Pjesa e Dytë
Anna Di Lellio: Në rregull, pra pas Mozambikut.
Christopher Dell: Po, pas Mozambikut u caktova në Departamentin e Shteteve në një punë që merrej me çështjet e NATO-s në Byronë Evropiane. Dua të them që kam pasur njëfarë prapavije në çështjet e Evropës dhe NATO-s, më parë. Nga përvoja ime e mëparshme, kështu që unë u bëra Zëvendës Drejtor i zyrës atje dhe isha përgjegjës për pjesën e NATO-s të asaj zyre. Dhe ishte një kohë shumë interesante, ju kujtohet, kjo ishte pesë vjet pas rënies së Murit të Berlinit. Pyetje të mëdha do të bëheshin për të ardhmen e Evropës dhe strukturat e sigurisë dhe vendet ku më parë kanë qenë pjesë e paktit të Varshavës.
Kjo ishte vera e vitit ‘94, unë u ktheva dhe Presidenti Clinton kishte vendosur që ai mbështetë idenë e zgjerimit të NATO-s, të sjelljes së anëtarëve të rinj brenda dhe punësoi Richard Holbrooke të jetë Ndihmës Sekretar për Evropën në mënyrë që ta realizonte këtë. Dhe, unë duhet të them Anna, ishte përvoja ime më e keqe profesionale kur kam punuar me Richard Holbrooke, i cili ishte një njeri i vështirë. Kjo nuk është shumë e popullarizuar në qarqe të caktuara, unë e di, ta them këtë, të flasë të vërtetën lidhur me këtë, por ai ishte një njeri brutal për të punuar për të. Unë kam pasur shefa të ashpër më parë, por Holbrooke, në njëfarë mënyre ishte i dashuruar me madhështinë e tij dhe nuk ishte i trembur që t’ju bënte me dije, dhe gjithashtu një ngacmues nga natyra. Kështu që, ai pëlqente t’i bënte njerëzit të ndjehen të vegjël, kështu që nuk ishte një përvojë e mirë. Gjëja më e mirë që më ndodhi ndonjëherë ishte tragjedia në Sarajevë, ku Amerikani Bob Frasure dhe dy njerëz të tjerë u vranë në një aksident në malin Igman.
Anna Di Lellio: Ron Brown?
Christopher Dell: Po, dhe Holbrooke u kthye prej aty, në ndërkohë Holbrookut i kishin thënë që të bënte paqe në Jugosllavi. Dhe ishte interesante ta shikosh atë duke u përpjekur të shmangte etiketimin me këtë sepse ai e dinte që ai ishte vendosur për një proces të dështuar dhe ai nuk dëshironte të ishte pjesë e atij [procesi]. Ai po përleshej duke u përpjekur të dilte prej kësaj. Por detyrimisht, ju e dini, bëri atë që i thanë dhe u përfshi dhe më pas ndodhi kjo tragjedi në malin Igman dhe ai u kthye i transformuar. Dua të them që pashë kur shkova në aeroport me shumë kolegë të mi nga Byroja Evropiane për ta pritur aeroplanin ku ata sollën kufomat mbrapa ishte edhe Holbrooke i cili doli nga aeroplani dhe ishte i tronditur, dua të them që mund të shihej ajo.
Dhe meritë e tij ishte, dua të them, kjo pati një ndikim të thellë psikologjik që ai të vendosë, megjithë vendosjen në Washington, dhe politikën e keqe, dhe vështirësinë e mëdha të problemit, ai do ta bënte atë të funksiononte. Dhe jashtë kësaj Procesi i Dayton lindi, dhe më duhet të them, dua të them, ju e dini, me të gjitha kufizimet e tij, ishte një sukses i vërtetë. Unë mendoj se është për shkak të shtytjes personale dhe angazhimit të një njeriut. Për mua, lajmi i mirë ishte se ajo që e largoi atë nga mundimi që ma bënte çdo ditë për zgjerimin e NATO-s, që ishte çështje e madhe nga ana e NATO-s. Ai thjesht nuk kishte kohë të shqetësohej më për të. Ishte shumë më e lehtë të punosh në këto çështje pa parashutizimin e tij çdo gjashtë javë dhe duke të thënë që je budalla dhe nuk e di se çfarë po bën dhe fillo përsëri.
Një nga gjërat më interesante që ndodhi ishte Asambleja e Përgjithshme e OKB-së që po ndodhte në New York. Kjo duhet të ketë qenë, duhet të ketë qenë vjeshta e vitit ‘96, po i harroj datat tani, ose ‘95 ose ‘96, duhet të ketë qenë viti ‘95. Po, ‘95 dhe telefonon dikush dhe është Dick Holbrooke. {imiton telefonatën} “Chris, kam një takim me Tudjman dhe blla, blla, blla. Duhet të vish dhe të merresh me takimin Quintit”. {bën sikur mbyll telefonin} Tani Quint ishte, ju e dini, SHBA-të, Gjermania, Franca, Mbretëria e Bashkuar, mendoj se ishte mbledhja kuadratike. U mbajt nga drejtorët politikë dhe ja ku jam, një oficer i nivelit të mesëm në Departamentin e Shtetit.
Unë hipa në aeroplan dhe shkova në New York. Drejtorët politikë, Ministria e Jashtme britanike, Ministria e Jashtme gjermane, të gjithë këta njerëz, Pauline Neville-Jones dhe Wolfgang Ischinger, të gjithë këta diplomatë shumë të moshuar, si dhe ky ZSHJ [Zyrtari i Shërbimit të Jashtëm] askushi, i ulur aty duke e përfaqësuar Holbrooke dhe duke u thënë atyre çfarë do të ndodhte dhe si do të duhej të ishte. I pash të gjithë, {tund kokën} ishin te pakënaqur prej kësaj shuplake në fytyrë prej Holbrooke, që mendoj se ka qenë e qëllimshme.
Sidoqoftë, kam kaluar, kam kaluar, dy vjet duke punuar për zgjerimin e NATO-s. Unë isha autori kryesor, kam shkruar udhëzimet e qeverisë amerikane për kolegët tonë të NATO-s, duke negociuar këtë proces. Quhej Studimi i zgjerimit të NATO-s dhe ishte menduar të ishte një studim mbi atë se a duhet të zmadhohet aleanca apo jo, në çfarë rrethanash dhe si, dhe natyrisht, shumë kundërshtime lidhur ndaj tij brenda Aleancës. Shumë kundërshtime që vinin nga Moska, që mendoj se është e denjë për tu thënë, vazhdon e njejta edhe sot, por në fund studimi u aprovua. Pastaj disa vjet më vonë u vendos skema për zgjerimin e parë. Polonia u inkuadrua dhe… o Zot kam harruar tani kush tjetër. Ishte fillimi i një procesi, i një radhësie të zgjerimeve.
Dhe shumë historianë revizionistë flasin se si SHBA ishte e gabuar për të udhëhequr këtë proces, dhe ishte gabim që NATO-ja të zgjerohej, dhe kjo ka sjellë një shije të keqe, dhe kjo ka bërë që Putini të jetë ai që është sot në kërkimin e hakmarrjes për poshtërim. Dhe ajo që revizionisti harron gjithmonë me lehtësi ishte përpjekja e jashtëzakonshme e bërë për të përfshirë Rusinë në këtë proces. Për të gjetur mënyra të reja për të arritur që të përfshihen edhe ata, jo si aleat, por në një marrëdhënie më të ngushtë me NATO-n. Unë mendoj se SHBA-të madje edhe nuk e pëlqyen idenë, pak a shumë, që Rusia të bashkohen në NATO, por Evropianët nuk do të kishin të bëjnë me këtë, diçka që harrohet shpesh.
Ata që ishin më të afërt nuk donin asgjë të bënin me të. Por mendoj që aty ku analiza e revizionistëve gjithmonë dështon është se çfarë do të kishin bërë me të gjitha ato shtete nëse nuk ju kishin ofruar rrugën drejt perëndimit: Polonia, Hungaria, Çekosllovakia, mendoj që atëherë ende quhej kështu, e të tjera, të gjitha këto. Ku i lë këto? Bllokuar në një zonë gri, midis Moskës së zemëruar dhe të hidhëruar, duke parë perandorinë e saj të vjetër të zhduket prej saj dhe perëndimit gjithnjë e më të prosperuar dhe të integruar. Dua të them që nuk kishte zgjidhje të tretë. Dua të them që ato do të ishin pjesë e diçkaje, çka do të ishte ajo?
Dhe unë mendoj se vendimi ishte i duhuri, për t’i afruar ata me Perëndimin dhe për të bërë atë që ishte bërë për ta, ajo që ishte bërë për Portugalinë dhe Spanjën një dekadë më parë, për t’ju ofruar atyre një vend në strukturën perëndimore. Ato kanë qenë prej kohësh të dyja aleatë të NATO-s, por BE-ja këtu… Dhe unë mendoj se kjo ishte thirrja e duhur dhe ishte një vendim vizionar për t’u ofruar atyre stabilitet dhe siguri të një pjese të madhe, të diçkaje më të madhe dhe diçka që ishte pro-perëndimore dhe demokratike, liberale demokratike në orientimin e saj. Unë mendoj se suksesi i atyre vendeve pas vitit 1989 flet vetë, përgjithësisht. Ata që u sollën në fillim kanë bërë më të mirën, ato që kanë mbetur pas kanë vuajtur më së shumti dhe ato janë me të vërtetë, deri më sot nuk kanë bërë aq sa vendet që erdhën në fillim.
Anna Di Lellio: Dhe kjo ishte koha kur filluat të njiheshit pak më shumë me situatën.
Christopher Dell: Në regjion, po.
Anna Di Lellio: Jugosllavi.
Christopher Dell: Po, dua të them që u përfshiva në këtë. Detyra ime, në takimin e parë të Dayton ishte të organizoja sanduiçët për negociatorët (qesh) por kjo është tipike që një diplomat në karrierë të përfshihet në këtë nivel.
Anna Di Lellio: Pra ke qenë në Dayton?
Christopher Dell: Jo, jo ka qenë në Washington.
Anna Di Lellio: Në Washington.
Christopher Dell: Para se të lëviznin. Holbrooke kuptoi që duhej t’i izoloj të gjithë nga shpërqëndrimet dhe syri i medias, kështu që i ka mbajtur të strukur, më vonë. Dhe atëherë e gjetën bazën ajrore për ta bërë atë. Por, unë gjithmonë isha tangjencial me procesin e Dayton, nuk isha përfshirë vërtet thellësisht në të.
Ekspozimi im i vërtetë në rajon fillon me caktimin tim tjetër, që ishte në Bullgari. Kisha pasur fatin e mirë, të njohja dhe të punoja për të, kur isha në tryezën e Spanjës dhe Portugalisë, drejtoreshën e zyrës ishte një grua me emrin Avis Bohlen. Ajo është vajza e një diplomati shumë të famshëm, Chip Bohlen, i cili ishte një nga The Wise Men[Njerëzit e mençur], President i Krijimit. Dhe më pas ajo ishte në një pozitë më të lartë në Byronë Evropiane dhe unë po punoja për çështjet e NATO-s.
Dhe ajo më pas u emërua të jetë Ambasadore në Bullgari dhe ajo më pyeti nëse do të shkoja së bashku dhe të isha zëvendës i saj. Unë thashë menjëherë, po, mendova se ishte një mundësi e mahnitshme, sepse ajo ishte një diplomate shumë e aftë dhe një, një shefe shumë e mirë. Them se me të vërtetë më pëlqen, ne jemi miq edhe sot e kësaj dite. Dhe kështu që ky ishte ekspozimi im i parë, hera e parë që shërbeja, atë që ne e quanim Evropa Lindore, jo quhet Evropa Qendrore e Jugut, besoj (qesh). Unë shkova dhe bëra një vit trajnim në gjuhën bullgare. Kalova në Sofje, pastaj në verën e 1997.
Anna Di Lellio: Kur edhe filluan të ngriten tensionet në Kosovë?
Christopher Dell: Tensionet filluan të ngriten në Kosovë. Bullgaria po kalonte nëpër krizën e vet, ekonomia e tyre kishte kollapsuar në vitet ‘96 ‘97. Dua të them që kishte mungesë të ushqimit dhe për gjithçka tjetër në atë pikë. Shteti ishte duke dalur nga implikimi i vet ekonomik. I kishim duart e zëna aty, prapë, duke bërë shumë, duke ju ndihmuar, në mënyrë që disi të rimëkëmben prej pikës së ulët ku kishin arritur. Pra jam përfshirë në Kosovë, pak a shumë, po mendoj kishte probleme qysh herët me kontrabandimin e naftës në Jugosllavi nga Bullgaria, e din, sillej njëfarë tregu i zi. Me të vërtetë u përfshiva në kohën e fushatës ajrore të NATO-s. Unë, edhe sot e kësaj dite, pohoj se kam qenë, nëse jo i vetmi, njëri prej të vetmëve diplomat amerikan i cili ra në zjarr gjatë fushatës ajrore.
Anna Di Lellio: Literalisht apo metaforikisht?
Christopher Dell: Po kam qenë… afër literalisht. Ku jetoja në Sofje kam qenë në periferinë e pjesës perëndimore të qytetit dhe një natë isha në palestrën të cilës i takoja, po bëja dush, dhe u dëgjua një shpërthim i madh, dhe njëra prej raketave tona gabimisht ishte përplasur në kulmin e një shtëpie që ishte një kilometër larg prej ku unë po qëndroja. Pra, mendoj se kjo më lejon të them se erdha më afër se kushdo tjetër për tu qëlluar. Del që raketa, si vera e mirë, karburanti i raketës vjetërsohet dhe digjet më ngadalë. Dhe gjatë fushatës ajrore, këto raketa anti-radar që kishim, e din, ne ju hedhnim jugosllavëve, të cilët kishin mësuar t’i fiknin radarët e tyre mjaft shpejt, dhe pastaj raketa shkonte në modalitetin e kërkimit, duke kërkuar një objektiv.
Bullgarët ishin duke përdorur të njëjtat radare dhe ishin kureshtarë dhe po shikonin se çfarë po ndodhte me radarin e tyre, kështu që raketat kapnin sinjalin bullgar. Dhe kështu e kuptuam më vonë, se ishin gjashtë nga këto raketa që goditën brenda një kilometri në secilën anë të një linje të drejtë në atë pjesë të radarëve në Bullgari. Ne u thamë bullgarëve se ata me të vërtetë duhet ta fikin radarin e tyre sepse herët a vonë do të goditej. Dhe ishte përtej rrezes së këtyre raketave, sepse karburanti ishte i vjetër, dhe raketat udhëtuan më ngadalë por në distanca më të gjata. Kështu u gjeta në zjarr në luftën ajrore në Kosovë (qesh).
Anna Di Lellio: Vitin tjetër do të jetë 20 vjetori i intervenimit.
Christopher Dell: Tashmë.
Anna Di Lellio: Po, çfarë mendon lidhur me intervenimin në atë kohë, nëse mund të më tregosh? Në atë kohë a ke menduar që ka qenë gjëja e duhur për ta bërë?
Christopher Dell: Po shumë, po mendoj, dija mjaft lidhur me këtë, çfarë po ndodhte në atë pikë, për ta kuptuar spastrimin etnik agresiv që Kosova po e kalonte prej serbëve dhe unë besoja që duhej të ndalohet. Kështu që kurrë nuk kam pasur dyshim lidhur me intervenimin. Ne të gjithë tejkaluam Bosnjën dhe Kroacinë dhe të gjitha këto luftëra. Dhe disi ishte një situatë që nuk mund të qëndroje duarkryq dhe të shpresoje që Millosheviq në Beograd do të filloj të sillet mirë. Kështu që nuk kam pasur kurrë asnjë dyshim për korrektësinë e vendimit për të intervenuar dhe për ta ndaluar Serbinë në rrugëtimin e saj.
Unë mendoj se ne e bëmë kaq në mënyrë efektive, me një humbje minimale të jetëve në të gjitha anët. Mund të flasim për disa nga pasojat e rendit të dytë të asaj në vende si Afganistani më vonë. Por nuk jam i sigurt se do të kishte nëse ne nuk do të kishim adoptuar taktikat tona, të përshtatnim taktikat tona. Ishte mjaft e qartë që sulmet ajrore nuk po funksiononin, kështu që unë mendoj se kishe nevojë për partneritet me njerëzit në terren, domethënë UÇK-në. Diçka që mësuam gjatë kësaj, mendoj se atëherë e bëri ndërhyrjen tonë shumë më efektive dhe sigurisht që Millosheviqi ndryshoi taktikat e tij, dhe pastaj filluam. Dua të them që përkrahja për këtë ishte e luhatshme në Perëndim; por kur filluan të dilnin imazhet e popullit të dëbuar dhe, në një mënyrë u detyruan të ecnin nëpër linjat hekurudhore si dhe refugjatët në Maqedoni, e të tjera. Unë mendoj se ai e përcaktoi fundin e vet në atë pikë, taktika e tij dështoi, ai nuk e mori parasysh reagimin e publikut perëndimor për imazhet që dolën. Mendoj se kjo e përshpejtoi mbështetjen për ndërhyrjen në kohën kur ajo ishte e lëkundur dhe na lejoi ta shtyjmë drejt suksesit.
Anna Di Lellio: Kur ishte hera e parë që shkove në Kosovë?
Christopher Dell: Hera e parë ishe nëshkurt të vitit 2000, mbase në fund të janarit, por mendoj se ishte shkurti. Dhe, ndoshta ju kujtohet, që ishte një dimër shumë i ashpër, shumë i zymtë, kam udhëtuar nga Sofja për në Shkup, dhe atje më priti një sigurim, i cili më çoi në grykën e Kaçanikut e në Prishtinë. Nuk e mbaj mend grykën aq qartë, mbaj mend që po dilja nga ajo dhe kishte fusha boshe, të zbehta, gjithçka ishte gri dhe kafe, bari ishte rritur, plehra kishte kudo dhe ne ishim të mbërthyer pas një transportuesi gjerman tank, duke lëvizur deri në kthimin në Prizren, dhe e vetmja ngjyrë që mbaj mend që e kam parë kanë qenë flamujt shqiptarë dhe flamuri amerikan, kudo që shikoja, këta dy flamuj. Kjo ishte përshtypja ime e parë, mjaft dramatike, dhe më pas arritja në Prishtinë. Natën e parë që isha atje, shkuam për të darkuar, fillimisht të parën natë prej dy netëve, po qëndronim në të njëjtin objekt ku është ambasada e SHBA-ve sot, por të gjithë jetonin në një dhomë, si një lloj situate konvikti. Gjithçka ishte shumë primitive, nuk kishte shërbime, kështu që kishte gjeneratorë të mëdhenj të epokës së Vietnamit që punonin gjithë ditën dhe natën për energji elektrike në kompleks.
Por shkuam për darkë në rezidencën e Bernard Kouchner diku në qytet, por vetura jonë e madhe e blinduar nuk mundi të ndalej në kodër. Pra ne rrëshqitëm si nga tobogani poshtë kodrës. Nuk e di se si ne nuk u mbytëm të gjithë, pra djali që ngaste ishte i shkathët. (qesh) Kishte shumë akull. Sigurisht që askush nuk kishte pastruar dëborën ose akullin atë dimër, pati një prishje të plotë të të gjitha shërbimeve, asnjë mbledhës i plehrave. KEK-u ishte, ju e dini, në atë masë sa funksiononte, po nxirrte dëborë, kur binte dëbora, binte borë e kuqe, prej asaj çfarëdo që ishte që dilte nga pirgjet e tymit. Ishte një lloj kujtimi im i hershëm vizual i asaj çfarë ishte Kosova.
Anna Di Lellio: Pse ishe ti atje?
Christopher Dell: Në nëntorin e vitit ‘99, Bill Clinton erdhi në Sofje. Ne organizuam një vizitë të sukseshme nga Clinton. Vizita e parë ndonjëherë nga një President i Amerikës në Bullgari dhe disa nga zyrtarët e lartë në Byronë Evropiane mu afruan dhe më thanë, “Po kërkojmë dikë që të drejtojë zyrën amerikane në Prishtinë, a do të ishit i interesuar?” Dhe thashë, “Mirë më lër të flas me gruan time, por në parim, po”. Dhe kjo është ajo që ndodhi.
Në shkurt, personi që kishte hapur zyrën, Larry Rossin, një koleg, po largohej, dhe ata donin që unë të shkoja atje dhe ta zëvendësoja atë për të paktën një javë, vetëm sa për të marrë një mendim për gjërat, dhe thjesht të shikoja se çka ishte, kështu që shkova. Unë po përgatitesha të kaloja në zyrën në SHBA. U ktheva në Sofje, përfundova punët e mia deri në një pikë dhe pastaj u ktheva në Prishtinë, diku një javë ose dy më vonë.
Ndërkohë palestra ishte djegur. Ju kujtohet ajo ndërtesë e madhe që ishte qendra e vjetër sportive apo diçka e tillë, nga kohërat e Jugosllavisë, ishte djegur mbrenda dy javëve që isha larguar. Ua! Çfarë ndryshimi, vetëm mbrenda asaj kohe.
Anna Di Lellio: Cila ishte detyra jote më e madhe në Kosovë? Ose çka të kujtohet? Sa zgjati mandati yt?
Christopher Dell: Epo, i kalova atje 18 muaj. Supozohej të ishte një vit, por unë, gjatë kësaj, unë u propozova të bëhesha Ambasador në Angola, dhe nuk kisha nevojë të ikja mbrenda një viti në shkurt, kështu që unë mbeta gjatë gjithë verës. Kur e pata mundësinë të mirëprisja George Bush atje si President, unë, në një farë mënyre, u gjeta ndërmjet dy presidentëve.
Mendoj që gjëja e parë e madhe që më ka ndodhur, që të paktën mua më kujtohet tani ka qenë negocimi që të bëhet armëpushim në Luginën e Preshevës. Do të kujtoni që kishte ndodhur kjo lëvizje guerile në Preshevë dhe mbaj mend që shkoja në Gjakovë, dhe përsëri luajta njëfarë roli të ndërmjetësuesit me shqiptarët. Më është dashur të negocioj, për një lloj marrëveshje, midis shqiptarëve të Thaçit dhe shqiptarëve të Preshevës, për të provuar të kontrollojmë këtë dhe për t’i dhënë fund betejës. Por gjërat harrohan, unë i kam harruar të gjitha termat e diskutimit, por kjo është ajo që ndodhi. Dhe u emërua udhëheqësi i shqiptarëve të Preshevës, si quhej? Jonuz, ai përfundoi në burg më vonë.
Anna Di Lellio: Nuk më kujtohet, UÇPMB.
Christopher Dell: Më fal.
Anna Di Lellio: UÇPMB ka qenë…
Christopher Dell: UÇPMB, ishte organizata.
Anna Di Lellio: Dhe ndoshta ke qenë në Gjilan jo në Gjakovë.
Christopher Dell: Gjilan, më fal, më fal, Gjilan. E harrova edhe emrin, në Gjilan e kaluam një ditë të vështirë të negociatave me Thaçin i cili eventualisht i bindi ata që duhet ta bëjnë një armëpushim, që ata të mos hedhin zjarr. Dhe, natyrisht, ajo mbeti një situatë e brishtë shumë kohë më vonë dhe është akoma një temë, siç them një telenovelë, dua të them që këta skenarë vazhdojnë. Por armëpushimi kryesisht u mbajt, pati incidente të herëpashershme.
Më kujtohet kur shkuam për herë të parë te… mendoj që quhej OP-63, ku mund ta shihje Lugina e Preshevës, ku ushtria amerikane kishte krijuar një pikë vrojtimi. Dhe duke parë në dylbi, këtë rajon shumë të trazuar. Dhe për habinë time, duke kuptuar se në distancë mund të shoh Bullgarinë, malet e Bullgarisë Perëndimore, tronditja për çfarë gjeografije të vogël po flasim, dua të them, ishte një linjë e drejtpërdrejtë, me siguri tridhjetë deri në dyzet kilometra më së shumti, e Serbisë Jugore në atë pikë, është shumë e ngushtë, mbase pak më e madhe se ajo, por sidoqoftë ju mund t’i shihnit malet e Bullgarisë.
Anna Di Lellio: Është si Lartësitë Golan.
Christopher Dell: Po, saktësisht, apo në fakt, të qenit në Maputo dhe të mos jesh në gjendje të shkosh në Afrikën e Jugut, gjë që mund ta bësh për dyzet e pesë minuta tani. Tjetër, gjëja që unë isha i kënaqur që mund ta bëja, me të drejtë apo jo, ishte të marrë merita për këtë. Në momentin e zgjedhjeve jugosllave në… kur ishte? Tetor 2000.
Anna Di Lellio: 2001.
Christopher Dell: Jo, duhet të ketë qenë 2000 sepse unë jam larguar deri atëherë.
Anna Di Lellio: 2000, po.
Christopher Dell: I merr udhëzimet nga Washington. KB-ja duhet të shkojë dhe t’i vëzhgojë këto zgjedhje, brenda Kosovës. Jo t’i vëzhgojmë në kuptimin e, e din, duke i vlerësuar ato ose duke qenë në vendet e votimit. Ne kemi dashur të sigurohemi, kemi dashur të dimë se sa njerëz paraqiten në vendet e votimit atë ditë. Sepse, ajo që të gjithë prisnin ishte që Millosheviqi do të pretendonte se kishte dyqind mijë vota në Kosovë dhe 98 përqind e kishin mbështetur atë dhe i vidhnin zgjedhjet në atë mënyrë. Dhe kështu qëllimi ishte që të mund të thoshim jo, ne e dimë se X numri i njerëzve hyri në vendvotimin atë ditë dhe X është më e ulët se dyqind mijë. Ne nuk e dimë se si votuan, nuk kemi ide, por vetëm ky është numri maksimal i votuesve që mund të kishte.
Dhe, duke shkuar me këto udhëzime, duke shkuar për ta parë Bernard Kouchner dhe duke i thënë, “Bernard, këtu është ajo që duhet të bësh për ne”. Dhe, ishte, ishte vonë mbasdite, në zyrat e tij, atje poshtë në ndërtesën e qeverisë, dhe mbaj mend që ai e hapi një shishe Johnnie Walker Red, dhe ne u ulëm për të pirë uiski dhe unë mundohesha ta bind atë që KB-ja duhej të marrë këtë rol. E cila ishte, siç mund ta imagjinoni kontraverze, sepse ishte vendosja e KB-së në mes të një procesi politik. Jo të gjitha shtetet anëtare ishin mbështetëse të kësaj, por unë kisha zhvilluar një raport mjaft të mirë personal me Kouchner me kalimin e kohës. Kështu që unë ndjehem sikur ky takim me të vërtetë e bëri atë të thotë vetëm, “Po, është gjëja e duhur për të bërë dhe ne do të mbështesim atë”.
Jock Covey, i cili ishte deputet dhe amerikan, më pas më tha që, vite më vonë më tha që, shumë prej stafit të tij ishin shumë rezistentë dhe ai në thelb u tha atyre që, “Shiko SHBA-ja është kontribuesi më i madh në KB, ata po paguajnë një të tretën e pagave tuaja, kjo është koha e shpagimit, ne do ta bëjmë këtë”, dhe ata e bënë. Dhe të gjithë sillëm, dhe unë shkova dhe pashë zgjedhjet po atë ditë, nga larg. Ata kishin njerëz që monitoronin çdo vendvotim, bukvalisht të ulur disa qindra metra larg duke shikuar me dylbi dhe duke numëruar numrin e njerëzve që ishin brenda dhe jashtë dyerve atë ditë.
Pra, përpara se të shpalosnin rezultatet e zgjedhjeve, mund të dilnim me një numër. Dhe besoj se numri ishte, nuk e mbaj mend tani. Mund të them që ishte njëzet mijë. Kishte njëzet mijë votues të mundshëm atë ditë nga Kosova. Dhe, natyrisht, kjo e ndaloi Millosheviqin të pretendonte se kishte fituar shumicë masive, pjesën dërrmuese dhe si rrjedhojë që kishte fituar zgjedhjet në tërësi.
Anna Di Lellio: E përmende gruan më herët, a e ke takuar në Bullgari?
Christopher Dell: Po, e takova në trajnime gjuhësore për Bullgarinë.
Anna Di Lellio: Në rregull.
Christopher Dell: Po ka qenë në… burri i saj i atëhershëm kishte fituar një Fulbright për të ardhur në SHBA. Ajo ishte një nënë e re, që ndiqte shkollimin fillestar në Universitetin Amerikan, dhe Departamenti Bullgar për Shërbimet e Jashtme, kishte nevoj për një klasë më të madhe se ajo normale, ata kishin nevojë për një mësues shtesë. Kështu që ajo u punësua për tre muaj për të qenë mësuese e gjuhës Bullgare. Ishte puna e saj e parë profesionale në Amerikë. Tani ajo është vetë diplomate amerikane dhe po shërben në Pakistan me USAID.
Ne u takuam atëherë dhe pastaj qëndruam në kontakt vetëm në Bullgari sepse fëmijët tanë janë në të njëjtën moshë. Djali i saj ishte tre muaj më i madh se vajza ime, dhe kështu gjatë verës në Bullgari ata takoheshin dhe luanin, dhe unë u njoha me familjen dhe mbeta në kontakt. Por, kur shkova fillimisht në Kosovë dhe pastaj në Angola, ne kishim humbur kontakt për shumë vite derisa isha në Zimbabve dhe ne e rizbuluam njëri-tjetrin. Kur ne të dy ishim të divorcuar dhe kishim një jetë ndryshe dhe një gjë çon në një tjetër (qesh)…
Anna Di Lellio: Po, në fakt, pyetja ime është edhe rreth kësaj lloj jete… problematike për të mbajtur familje, po mendoj, nëse udhëton shumë, lëviz dhe ke një ndjenjë të…
Christopher Dell: Është shumë e vështirë për familjet. Sidomos në kohën moderne, e din, ku edhe bashkëshortet e kanë karrierën e vet. Dhe është shumë përçarëse për bashkëshortin që nuk është në Shërbim të Jashtëm. E dini, ktheheni në Washington për disa vite, dhe çdo tre ose gjashtë vjet detyroheni të transferoheni në një vend tjetër. Çfarë i bën asaj karrierës së bashkëshortëve?
Departamenti i Shtetit ka luftuar me të vërtetë me këtë, dhe jo me shumë sukses. Pra, shumë ZSHJ martohen me zyrtarë të tjerë të Shërbimeve të Jashtme dhe pastaj përpiqen ta menaxhojnë karrierën. Ajo që funksionon shumë mirë për disa njerëz është se bashkëshortja i shoqëron, shpesh këto ditë ndodh që edhe bashkëshorti jo vetëm bashkëshortja. Megjithëse, historikisht gratë ishin ato që pritej të ndiqnin, karriera të pavarura. E dini, kam pasur një kolege në Mozambik, për shembull, herën e dytë, ajo ishte një dizajnere grafike. Me teknologji moderne, ajo mund të punote pothuajse kudo, por po, është një nga sfidat me të cilat përballen Shërbimet e Jashtme, dhe është e vështirë për familjet.
Të gjitha tingëllojnë shumë romantike dhe të këndshme, të ç’rrënjoseni çdo dy vjet, duke u marrë me lëvizjen, është një makth, pra situata të reja, miq të rinj, shefa të rinj, shkollë të re për fëmijët tuaj, nëse keni fëmijë. Njerëzit në SHBA vlerësojnë shumë sakrificën që bën ushtria jonë, dhe ata sigurisht sakrifikojnë, por Shërbimi i Jashtëm nuk është shumë larg për sa i përket ndikimit që ka kjo karrierë në familje. Shumicën e kohës nuk na dërgojnë në zona të luftës dhe ku na shtënë; por këto ditë, dhe kohët e fundit, ndodhë edhe kjo. Pra, po, është një sfidë e vërtetë. Por si çdo gjë tjetër, ka kompromise. Shpërblime të mrekullueshme në karrierë, keni mundësinë të shkoni në vende dhe të takoni njerëz që kurrë nuk do të keni ëndërruar që do t’i takoni. Asnjëherë nuk kam menduar të shkoj në Afrikë kur u bashkova me Shërbimin e Jashtëm, hapa një pjesë të tërë të botës për mua që nuk e prisja kurrë, por ka edhe një çmim.
Anna Di Lellio: Kur ke shkuar në Kosovë, ka qenë, vërtetë, vërtetë pas konfliktit…
Christopher Dell: Po.
Anna Di Lellio: Sepse lufta përfundoi disa muaj më parë. Si e krahason me ndonjë vend, për shembull me Mozambikun? Po mendoj ke qenë… a je ndjerë i sigurt, a je ndjerë më i sigurt?
Christopher Dell: Kur kam shkuar për herë të parë në Kosovë, ishte përvoja ime e parë ku kisha sigurim të detajuar. Ka qenë vendi i parë që kam jetuar ku kjo ishte e nevojshme, dhe këta ishin profesionistë të nivelit shumë të lartë. Njësia ushtarake që ka vazhduar të bëhet mjaft e famshme për arsye të tjera, por kurrë nuk u ndjeva, mbase për shkak të pranisë së tyre, nuk u ndjeva kurrë i pasigurt. Unë mendoj se ekzistonte rreziku i mundshëm që Millosheviqi mund të provonte të bënte diçka, e dini, kjo është arsyeja që ata ishin atje. Por, sa i përket popullit shqiptar, ata do të më mbronin shumë përpara se të vinin forcat e mia të sigurisë. Asnjëherë nuk u ndjeva i pasigurt në atë mënyrë. Ekzistonte një rrezik prej minave, mjetet e pashpërthyera dhe e gjithë kjo, kështu që ju e dinit se duhet të kishit kujdes ku ecni dhe të dilni në livadhe të panjohura nuk ishte diçka shumë e këshillueshme. Jo, por në përgjithësi, më pëlqeu që nga fillimi. Ndihesha mirë duke qenë atje.
Ne ishim të mirëpritur, padyshim, ndjeja se puna ishte shpërblyese. Zoti e di se ishte sfiduese. Sidomos në fillim, ishte si të jetosh në këtë dhomë të vetme. Nuk dua ta shokoj audiencën tuaj me historinë e miut që ishte mbi mua, në shtratin tim tri herë mbrenda një nate, përfshirë edhe herën e fundit, në qafë. Kushtet ishin të rënda. Morra një mace, që e zgjidhi atë problem, e që ndërroi jetë këtë vit. Por, ishte e shkëlqyeshme, ishte emocionuese, ishte e rëndësishme, kishte përparësi dhe ishte qendra e vëmendjes së Washingtoni. Dua të them, kështu që për një diplomat profesional, në karrierë, nuk ishte vendi më i mirë për të qenë përkundër vështirësive personale për të jetuar në një vend si ai.
Por, ju e dini, kemi pasur energji elektrike, kemi pasur ujë, që ishte diçka që shumë prej popullsisë e kishte. Një nga çështjet e mëdha me të cilën ende po merreshim ishte përpjekja për të krijuar dhoma të ngrohta për njerëzit në mënyrë që ata të mund të mbijetojnë dimrin, atë dimrin e parë kur pati një ndarje të plotë të të gjitha sistemeve dhe shërbimeve. Kështu që nuk u ndjeva kurrë sikur kisha të drejtë të ankohesha, dua të them, e di, ishte një lloj si, ishte një lloj si të jetosh përsëri në një dhomë konvikti në kolegj, ndërsa njerëzit e tjerë po luftonin me situata shumë më të vështira. Dhe kështu ishte vërtetë e dobishme të kthehesh dhjetë vjet më vonë, njëmbëdhjetë vjet më vonë, dhe të shohësh rimëkëmbjën e vendit.
Mbaj mend që po dilja, perspektiva juaj vazhdon të ndryshojë, në një prej fshatrave atje në zonën e Dukagjinit, ku serbët kishin kaluar nëpër fshat dhe e kishin shkatërruar; gjithçka u dogj dhe u qëllua [me armë], u rrafshua edhe xhamia ishte shemb dhe minarja ishte rrënuar; dhe nuk kisha parë kurrë një shkatërrim të tillë më parë, por më pas u caktova në Angola ashtu siç thashë dhe pashë gjëra edhe më të këqija atje. Do të thotë qytete që kishin qenë vija e parë e frontit të luftës civile për njëzet vjet. Vendos gjithçka në Kosovë në një perspektivë paksa më ndryshe.
Kosova ishte shumë me fat që faza e luftës ishte e shkurtër aq sa ishte, dhe unë vetëm mund ta imagjinoj se si, sa më keq do të ishte sikur të kishin kaluar një apo dy vjet. Nuk do të kishte qenë vetëm një fshat, gjithçka do të ishte rrafshuar ashtu siç pashë në Angola më pas. E cila përsëri forcon besimin tim se ne bëmë gjënë e duhur, domethënë e kemi ndaluar para se të bëhej më keq se sa që ishte.
Anna Di Lellio: Pra prej Kosovës ke dalur në, prapë te… prej dimrit të vitit 2000, që më kujtohet shumë mirë, ke shkuar prapë në Afrikë?
Christopher Dell: Vjeshta e vitit 2001, po, apo natyrisht pranvera në disa hemisfera, por po tetori i vitit 2001. Po kështu unë u largova nga Kosova, kështu që George Bush erdhi për një vizitë dhe ne u takuam në Bondsteel. Ai kaloi shumë pak orë në tokë. Ju kujtohet që ai u zgjodh në Ushtrinë amerikane, ushtria më e mirë në botë nuk bën ndërtimin e kombit, dhe Kosova ishte një projekt ndërtimi kombëtar. Kështu që ai nuk erdhi atje i bindur për të gjitha këto, kjo ishte lufta e paraardhësit të tij në fund të fundit.
Anna Di Lellio: Ke qenë në Kosovë gjatë 11 shtatorit.
Christopher Dell: Jo.
Anna Di Lellio: Jo.
Christopher Dell: Sapo u largova. Dua të them që kisha marrë disa javë pushim. Unë mora pushim një javë pas vizitës së Bush-it.
Anna Di Lellio: Në rregull.
Christopher Dell: U ktheva, e pata lejen. Jo, seancat e mia, të Senatit, më 11 shtator, ku unë isha atje, që me shaka e quaj kabinë e ambasadorëve. Në Departamentin e Shtetit, ku ata ju tregojnë se çfarë, ata përpiqen të sjellin njerëz në karrierë dhe të emëruar politikë dhe përpiqen t’i ndihmojnë të emëruarit politikë që ata të kuptojnë se në çka po hyjnë. Shumë prej tyre nuk kanë shërbim të mëparshëm qeveritar, dhe ne ishim ulur në një dhomë në Departamentin e Shtetit dhe të gjithë këta njerëz filluan të nxitonin brenda dhe jashtë, diçka po ndodhte.
Në pauzë, një nga instruktorët tonë tha, “Ka qenë një aeroplan, një aeroplan ka kaluar përmes|, a u goditKulla e Veriut e para? “Kulla e Veriut”, dhe në pushim ne e ndezëm TV-në. Duke bërë këtë avioni i dytë goditi kullën tjetër, dhe instruktorët thanë, “Jo, jo, nuk ka asnjë problem këtu, nëse ata do të ishin një kërcënim i vërtetë, DS, siguria diplomatike, do të na thoshte”. Unë iu drejtova një prej kolegëve të mi dhe thashë, “A di çka unë po iki nga këtu, sepse, mos mendoni, ja një mësim për ju Z. emëruesi politik, mos u mbështetni në DS për ta shpëtuar jetën”. (qesh), dhe ju e dini, disa minuta më vonë, sigurisht që avioni hyri në Pentagon. Mbaj mend, në atë moment, të gjithë po largoheshin nga Departamenti i Shtetit, ishte shumë e qartë se po ndodhte diçka e madhe.
Kështu që më kujtohet që po dilja në rrugë dhe dëgjoja shpërthime në sfond, duke parë kolonën e tymit që dilte nga Pentagoni dhe në ndërkohë Washingtoni ka qenë, dua të them se të gjithë po përpiqeshin të largoheshin nga qyteti. Një bllokim i madh trafiku, askush nuk mund të shkonte, unë po qëndroja në një vend afër, mund të ecja. Por më vonë atë pasdite, qyteti ishte, ishte i egër, unë dola për shëtitje dhe, po kërkoja një telefon me pagesë që të mund të telefonoja nënën time në New Jersey. Kjo ishte para kohës kur kishte telefona celularë, por rrjeti i celularëve nuk funksiononte dhe sa tmerrësisht i heshtur ishte Washingtoni. Ishte një qytet fantazmë, ishte një ditë e çuditshme.
Anna Di Lellio: Dhe prej aty?
Christopher Dell: Në Angola.
Anna Di Lellio: Angola
Christopher Dell: Në Angola.
Anna Di Lellio: Që është një vend interesant?
Christopher Dell: Aty ku po zhvillohej një luftë tjetër civile afrikane. Jonas Savimbi dhe UNITA ishin akoma në fazat përmbyllëse të luftës së tyre kundër qeverisë MPLA në Ruanda. SHBA kishte një histori shumë më të komplikuar atje në Mozambik. Në Mozambik ne nuk e mbështetëm kurrë RENAMO, megjithëse Jesse Helms u përpoq të na tërhiqte në atë luftë ashtu si ishim të përfshirë në Angola. Departamenti i Shtetit gjithmonë rezistoi, dhe me shumë zgjuarsi publikoi një raport në fillim të viteve ‘90, Raporti Gersony, për mizoritë e RENAMO-s, i cili më pas i bërië të paprekshëm. Dhe kështu nuk u tërhoqëm kurrë. Por ne e kishim pasur këtë histori në Angolë, natyrisht, megjithëse deri në kohën kur kisha ardhur atje në vitin 2001, ne u distancuam nga UNITA për nëntë vjet. Për shkak se ata nuk i pranuan rezultatet e zgjedhjeve të ‘92-tës, u kthyen përsëri në luftë, ne i shkëputëm dhe u bë një lëvizje e vërtetë guerile në atë pikë.
Kështu që unë arrita atje në tetor të 2001-tës dhe lufta po vazhdonte, ju e dini se dukej shumë si Mozambiku në atë Luandën ishte disi i izoluar. Mënyra e vetme për të udhëtuar nëpër vend ishte fluturimi. Dhe pasi që ne po siguronim shumë ndihmë, shumë ushqim, kishim, ju e dini, një shërbim ajror, që mund t’i thërrisnim për të bërë udhëtime. Kështu që atëherë shkova në Huambo dhe pashë këtë qytet që ishte në front të luftës civile për vite e vite. Pra prej një rruge në rrugën tjetër përballë dhe kështu që të gjitha ndërtesat u goditën dhe u bombarduan.
Dhe pastaj në shkurt të 2002-tës, natyrisht, Savimbi vritet dhe UNITA ra pothuajse menjëherë. Dhe kishte shumë dyshime të ngushta në Washington se me të vërtetë ishte shkatërruar [UNITA] sepse kishte një numër njerëzish që kishin këto marrëdhënie të gjata, që e kishin të vështirë t’i linin, ta pranonin faktin që UNITA kishte ndaluar së funksionuari si lëvizje guerile, si parti rezistence. Dhe unë kam pasur mjaft tension me Departamentin e Shtetit në lidhje me këtë, duke thënë, “Njerëz ka përfunduar. Ju nuk e kuptoni, kjo nuk është marrëveshje e negociuar. Qeveria fitoi, UNITA është mposhtur”. Dhe të mbijetuarit nga UNITA, ata ishin duke jetuar me vite në provincat e largëta lindore të Angolës. Nuk kishte ushqim, ata po mbijetonin në mjaltë të egër që gjenin nëpër shkurre.
Është histori e famshme: Savimbi ishte ushqyer mirë, dhe në të vërtetë ai qëlloi kuzhinierin e tij sepse vodhi ushqim për vete. Një tjetër kuzhinier, pra, vdiq nga uria, më mirë se sa të rrezikonte të kapej duke vjedhur ushqim. Ata ishin në gjendje të dëshpëruar. Savimbi u largua dhe gjithçka kollapsoi. Atëherë e gjej veten duke bërë gjëra shumë të njohura, duke punuar me AID për të gjetur kupa kallaji dhe tenxhere dhe tigan dhe gjëra për forcimin e UNITA-së, të cilët po silleshin në… E harrova emrin tani, por ju e keni pasur këtë, por kampet e demobilizimit. Dhe më pas një nga drejtuesit e vjetër e Byros Afrikane kishte qëndruar dhe më tha, “O Zot Chris, ke qenë me të vërtetë në krye të gjërave, ke bërë një punë të mirë vetëm, pavarësisht nesh”. Ishte ky lloj i punës, duke u përpjekur për t’i bërë gjërat pa Washingtonin, duke kapërcyer rezistencën e Washingtonit.
Dhe filluan negociatat zyrtare të paqes, dhe përsëri ishte shumë e ngjashme si në Mozambik, midis palëve, e din, në Moz… e dini, në, në, në Angola ishte treshja, tri vendet që ishin kërkuar nga palët për t’u përfshirë ishte Portugalia, Shtetet e Bashkuara dhe në këtë pikë Rusia. Dhe kështu ne ishim tre partnerët ndërkombëtarë të ndërmjetësimit. Por në të vërtetë nuk funksionoi si Mozambiku sepse me të vërtetë ishte një përfundim tjetër, dhe UNITA gjysmë zemre po merrte pjesë në këtë proces dhe jo vërtet duke bërë shumë përleshje. Askush prej neve nuk mund të bënte diçka që ata të negociojnë më shumë, për të marrë më shumë, e din, për të marrë norma më demokratike të pranuara dhe për të lënë një fushë të nivelit të lojës për zgjedhjet e para.
Dhe pastaj një ditë i kishim thirrur në një mbledhje dhe ata bukvalisht nënshkruan dorëzimin. Ata thjesht dhanë gjithçka, dhe unë u zemërova, unë e thirra me emrin ishte… emrin e luftës e kishte Gotu, dhe e harrova emrin e tij të vërtetë tani. Të gjithë, të gjithë në Angola kanë një emër lufte, ai ishte Gotu, ai ishte udhëheqësi i mbijetuar i UNITA-s. Dhe ai erdhi në zyrën time dhe ai po shikonte në tokë këpucët e tij. Unë i thashë, “E kam një pyetje, sa kushton ti?” Ai disi shikoi edhe më thellësisht këpucët.
E vërteta është se qeveria e Angolës bleu paqen. Megjithëse nuk ishte një rezultat demokratik, ai nuk ndërtoi norma demokratike në sistem, masat e tij mbrojtëse dhe gjërat që ne të gjithë shpresonim të shohim si rezultat. E vërteta është se ishte një fund më i prerë për luftën e tyre sesa ai në Mozambik. Ata i paguan me paranjerëzit e UNITA-s. U dhanë shtëpi dhe makina dhe trajtim mjekësor, Gotu ishte mirënjohës ndaj qeverisë sepse ishte duke vdekur për bukë. Ata e kishin, unë e dërgova atë në Afrikën e Jugut dhe, e dini, u kujdesëm për të për gjashtë muaj dhe e ushqyem, e dini, regjim ushqyese, sa për të mbijetuar.
José Eduardo Dos Santos, çfarëdo faje që kishte si lider, e kuptoi që ai kishte burime për të siguruar paqe të qëndrueshme në Angola, dhe ai e bëri. Ai nuk ka udhëhequr llojin e qeverisë demokratike që dëshironim, por vendi kurrë nuk shikoi mbrapa; dhe po, nuk ka pasur asnjëherë asnjë shenjë se lufta do të rishfaqej në Angolë ashtu siç pati vazhdimësi të djegjes së thëngjillit të Mozambikut prej asaj ditë deri sot, 24 vjet më vonë, gati çerek shekulli më vonë. Pra, rezultate shumë të ndryshme.
Prapë turmat ndërkombëtare po vraponin përreth, procesi i paqes dhe pajtimit, sepse ne kishim vetëm peshkopin Tutu që bënte pajtime në Afrikën e Jugut, kështu që kjo ishte shija e ditës. Dhe përsëri angolezët nuk donin të ishin pjesë e saj, dhe dua të them angolanët e zakonshëm, shumica e angolanëve të thjeshtë thjesht donin që ajo të mbaronte dhe të harrohej, dhe të vazhdonin më tej, dhe t’i i bënin përpjekjet e tyre dhe ne t’i bënim përpjekjet tona që t’ju ndihmojmë të kthehen në këmbët e tyre dhe ta rindërtojnë jetën e tyre, në vend që të zgjidhnin rezultatet se kush i bëri çfarë kujt.
Pra, kjo ishte Angola, ishte një kohë mjaft emocionuese sepse me të vërtetë pamë që filloi rimëkëmbja dhe njerëzit dilnin nga shkurret në gjendje të tmerrshme. Dhe më pëlqen të bëj fotografi si hobi, dhe nga fotot më shqetësuese që kam bërë ndonjëherë janë të këtyre njerëzve, njerëz të dobët, që vijnë, dalin nga shkurret në malësitë qendrore të, të Angolës. Dhe një fotografi ishte shumë, të ndikonte, ishte një grua e shtrirë me kokën në prehrin e vajzës së saj dhe vajza ia largonte thërrijat nga flokët, sepse kjo është e gjitha, shihej qartë që nëna po vdiste nga uria dhe gjithçka që mund të bënte vajza ishte të përpiqej ta ndihmonte që t’ia heq morrat nga flokët e saj. Ajo grua me siguri ka vdekur disa orë më vonë, ishte tepër vonë edhe për ushqyerje terapeutike.
Një tjetër fotografi e një plaku të veshur me lecka që kanë marr ngjyrën e tokës, ngjyrë e verdhë e të kuqërremtë, mblidhte kokrra të rëna misri. Kishte një shpërndarje të ushqimit, ju e dini, misri amerikan shpërndahet nga Programi Botëror i Ushqimit, dhe ky njeri ka ardhur vonë ose nuk kualifikohet në një farë mënyre, ishte ulur duke marrur individualisht kokrra misri nga toka. Vendi kishte arritur në këtë pikë. Ndërkohë natyrisht, diamantet dhe vaji po i bënin njerëzit në Luanda mjaft të pasur.
Dhe një nga mësimet e mia prej kësaj ishte pasojat e paqëllimta të ndërhyrjes me qëllim të mirë, që vlen edhe për Kosovën. Por njëra prej tyre ishte, mbi dyzet vjet luftë civile, së pari, lufta koloniale, por kryesisht lufta civile. Njëzet vjet luftë civile, qeveria në Luandë, mësimi që ata kishin tërhequr ishte, pra mirëqenia e atyre njerëzve në brendësi, ku vepronin guerilët, “Ata nuk janë problemi jonë, domethënë ndërkombëtarët le të merren me ta”. Tani kjo pasqyron tensione etnike në vend, por ka pasur mungesë të përkushtimit të vërtetë për të bërë ndonjë gjë për t’i ndihmuar këta njerëz të dëshpëruar,; dhe kjo mbetet një sfidë për njerëzit e Angolës, edhe sot e kësaj dite, mendoj, edhe pse pastaj nuk kam kaluar shumë kohë atje, kur e shihni që Luanda u bë qytet kanceroz, jashtëzakonisht i madh, ku shumë njerëz po shkojnë sepse atje ka ende ngjarje që po ndodhin, edhe pse është jeta e dëshpëruar dhe jetojnë në kushte të tmerrshme, megjithatë është më mirë atje sesa në fshat, ku gjërat ende po mundohen të rimëkëmben.