaçit, “Bac, ka ndodh kështu, kështu, kështu” dhe fjalë për fjalë ma thotë, thotë, “Shiko Bac,” ai mu m’a thotë një emër tjetër, ai vetëm një herë ma ka thanë emrin tim Ibish, edhe kurrë ma. Ai m’thotë… edhe sot e kësaj dite më thotë “Kërlezhë” [Krleža]. Kërlezha është një enciklopedist kroat, dhe ai sot e kësaj dite Kërlezhë më thotë edhe kurrë s’më ka thanë ndryshe. … edhe m’thotë, “Shiko Kërlezhë, sot Beogradi është duke bërë përpjekje ta ndez zjarrin në Kosovë, po mos harro, ai zjarr ka për t’iu shpërthyer midis Beogradit“, dhe unë këtu s’kam çka komentoj sepse të gjithë e dijmë se çka ndodhi më vonë, se çfarë ndodhi me 24 apo 26 mars të ‘99-tës, do të thotë, n’mes të Beogradit vërtetë shpërtheu zjarri. … edhe do të thotë … kështu… Burgu i Staragradiskës për shqiptarët ka qenë një shkollë, ka qenë një universitet të cilin e ka udhëheqë Demaçi.
Erëmirë Krasniqi: A ka vazhdu ai me qëndru aty gjatë kohës kur ju keni qenë aty?
Ibish Neziri: Adem Demaçi, Adem Demaçi, Adem Demaçi ka qëndruar aty, unë e kam lënë aty po n’dhomën numër 28 të pavijonit të katërt të burgut të Staragradiškës ditën që kam dalë nga burgu. Adem Demaçi ka dalë në prill, me 12 ose me 13 prill t’vitit 1990, katër vjet më vonë.
Erëmirë Krasniqi: Çka ndodhi me juve pas burgut?
Ibish Neziri: Pas burgut unë përsëri iu bashkova organizatës, por jo ma Frontit të Kuq Popullor, sepse Fronti i Kuq Popullor ishte shkrirë bashkë me organizatat tjera, me Lëvizjen Nacional-Çlirimtare të Shqiptarëve në Jugosllavi, me OMLK-në, Organizatën Marksiste Leniniste të Kadri Zekës. Kjo e para ishte e Jusuf Gërvallës, ishte shkri dhe kishin formuar Lëvizjen Popullore të… Lëvizjen Popullore për Republikën e Shqiptarëve në Jugosllavi, edhe nga ajo kohë unë kam qenë pjesë e asaj organizate. e kam vazhduar aktivitetin tim në kuadër të organizatës, mirëpo shpejt pas shërbimit ushtarak, vetëm katër muj, mirëpo shpejt pas daljes nga burgu jam detyru të shkoj në shërbimin ushtarak, dhe unë mendoj se nuk ka pasur ushtarë ma të vjetër se unë në Jugosllavi, sepse kam qenë 30 vjeçar dhe edhe sekretariati i Mbrojtjes Popullore, Sekretariati Komunal i Mbrojtjes Popullore është detyruar nga UDB- ja, nga sigurimi i shtetit t’më dërgoj ushtar.
Shërbimin ushtarak e kam kryer në Lubljanë, dhe ka qenë një kapitull i veçantë i jetës sime, një kapitull që për çdo ditë ka pas provokime, nga më të ndryshmet, ka pas përpjekje për të inskenuar ndonjë shkak apo arsye për të më arrestuar sërish. Mirëpo kisha një përvojë të gjatë pas vetës, kisha një kujdes të shtuar dhe jo vetëm që jam kujdesur për vetëvetën, por jam kujdesur edhe për të rinjtë shqiptarë që kanë qenë në shërbimin ushtarak sepse gjatë atyre viteve ka pas shumë shqiptarë të arrestuar, edhe jam kujdes që mos të bahem objekt gjykatash, as une dhe as burgosurit tjerë, as të ushtarët tjerë, më falni, shqiptarë që shërbenin në atë kazermë. Dhe ato kanë kaluar shumë vjet, ishte viti 1987-88 do të thotë nga marsi në mars, dhe edhe sot e kësaj ditë njerëzit me të cilët unë e kam kryer shërbimin ushtarak, me një mënyrë ose tjetër kontaktojnë me mu. Jemi gjithnji në lidhje që nga ajo kohë, sepse na ka lidhë një kohë jashtëzakonisht e vështirë.
Pas daljes nga ushtria, duke e parë se nuk kam gjasë për të gjetur ndonjë punë, kam llogaritur si profesion, e kam llogaritur profesionin e juristit, se në fund të fundit thoja se do t’hapja ndonjë advokaturë edhe kam filluar t’studjoj me korrenspondencë në fakultetin juridik. Nuk e kam përfunduar fakultetin juridik dhe kam punuar dhe kam vazhduar aty deri n’vitin 1990. Gjatë asaj kohe një shok me të cilin kam qenë në burg, ka udhëheqë, ai ka qenë jo politikisht, ka qenë diçka për komunikacion nëse nuk gabohem, e ka udhëheq një diskotekë në Prishtinë dhe ai m’ka ofrue, “Zgjedhe punën… këtë mundem me bo, këtë e boj, zgjedhe punën që donë ta bësh në diskotekë, ndaq disko joker (DJ), ndaq çka t’dush”. Unë s’dija çfarë t’bàja tjetër pos garderobier dhe kam punuar gardorobier gjatë sezonës t’dimrit n’atë diskotekë deri në të ‘90-tën.
Gjithnjë aktiv në organizatë. Kam udhëhequr me Këshillin e Rrethit të Lëvizjes Popullore të Kosovës, të Lëvizjes Popullore për Republikën e Kosovës sepse kjo në vazhdimsi e ka ndryshue emrin, derisa e soll vetëm Lëvizja Popullore e Kosovës pas dy… pas vitit 1990. Unë kam qenë udhëheqësi i Këshillit të Rrethit për Pejë i kësaj organizate dhe ne kemi vazhduar përsëri me afishe me parulla me veprimtari t’ndryshme.
Erëmirë Krasniqi: Ҫfarë karakteri tash kishte, se jemi në një situatë tjetër politike?
Ibish Neziri: Karakteri i shkëputjes, karakteri i shkëputjes prej Jugosllavisë, karakteri i shkëputjes prej Serbisë dhe do të thotë, Kosova Republikë pastaj filloi t’shihej si një hap drejt bashkimit. Do të thotë shpallja e Kosovës, statusi i Republikës për Kosovën ishtë një hap më afër bashkimit, një hap me afër realizimit të projektit të parë të, apo të programit të parë të Lëvizjes Popullore për Republikën e Kosovës.
Erëmirë Krasniqi: A e ndjejshit ju rënien e Jugosllavisë?
Ibish Neziri: A e ndjeshit? Jo ne nuk e ndjeshim…
Erëmirë Krasniqi: Po se në të ‘88-tën veç kanë fillu me ndodh ndryshimet…
Ibish Neziri: Jo, ne nuk e ndjeshim, nuk e ndjeshim, nuk e ndjeshim atë, po ne punonim që ajo t’binte. Këtu filloi rrënimi dhe këtu përfundoi rrënimi i Jugosllavisë, dhe unë e kam zhvillu veprimtarinë në atë organizatë deri n’vitin 1990 e tutje, po në vitin 1990 kam filluar t’punoj n’gazetari.
Erëmirë Krasniqi: N’cilën gazetë?
Ibish Neziri: Në Kroaci u ndryshu sistemi, në Kroaci u ndryshun njerëzit, erdhën njerëzit tjerë, erdhën njerëz me t’cilët unë kam qenë n’burg dhe njëri nga të burgosurit e burgut të Stara Gradishkës në vitin 1990 e themeloj një gazetë e cila quhej “Hrvatska Danas”, jo “Danas”, por “Hrvatska Danas”. Ajo ka qenë gazeta e parë e pavarur në ish-Jugosllavi në kohën e pas Luftës së Dytë Botërore dhe ajo angazhohej për konfederalizimin e Jugosllavisë. Redaktori i saj ka qenë Ante Taljančić dhe unë jam angazhuar prej tij për… ta mbuluar me informacione Kosovën, Maqedoninë dhe Shqipërinë. Në atë gazetë kam shkruar me pseudonimin Jole Mislić. Pastaj kam punuar për gazetën e tjetër kroate, për gazetën e Marko Veselicës, një gazetë partiake e përdyjavshme dhe në këtë gazetë kam botuar me pseudonimin Sokol Nika. Do të thotë edhe për këtë gazetë kam shkruar, do të thotë, për zhvillimet në Kosovë, në Maqedoni, në Shqipëri. Kam disa artikuj t’botuar në të.
Erëmirë Krasniqi: A e raportojshit a qysh?
Ibish Neziri: Urdhëoni!
Erëmirë Krasniqi: A raportojshit, a shkojshit nëpër vendet e ngjarjes apo… ku punojshit?
Ibish Neziri: Po. Njëherë u mbajt në Qendrën Inoformative të Kosvës që udhëhiqet prej LDK-së, u mbajt një farë tribune, u mbajt, edhe u diskutu edhe nuk e di a e patën për qëllim t’ma tërheqin vërejtjen se i kam kritiku shumë edhe ata. Do të thotë, i kam kritiku shumë n’atë kohë edhe, a e kishin për t’ma tërhequr vërejtjen apo për t’më luftuar edhe sot e kësaj dite nuk e di… Po e di, po më duket, Ibrahim Berisha dhe Milaz…Milazim Krasniqi, njeri prej atyne dyve e’m mori si shembull, “Ai kolegu…” se unë n’atë kohë kam punu për disa, se nuk i përfundova për t’gjitha për t’cilat kam punu, po thotë, “Ne kemi informata nga tereni, së vetëm ai kolegu nga Belgjika, nga àsht’ ai, nga Belgjika… a nga àsht’ ai, shihet n’vendin e ngjarjes, ndërkaq ju t’gjithë tjerët po vini dhe po i pritni raportin që po e lëshojmë ne t’u para QIK-ut n’ora tre”. Unë kam punu pos për këto dy gazeta, kam punu për radio Kopenhagen, Radio Zërin e Kosovës nga Kopenhaga, emisoni në gjuhën Shqipe. Kam punuar për Zërin e Kosovës, gazetë e Lëvizjes Popullore t’Kosovës që dilte në Zvicër. Pastaj kam punuar për Radiotelevizionin Australian ABC. Ata e kanë pasur qendrën në Zagreb, qendrën për Evropën Juglindore, edhe për ta kam raportuar kështu që do të thotë…
Pastaj n’vitin 1990 e tutje ndryshoi situata ime e punës sepse u angazhova n’gazetari mjaft mirë edhe do të thotë isha mirë i situum. Gjatë kësaj kohe unë kam qenë i ngarkuar nga organizata për kontakte me qeverinë kroate, për t’biseduar për çashtje, sepse organizata në t’cilën kam militu ka qenë organizatë e cila të gjitha format i ka pasë në programin e vet, t’gjitha format për çlirim, edhe luftën e armatosur nëse nuk japin rezultate format demokratike, dhe unë kam qenë i ngarkuar për kontakte me qeverinë kroate për t’biseduar për çështjet e armatosjes së shqiptarëve. Nga organizata kam qenë i ngarkuar dhe unë kam pasur kontakte, kam filluar me Djuro Pericën. Ka qenë kryetari i komisionit republikan, komisionit parlamentar të Kroacisë për mbikëqyrjen e ligjshmërisë së punës së sigurimit të shtetit. Unë me të kisha qenë në të njëjtin burg për kohë të gjatë. Me të kam filluar kontaktet, kanë kaluar të Janko Bobetko të Zlatko Bobetko e kështu me radhë. Do të thotë kam qenë… Gjithmonë e kam shfrytzue… udhtimet për Zagreb… Kam shkue, do të thotë nën maskën e gazetarit, sepse s’kisha nevojë, por, “Kam për t’u paraqitur në redaksi, duhet t’shkuar një herë në mujt në redaksi”, dhe gjithmonë prapa asaj unë kam udhëtuar për Zagreb. Edhe… kështu ka ndodh.
Në vitin 1990 pastaj filloi edhe… në shkurt filloi edhe Aksioni i Pajtimit të Gjaqeve. Këtu du ta jap, ose ta saktësoj diçka që m’ka rastisur, pothujse gjithmonë ta shoh si… një … një lajm, ta dëgjoj një lajm, ta lexoj një lajm si jo të sakt. Thonë se pajtimi filloi në Lumbardh. Pajtimi nuk ka filluar në Lumbardh sepse në Lumbardh nuk është pajtue askush. Në Lumbardh, nëse nuk gabohem, atë ditë unë nuk kam qenë në Lumbardh, por në Lumbardh janë nxjerrë shtatë ditë besë, po jo edhe pajtimi. Do të thotë, prandej në vitin… në shkurtin e vitit 1990 filloi pajtimi. Si shkas ishin demonstratat që ndodhën gjatë gjithë asaj kohe se ndodhën demonstratat ‘88-tën, protesta e demonstratat ‘89-tën e ‘90 e…Unë kam qenë pjesëmarrës në të gjitha demonstratat dhe roli i Lëvizjes Popullore të Kosovës, jo vetëm në Pejë, po gjithkund në Kosovë ka qenë i jashtzakonshëm në ato… n’organizimin e atyre protestave në mënyrë të drejtë apo të tërthortë. Pastaj ne e dimë të gjithë qe edhe me 2 nëntor të vitit 1989 në Kodër të Diellit, këtu në Prishtinë u vranë dy nga militantët ma të mëdhej, dy nga udhëheqësit e Lëvizjes Popullore të Kosovës, Afrim Zhitia dhe Fahri Fazliu dhe roli i këtyre njerëzve ka qenë i jashtëzakonshëm n’organizimin e këtyre demonstratave, por njëkohsisht edhe në Aksionin për Pajtimin e Gjaqeve. Do të thotë… për t’mos thanë të gjithë, pjesa më e madhe kanë qenë anëtarë të Lëvizjes Popullore të Kosovës, e atyre që kanë marrë pjesë në pajtimin e gjaqeve.
Erëmirë Krasniqi: Qysh fillon pajtimi për juve, po mendoj Lëvizja e Pajtimit? Qysh ka qenë kontakti i parë?
Ibish Neziri: Unë nuk mund të flas, unë nuk mund të flas për kontaktin e parë, sepse nuk jam pjesë e kontaktit të parë dhe e asaj pesëshës së parë, nuk jam. Prandaj edhe nuk mund të flas… nuk e di…
Erëmirë Krasniqi: Ju qysh keni ra n’kontakt me Lëvizje?
Ibish Neziri: Po ne jemi ra n’kontakt sepse kanë qenë njerëzit që… Ne jemi njoftë mes veti, e kemi njoftë njëri tjetrin dhe kështu do të thotë pa ndonjë procedurë të veçantë jemi bashkangjitë, pa procedurë, aty nuk ka pas ndonjë procedurë. Ka qenë një organizatë e vullnetit të mirë, ka qenë një grup që u shnëdrru faktikisht në një lëvizje që përsëri, për hirë t’saktsisë, për hirë t’vërtetës duhet ta them nuk e banë ate intelektualët e Kosovës. Intelektualët e Kosovës u nxorrën nga kabinetet. Respekt për Anton Çettën! Është njeriu i parë, njeri, njeri që gjithçka meriton, çdo epitet nga më t’mirët e meriton Anton Çetta dhe Anton Çetta është njeriu që e ka thanë gjithmonë, do të thotë, ndoshta àsht’ edhe i vetmi që e ka thanë mënyrën ma t’mirë, mënyrën ma t’drejtë, n’mënyrën ma t’ndershme, “Këte po e bën rinia, jo unë”. Do të thotë, njerëzit janë nxjerrë nga kabinetet, intelektualët… edhe Anton Çetta që s’i ka pritë dy fjalë, po meniherë ka dalë dhe është vu n’kry të këtij aksioni. Rinia e ka vu n’kry t’këtij aksioni dhe n’mënyrë brilante i ka shërby dhe e ka udhëheqë këtë aksion Anton Çetta.
Do të thotë janë nxjerrë, intelektualët janë nxerrë nga zyret. Edhe Zekeria Cana, edhe Mark Krasniqi, edhe Ramiz Kelmendi edhe… Mehmet Halimi iu kanë bashkue rinisë, dhe rinia duke qenë e tillë çfare është, një rini e sinqertë, ajo ka bërë vrapin, ajo ka kryer punën dhe i ka vënë… profesorët i ka vënë përpara dhe ka pasë raste kur janë ngritur ata për ta shtrirë dorën e pajtimit dhe ne ju kemi thanë, “Ju falemnderit shumë, por ju e meritoni një nder tjetër sepse ju jeni ka e bani një akt t’madh, një vepër t’madhe jeni duke bërë, dhe ju si familje… kjo familje, kjo shtëpi meriton që të nderohet nga Anton Çetta. Prandaj, ne do t’vijmë me Anton Çettën këtu, ose do t’vijmë me profesorë tjerë”. Kështu ishte me… n’raport me… sepse shpesherë, përsëri do ta keni dëgjuar edhe ju, intelektualët, e bëri rinia dhe intelektualët i nxori, i vuri n’ballë. Ndërkaq, nëse flasim për atë strukturën e çetës së pajtimit, të veprimtarëve të pajtimit, pjesa dërrmuese e tyre kanë qenë t’burgosur politik, kanë qenë të dalë nga burgu, njerëz që kanë vuajtur, njerëz që kanë dhanë prova në situata dhe rrethana t’ndryshme. Prandaj kjo ishte njëra ndër arsyet pse aksioni i pajtimit të gjaqeve ishte i suksesshëm. Arsyeja tjetër është: shqiptarët tradicionalisht janë pajtuar përpara luftërave. Është e njohur, n’kohën e para Lidhjes së Prizrenit kur ka filluar pajtimi i gjaqeve me Binak Alinë e me, me malësorë tjerë që njihet me emrin Islihat dhe janë pajtuar gjaqet, do të thotë përpara asaj periudhe kohore dhe ato që nuk kanë arritur t’i pajtojnë, Sylejman Vokshi e ka marrë n’besë, dhe thotë, “Nga sot…” thotë, “të gjitha gjaqet janë n’besën time dhe kush vret kànd për hakmarrje ka punë me Sylejman Vokshin”. Dhe Sylejman Vokshi ka qenë Ministër i Luftës. Ne nuk e kishim një forcë të tillë, nuk e kishim një kapacitet të tillë.
