Pjesa e Dytë
Agim Rudi: Edhe, e kisha nji mundësi m’u pranu nëpër këto… në Slloveni ishte e pamundun, e disha unë situatën, 150 vetë ata s’i marrin shqiptarë bre. Ata i kanë shkollat për sllovenë, eventualisht për maqedonë i kanë. Se maqedonët në ish—Jugosllavi s’kanë qenë shumë problematik, ata e kanë ulë kokën edhe gjithë kanë kalu mirë. Edhe shtet kur u bonën pa kurrëfarë problemi, ata s’jonë bo me luftë shtet, këta janë maqedonët, po i lidhi [temat], por qeshtu është. Edhe kisha nji mundësi diqysh me m’ndihmu Agimi për atje në shkallë të tretë… atje për… masi ka qenë atje e ka njoftë situatën me m’ndihmu pak, por thashë, “Jo bre lene” {përplasë duart}. E jom nisë te kom marrë ato, te kom marrë çka duhet për provim pranues, u duhshin katër portrete, dhjetë vizatime kështu, t’ia kom nisë me bo portrete… tash disha me bo portrete. Përpara a din çka pikturojsha bre? Deçanin me nji shpi edhe me nji asi bre {shpejgon me duar} kurgjo s’disha bre, kurgjo përpara, përpara… por tash isha në nji situatë krejt tjetër, tash disha.
I bona katër portrete të nivelit sa u… se pak orë ishin të skulpturës, sa kishte ardhë Agim Çavdarbasha në Akademi, edhe i bona ato. E bleva nji syngjer të najllonit, syngjer të madh, i bona dy këtu, dy këtu {shpejgon me duar}, dy skulptura me nji asi, dy skulptura me nji asi, i morra vizatimet, hypa [në tren]. Ka qenë treni për me shku në Lublanë, në Fushë Kosovë në 11:00 sahati ka qenë, jom shku qashtu, jom hyp në autobus, jom shku deri në Fushë Kosovë, jom hyp n’asi [tren], jom shku në Lublanë. Qajo e mirë është që kisha të holla, situatën në familje e kisha perfeksion, krejt, Rafeti ishte kthy atëherë prej…
Erëmirë Krasniqi: Beogradit…
Agim Rudi: Prej Beogradit hini në punë, në Akademi menjiherë, e kishte rrogën njëmijë euro, nëmijë marka, rroga ishte njëmijë marka, a din çka ishin njëmijë marka? Shumë ishin njëmijë marka n’atë kohë para katërdhjetë vjete. Para katërdhjetë e sa vjete, para 44 vjete, shumë moti more ajo, kishim n’shpi pare, kurrëfarë… unë u nisa thashë, “Du me studiu.” “Agim, veç shko studio. Kënaqu!” Hiç kurrëfarë problemi une, kurrëfarë problemi. Se gjithë shqiptarët, na kurrë, gjithë s’kena pasë, gjithë kena pasë probleme materiale. Pa kurrëfarë problemi jom shku, krejt motrat, krejt më çojshin pare, džeparac[1], shkova po s’disha ku, s’disha, isha në Lublanë, s’disha kurgjo. Shkova, aiii Zot…
Hina në provim pranues, pesë ditë provim pranues atëherë, shumë seriozisht, shumë vetë, shumë vetë. Mandej gabimisht e kisha informatën, sllovenishtja nuk i përngjajke shqipës [mendon me thënë serbishtes]. Sllovenishtja ishte tjetër gjuhë bre, as, as njerëzit nuk e dijnë, as sot njerëzit nuk e dijnë, kujtojnë që sllovenishtja është njësoj, jo bre sllovenishtja nuk është njësoj, sllovenishtja është krejt tjetër gjuhë bre, lidhje s’kisha. Tani une u mburrsha me ata që e di serbishten, ajo ishte hendikep, në Slloveni ishte hendikep me ditë serbishten bre, kjo ishte e vërtetë edhe…
Erëmirë Krasniqi: Qysh ke provimi pesë ditë, po mendoj…
Agim Rudi: Pesë ditë…
Erëmirë Krasniqi: Ditën e parë ishte…
Agim Rudi: Ditën… njiherë vizatojshim, mandej bojshim portret, mandej bisedojshim, komisioni, nji komision e kur, në fund domethanë u mbledh nji komision prej shumë vetë dhe na pyten, “Pse po studion, e pse po donë me studiu, e pse kështu…” Unë e kisha bo nji llapsus shumë t’madh. Une e kisha diplomën e Shkollës së Lartë, une hiç, une e kom çu, por ata s’e kanë pa pse po e çoj. Une për vitin e parë jom shku, e tash ata vetën, “Kena nji problem, ti e kishe kry Shkollën e Lartë,” e m’thanë, “Ti mundesh në qoftë se donë, ti u duftë me na tregu. A po donë për vitin e dytë, a për dytin e tretë a?” “Jo,” i kom thonë, “une s’po du as për vitin e dytë as… unë nuk e di skulpturën. Jom ardhë për vitin e parë.” Ai ishte, ai ishte, ata s’kishin ndi kësi fjalë kurrë në jetë, o budalla, unë isha shku me mësu skulpturën bre, s’më interesojke kurgjo, hiç kurgjo s’më interesojke.
Shkova, qe qekjo ka qenë shumë e randësishme, ajo shumë, shumë, shumë e randësishme. Në atë kohë mu nuk m’u duke kurgjo ajo për mu, eh punë e madhe, çka po… une veç e kisha dertin si m’u pranu në Akademi. U pranova, perfekt. Ma çunë telegrafin. Nji shok, nji djalë, se aty ishin studenta shqiptarë, gjakovarë, krejt studentat, pak, s’ishin në Lublanë shumë, njiqind studenta ishin. E njoni, nji Fahri Xharra është, është në Facebook vazhdimisht, nji Fahri Xharra aty, tekstilin e studiojke. Ai ma çoi, ma shkroi, i thashë, ma shkroi telegrafin, “Je pranu.” U tranova, u tranova, u tranova mandej i kallxova Agim Çavdarbashës, ku—ku—ku çka u gëzu ai shumë, u gëzu shumë që s’i kom kërku ndihmë. A din pse? Se tha, “Une ta kisha dhonë ndihmën po diqysh kishe metë vetë keq.” A po kupton? Këto ishin sende t’vogla po shumë, për jetën time shumë të randësishme. Edhe shkova në Lublanë është…
Erëmirë Krasniqi: Në cilin vit?
Agim Rudi: ‘77 kom diplomu, hekja katër…
Erëmirë Krasniqi: ‘73.
Agim Rudi: Ashtu. Edhe ajo m’ka kartiratë [lodhë], ajo Lublana, une kujtojsha mos me dalë prej Jugosllavisë, ajo Sllovenia s’kishte qenë Jugosllavi hiç, ajo kishte qenë veç sa për sy e faqe. Ajo ishte nji botë [tjetër], knej Italia, knej Gjermania, {tregon dy anë me durë} kultura të ndryshme. Po une s’disha, e shihsha që diçka është krejt tjetër, çka o vëlla, këtu tjetërqysh po jetojkan, këtu tjetërqysh, atje në Slloveni tjetërqysh. E unë isha në situatë shumë të mirë materiale, po e ceki prapë. Prandaj unë nuk kisha kurrëfarë problemi, veç me mësu edhe kaq. Kisha problem sllovenishtën ata pa, pa, pa mësojsha. Mësojsha, kurgjo s’mësojsha, folsha sllovenisht, folsha edhe u përmirësojsha.
Edhe fillova me nji rezhim kështu, jo shqiptarçe, e qitsha ka nji hamer në dhomë edhe në hamer i bojsha 30—të edhe çdo ditë shkrujsha në nji katror çka kom bo sot, çka kom mësu sot, çka… si i smutë pak a din dojsha shumë…. Edhe ia nisa me mësu atje, ia nisa me përparu, ia nisa me kuptu artin, tjetër qysh ishte arti, s’i kisha maniret une… pedagogjia jonë është shumë mbrapa, ka qenë këtu, këtu ka qenë pedagogjia jonë shumë mbrapa. Edhe kadalë, kadalë i ndijsha do emna, do sende tjera, i nijsha… ma së shumti nerva m’shkojke kjo ka qenë vendimtare (qeshë), m’shkojke nerva kur ma përmendshin Wassily Kandisky…
Erëmirë Krasniqi: E pse?
Agim Rudi: Po ai ishte thyerje n’mes artit abstrakt dhe artit realist, une s’i disha ato dallime hala, hala s’i disha, hala i disha e s’i disha. Sllovenishtja më mungojke, më mungojke, librat s’më mungojshin se i lexojsha serbisht, sllovenisht s’mujsha me lexu. Shumë isha i kërkum se une e disha çirilicën me lexu, sllovenët s’dishin kërkush (qeshë), shumë i kërkum isha. Kështu që, s’kisha kurrëfarë problemi se ata plot u ofrojshin, studentat u ofrojshin, “Ndihmoj me Anglishtën! Ndihmoj me Frangjishtën! Ndihmoj kështu…” edhe unë, mu aq shumë m’thirrshin çirilicë që une si kundërshpërblim…
Erëmirë Krasniqi: E pse ku e kishit ju, ku u përdorkë çirilica, n’çka? Në dokumenta?
Agim Rudi: Në libra.
Erëmirë Krasniqi: Ah, në libra.
Agim Rudi: Në libra valla, libra estetike, libra të artit, ka pasë në Beograd bre gjithçka…
Erëmirë Krasniqi: Në çirilicë i kanë shkru a?
Agim Rudi: Në çirilicë bre kanë shkru, ata kurrë s’kanë shkru n’latinicë veç çirilicë kanë shkru.
Erëmirë Krasniqi: Po a?
Agim Rudi: Po (qeshë) aty kur m’pyte edhe njiherë thashë, “A jom mirë une?” në çirilicë kanë shkru.
Erëmirë Krasniqi: S’e kom… kom mendu që kanë shkru n’latinicë…
Agim Rudi: Jo bre çfarë latinica s’u përdorë hiç, veç në Zagreb u përdorë.
Erëmirë Krasniqi: E çka bojshit ju i latinizojshit a…
Agim Rudi: Jo more, veç ia përkthejsha.
Erëmirë Krasniqi: Okej.
Agim Rudi: Ja përkthejsha, e kishte nji faqe, dy faqe, tri faqe diçka ja përkthejsha, dikush kishte literaturën serbisht edhe këta studentë… ishin mirë atje shumë qita, qe qikjo ish shumë mirë. Unë s’kisha kurrëfarë probleme, përkthejke gjithkush anglisht, nji faqe, dy faqe, biografi. Sidomos biografi, se biografitë s’ki çka u dufshe me ditë, kush është Martinsi, e kush ky, e ku e ky, e ku ka lindë e sende. Sllovenishtën e kuptojsha pak, t’cungume, une s’mujsha me lexu sllovenisht, serbisht perfekt e qeshtu…. Edhe lexojsha une “Politika”, “Politika e të Shtunës”, gazeta “Politika e të Shtunës” ka pasë këndvështrime kritike për artin, kulminante. Këtë e kom diktu.
Erëmirë Krasniqi: Për artin në Jugosllavi a…
Agim Rudi: Për artin figurativ në Jugosllavi.
Erëmirë Krasniqi: Ok.
Agim Rudi: Edhe vështrime për jashtë. Po veç Jugosllavia ka qenë shumë e madhe, ka pasë shumë njerëz t’mëdhaj, shumë njerëz t’mëdhaj. Është mëkat i madh që ju s’po mundeni hiç me i kqyrë këto sende. Për shembull skulpturë, njeriu ma i madh i ish—Jugosllavisë, ma i madh n’art, ma i madh prej t’gjitha kohënave, une mendoj është Ivan Meštrović[2]. Skulptori Ivan. Ai skulptori, tash veç po e spjegoj këtë e mandej kthena prapë. Ai skulptori ka qenë i lajthitur, i mashtrumë, e ka mashtru vetën me njifarë jugosllavizmi, me njifarë sllavizmi edhe mandej ai krejt Beogradit ia ka bo përmendoret, krejt përmendoret e Beogradit i ka bo Ivan Meštrovići, krejt kuvendit, krejt ata kuajt e ato sende i ka bo Ivan Meštrović. Malit të Zi, kuvendin e krejt, vorrin e Njegoshit e krejt e ka bo Me… Meštrovići. Në Slloveni ka bo Meštrovići.
Ka qenë shumë i madh, mandej u ikë, gjatë kohës së kësaj, ka ikë në Amerikë. Edhe në Amerikë, midis Chicagos i ka… skulpturat e Meštrovićit jonë, i ka fitu në konkurs gjithëbotëror me indianët t’u gjujtë, edhe ajo shumë, shumë skulpturë e madhe, kali kështu {tregon me duar}…. Domethonë këtë po e tregoj se sa i madh është a di, Amerika nuk t’njeh kush je ti, a je kroat a çka je a…. Ky ka qenë kroat Meštrovići, po është habitë me këtë jugosllavizmin, ka qenë i lajthitur…. Edhe ato duhet me lexu, ato duhet me mësu bre, atë artist duhet me mësu bre. Njerëz të kategorisë t’lartë, pa marrë parasyshë çka jonë, ata duhet me i ditë, duhet me i ditë kush jonë, duhet me ditë kush është Nikola Tesla bre. Ai në Amerikë është hero. Është emër shumë i madh.
Erëmirë Krasniqi: E a ka pasë skulptura ai edhe këtu përpara, Meštrovići?
Agim Rudi: Ku?
Erëmirë Krasniqi: Në Kosovë po thom, ta di që na me pasë kontakt…
Agim Rudi: Jo, s’kena pasë na kështu, Kosova ka qenë kurkushi edhe shyqyr në Beograd ka, në Kroaci, krejt jonë. Domethonë, shumë i madh ai, as këta s’e kanë ditë sa i madh është, sa i madh… sa artist i madh, a din? S’di përtej çkafit e mora këtë, këtë…
Erëmirë Krasniqi: Për vështrimet që i keni lexu në “Politika” në atë kohë?
Agim Rudi: Edhe po, eh, eh, eh… edhe une “Politikën e të Shtunës”, une u çojsha midis Lublanës, a s’i dojsha, Beogradin s’e dojsha aty, “Politika” merre me mend, gazetë e politikës, kishte vështrime marramendëse. Nji ditë po lexoj, nji ditë po lexoj qysh në Minhen po hapet ekspozita e Wassily Kandisky, “Retrospektiva”. Ai m’u pat’ bo pikë ajo, ato s’disha kurgjo hiç, folshin këta s’i kuptojsha çka po thojnë, hiç s’i kuptojsha çka po thojnë. Artin abstrakt unë s’e disha çka është, këta në Shkollë të Lartë s’na kishin mësu kërkush, këta abstrakt punojshin, po abstrakt naturalizëm, a din qashtu gjysë abstrakt, njifarë gjysë… po ti mos ma përzi bre thuje kllot bre ja kështu, se nuk di une, ndama, ndama, çelmi sytë. Shujta, m’vike inati, sllovenët krejt botën e dishin, studentat sllovenë, kolegët, dishin vëlla, ata kishin pa, une s’kisha pa. S’disha une, as s’disha çka është Louvre, as s’disha, s’disha kurgjo tek qatëherë e pashë, kujtojsha që po di.
Kurgjo s’disha. E t’jom çu nji natë, t’ejtën proma te kom marrë atë, e kom ble asi rucksack[3] {shpjegon me duar} për me shku si, si… atëherë shkojshin… ka qenë si hipik, a din kishe me thes e me krejt, krejt, krejt… pa ditë as gjermanisht, as anglisht, as kurgjo, jom nisë, jom shku në Minhen. Shkova në Minhen, këto e mora për me flejtë dikun te parku, e disha unë si t’është muze ka park, në Austri… edhe… në Minhen po mendoj… Edhe u duhsha m’i mësu shtosat e këtyne udhëtimeve, ku ki me i ditë ti bre? A din pa ditë gjuhë, pa ditë kërkush… mandej shumë vjet, shumë vjet, dhjetëra vjet kom shku kështu, pa ditë kurgjo kom udhëtu. E mësova sistemin pa ditë gjuhë, a din? Nuk e dini këtë dert sa keq është kur shkon e s’din gjuhë.
Edhe dojsha me flejtë në park po s’lejshin milicët, u dufshe natën me flejtë e u dufshe ditën me shku për në muze… i lejshim n’stacion ishin ato, njifarë asi i lejshe ato {tregon me duar}, ti i mësojshe këto sende pa ditë gjuhën, zor ishte m’i mësu (qeshë)…. Hyna në muze, Kandinsky, o Zot në shumë kate Kandinsky. Dojsha m’u tranu qysh s’po i di, po unë pata lexu shumë, une pata lexu shumë për Kandinskyn, kush është, e çka është, por s’e kuptojsha. A din… fillet e abstrakcionit e krejt… aty, aty une, aty t’u lexu, aty se dojsha m’u bo ma i miri prej studentëve, s’dojsha une gjysë më konë, ma i miri dojsha, ma i miri prej sllovenëve, krejt sllovenë i kisha.
E kqyra, periudha e kaltërt, periudha e gjelbërt, periudha kështu, ia nisa mekanikisht m’i mësu cilat jonë e qysh…. Shkojsha, s’mujsha me nejtë prej mengjesit, s’mujsha prej 9:00 deri, deri në 5:00 masdite me nejtë. Pagujsha dy bileta, nji dilsha flejsha nji sahat qaty n’bari se qashtu, e mandej të dytën biletë, sende palidhje po qishtu…. Erdha, shkova, dy ditë nejta, dy ditë n’muze për mu ish ajo si mi, si mi gjetë Amerikën. E pashë Kandinskyn, ma patën lodhë shpirtin me atë Kandiskyn kuku se kuptojsha. T’i hina tash mas asaj, shuj, kërkujt s’i kallxova që jom konë në Minhen, hiç, hiç, hiç…
Lexo, lexo natën si i trent, lexo atë… për jetën e tij e për ato vështrimet e tij, hala s’i disha, hala me estetikë s’kisha shku une për me i kuptu ato, por i kuptova para vaktit. Ia nisa s’mujsha me duru tash kur folshin ato, thojsha, “Jo bre, kjo është periudha e kaltërt, i ka… periudhë është e vogël…” Ku ka qenë ky i lajthitur Kandinsky me muzikën, ka dashtë me bo pikturë si me ligje t’muzikës. Po nuk bon me ligje të muzikës, e ka pa vetë n’fund që nuk bon, po veç folsha me serbez (qeshë) para studentëve, “Çka u bo me këtë Agimin, ai Zot, o Zot?” U ndërrova une, ia nisa m’u ndërru. Eh mandej ajo s’kishte të ndalun, mandej ajo s’kishte të ndalun. Mandej në mramje une nuk shkojsha n’shpi, në 7:00 sahati isha në biblotekë, në biblotekë të Akademisë, ka pasë Akademia shtatë… prej të hanës deri t’premtën.
Gjithë ditën skulpturojsha, gjithë ditën skulpturojsha me orar e pa orar, s’më interesojke, orari s’më interesojke, unë isha në atele. Edhe n’mramje shkojsha në biblotekë, të shtunën e të dillën, të dillën isha me shqiptarë. Ia pata bo vetës me nejt nji orë me shqiptarë, dy orë se… s’u bo (qeshë)… me nejtë me shqiptarë, ata rrishin bashkë, ka dhjetë vetë, dymbëdhjetë vetë me nji vend. Folshin për jetën për politikën edhe m’shkojke nerva. Slloveni… Slloveni, s’rrihet bre shumë, ka dymbëdhjetë vetë qysh rrishin, ai Zot (qeshë). Kaniherë bojshin edhe pasul e s’di çka, ai lezet ishte nji orë, dy orë hajt…
Erëmirë Krasniqi: A ka pasë ndikim n’punën e juaj krejt…
Agim Rudi: Shumë…
Erëmirë Krasniqi: Këto informata edhe…
Agim Rudi: Shumë, shumë.
Erëmirë Krasniqi: Ky ekspozim…
AR Shumë edhe… erdhi, po duhej gjithçka m’u kthy me t’mirë. Erdhën studentët e Santa Cruz, e kom pllakatën, të Amerikës, e kom pllakatën se po harroj të kahit jonë, të Kalifornisë diçka…. Erdhën me ekspozu me studenta të Lublanës në galeri të qytetit edhe s’di… s’e di çka ka qenë ajo marrëveshje, n’atë pllakatë shkrun kush jonë ata e krejt…. Edhe na zgjedhën prej studentave, s’kishte lidhje na zgjedhën na të vitit të parë, e të dytë e sende, po, une isha viti i dytë. Tri punime t’mia, në galeri të qytetit të Lublanës, kujtova qe u bona ma i miri, ma i miri n’botë. Ajo për mu ish ma i miri n’botë se tre, tri punime veç mu, hej Zot, u gëzova shumë, dojsha m’u tranu krejt, dojsha m’u tranu…
Duhej m’u ballafaqu edhe me këto probleme, edhe me këto probleme, këto jonë probleme për artistin shumë, sidomos në ato fillet, se t’doket, t’rritet mendja. Po t’rritet menja po duhet me qenë racionale ajo rritje e mendjës edhe duhet me qenë në kuadër të normales (qeshë). Mandej morra vesh që ato ishin punime t’mira, se ato s’i kishin ekspozu ato pa konë punime t’mira se atje s’kishte në Lublanë me të ngjofshëm, kërkon s’e ngjisha une (qeshë). Kjo ka qenë shumë pjesë… megjithëse sendi ma i madh në Lublanë ka qenë që kulturat e ndryshme, kultura të vike, ti shkojshe në Vienë njiherë, u tranojshe. Shkojshe në Venedik, u tranojshe. Bota jetojke, bota e Sllovenisë, ajo u bojke jeta kulturore shumë, u zhvillojke shumë jeta kulturore. Në Slloveni kishte ekspozita të çuditshme, të gjermanëve, të gjithkahit.
Erëmirë Krasniqi: A ishte kjo ekspozita për juve e para, kjo në Slloveni?
Agim Rudi: Po, në galeri?
Erëmirë Krasniqi: Po.
Agim Rudi: Po në galeri gjithë e shënoj une atë, gjithë e shënoj në biografi teme, u konë… s’u konë kush e di çka bre, po për mu shumë e randsishme bre, shumë… ai shumë e madhe…. E studentëve megjithatë, por tri punime bre, kërkujt s’ia kanë marrë, ka njo ia merrshin gjithkujt. Kadal veç logjikoje, ku, qysh mu tri punime, diçka është, jom i mirë. Erdha aty n’përfundimin s’kokna i keq une, disha edhe për Kandinskin, disha arti abstakt, arti realist, kurgjo s’është, kurgjo s’është.
Edhe këtë, kjo është kjo, kjo… u ushqeheshim me kulturë të ndyshme. Mandej shumë ishte me rëndësi me pa njerëz t’mëdhaj, për shembull, kuvendi i Sllovenisë, kuvendi është me reliefe, qe mundeni me kqyrë dikund n’asi… është me reliefe, skulptura në bronz, krejt, krejt me qindra, me qindra skulptura. A din kush i ka bo? Profesori jem, profesori Zdenko Kalin[4]. Zdenko Kalin është profesor shumë unik, ka qenë një njeri shumë i madh, ai ka dhonë fillet e…. Por ai ka studiu në Zagreb, kur ka qenë Ivan Meštrovići, a din se kadal po i lidhi sendet. Ivan Meštrovići ka qenë jo profesor i tij po ka qenë profesor në Akademi. Dikush e ka pasë nji klasë, dikush nji klasë…
A din çka do të thotë me pasë Meštrovićin, a din, rritësh, bohesh i madh, bohesh i madh. Mandej kur e ka kry Akademinë, masi u shku në Karare, Karare është nji gur, gur… ku nxjerrin gurë, mermer. Ai gurë, pllakat e krejt ktyne Saudi Arabisë, bohen pi Kararës, skulpturat ma t’mira të Michel… krejt skulpturat e Michelangelos jonë bo prej gurit të Kararës. Aty jetohet me familje, pesëqind—gjashtëqind familje me mija vjet jetojnë aty, e kanë shpinë, flejnë edhe bojnë…. U shku ky profesori jem, i smutë, edhe ky u konë jo bash si duhet, shkon (qeshë) katër vjet ka nejtë, ka jetu në Karare për me mësu zanatin e gurit edhe ai ka pasë problem se këta Sllovenët jonë shumë t’mirë, shumë popull i mirë, po nacionalista jonë. Po s’kallxojnë ata, na kallxojmë, na menjiherë edhe na s’e kuptojmë shumë fjalën nacionalizëm po… edhe kur fillojmë me kuptu nji send e përmendim që jena nacionalista, na mburrëm.
Jo more, ai, nacionalist është ai, ai donë me bo skulpturën, skulpturën sllovene. Ai ka jetu në Titova, Tito, Josip Broz Tito, kryetari i Jugosllavisë, ai e ka pasë nji vend, Brione në Kroaci e aty i ka marrë të gjithë artistat. Edhe këta artistat e mëdhej i kanë pasë ateletë, ky Zdenko Kalin ka pasë atelenë aty, kur ka dashtë ka shku. Ka qenë njeri i madh, kom mësu shumë, ka qenë, tash e di, neoklasik, neoklasik, i vjetër, me standarde t’vjetra. Une kur jom shku atje, ai ka dalë, ia ka nisë m’u përgaditë për pension, në atë moshë ka qenë, ka pi cigare “Jugosllavia”, cigaren e ka pi “Jugosllavia”, këtu e ka nxjerrë {shpjegon me duar} tak, e ka nxjerrë qibritin.
Prej tij kom mësu shumë, kom mësu që s’mundësh ti m’i mësu në art, nuk mundësh m’i mësu do sende, ka do sende që nuk shkrujnë n’libër. Do sende shkrujnë, në art nuk shkrujnë, duhesh me i pa, duhesh me i pa. Duhesh me pa ai kur e kapë me skulpturu, Zdenko Kalin, kur e ka kapë ndonjiherë punimin e vet. Ma shumë kom mësu prej qatij minutit, ma shumë kom mësu se shumë sende tjera, shumë libra qe i kom lexu dhe arti është… i ka fshehtësitë e veta. Nuk është punë e Zotit, është punë e njerit, njeri, njeri që ka punu shumë, që din shumë, që ka punu shumë ai din. Jo ai që ia ka pru Zoti, perendia, jo bre perendia, s’është punë e perendisë, perendia e ka vendin e vet për sende tjera jo me ta mësu skulpturën. Jo me ta mësu muzikën. “E kom nji projekt, ma ka falë perendia.” Kangëtarë, rep, budallë, palidhje, kurrëfarë… jo budallë edhe repi është i mirë e sende po leje bre mos…
Domethonë une isha me Zdenko Kalin, dy vjet e kom pasë ate profesor, kom mësu, çdo gjë në Slloveni çka ka qenë, ka qenë me Zdenko Kalin. Për shembull RTV Lublana, a din që ka nji, e ka pasë nji djalë, lakuriq me kësi {spjegon me duar}… me, me, me pip, me kësi ka bo muzikë, lakuriq e ajo ka qenë shenjë e televizionit të Lublanës, ka qenë punë e këtij Zdenko Kalinit. Po du me të tregu shumë, shumë, shumë…. Edhe shumë kom përfitu prej tij, edhe ai u merrke me art, s’u merrke me asi… masi m’thatë do detale, që muj me bisedu edhe për detale…. Njiherë në mëngjes herët, se unë shkojsha, 6:45 krejt jetën kom shku në Akademi, kurrë s’kom shku 6:50, 6:45 kom shku, 6:45 kom shku në Akademi edhe në 7:00 në mbramje kom shku në biblotekë.
Duhesh m’u konë i smutë, të han, ai vend i madh të han, a din qysh? S’munesh me u bo ma i miri, s’munesh me u bo ma i miri ti, duhesh me e mujtë me sende tjera (qeshë), me, me primesa tjera. Edhe une shkojsha në mëngjes edhe kur kom shku nji ditë në mëngjes e shfrytëzojsha prej 7:00 deri në 9:00, kërkush s’vijke në Akademi kurrë hiç, po studenta të Akademisë nuk vijnë në Akademi prej 7:00, 8:00 sahati bre. Une vijsha, s’më interesojke mu kerkush hiç more, une edhe skupltura. Edhe kur erdh profesori, une t’u skulpturu, “A profesor…” shumë e dojsha, shumë, shumë, e tha, “A ki probleme?” Profesori po ma bon mu, “A ki probleme materiale?” A din, ia thashë, “Unë nuk kom kurrëfarë probleme materiale,” thashë, “unë përveç tjera që më çojnë prej shpisë, unë këtu e kom gjetë punën në, në këso muze.” Verës une merrsha pare shumë, shumë në muze, punojsha në restaurim kështu edhe kisha pare shumë. Unë udhëtojsha me aeroplan bre. Megjithëse, këtë me aeroplan ma ka mësu kjo gruja se vijke aty te une….
Edhe thashë, “Nuk kom probleme, e tjera… ” “E cilat jonë ato brengat për të cilat ti i bon për hirë me e bo këtë, cilat jonë ato vujtat tuja?” Thashë, “Ndigjo profesor, më vjen keq unë me ju tregu shumë gjana a e di kështu, por…” thashë, “unë tani nuk kemi kështu… ne jemi të aneksum prej Serbisë, shteti Jugosllav na ka marrë prej Shqipërisë edhe na jena në Jugo….” “E qysh ju s’jeni, s’është pjesë, Kosova nuk është pjesë e Serbisë a?” “Jo more ajo është pjesë e Shqipnisë, a s’e dini a?” Tha, “Unë s’e kom ditë.” Thashë mandej, “Ne, une vetëm 10—15 përqind të kangëve shqipe guxoj me i ndëgju në Radio Prishtinë, 80 përqind, 90 përqind nuk guxoj me i ndëgju.” “E ku i ndëgjon?” “Në Radio Tiranë i ndëgjoj msheftas”. Thashë, “Unë Dostoevskyn e kom lexu komplet në serbisht, se unë… s’ka…” Nuk ka pasë atëhere të përkthyme në shqip, çdo gjë elementare është në serbisht, shkollën e mesme e kom kry në serbisht. Shqip kom pasë veç shqip [lëndën e gjuhës shqipe]. Thashë, “Kangën time nuk muj me këndu, kjo është një këngë, ky këndon,” thashë, “nuk kukat, nuk pisket, ky këndon.”
Ato këngë… e pata lidhë une me “Këngët e pakëndume”. E pata lidhë une, kjo është ideja ime, ideja e kësaj skulpture, ideja e kësaj skulpture ishin “Këngët e pakëndume” ishin. Tha, “Po a? Qysh Rudi kurrë qysh nuk m’i ke tregu këto sende?” Edhe i tregova mandej, u mundu me kuptu por s’mujti, ky i ngiti të untit nuk ja din. Edhe ai ka qenë njifarë komunisti, skulptor i mirë, por komunist. Komunist domethënë i ka taku nji partie e cila e ka mundësu me jetu si mbret, mreti i mbretave. Edhe mu qetash me m’pasë… s’e di s’e kom provu kërkush s’më ka lutë me jetu si mbret se nashta isha dorëzu (qeshë). A po m’kupton se e bukur është jeta kështu, kjo ka qenë me…
Mandej une… ndodhë edhe diçka në vitin e tretë, te une vjen nji profesor tjetër Slavko Tihec. Slavko Tihec ka qenë… përmendore të Sllovenisë në këtë periudhë tjetër i ka bo Slavko Tihec a di. Ka qenë një njeri shumë i madh, modern. Ai ka punu shumë në Francë ka magjistru edhe në Francë te César [Baldaccini] është nji skulptor shumë i madh, i njoftun César. Skulptura është, i ka karakteristikat e veta. Unë deri sa kom mësu prej Kalinit si punohet në daltë mandej s’më ka vyjtë kurgjo këtu mjerisht (qeshë). Mandej, derisa ligjshmëritë e materialit dhe formës, ligjshmëritë, rregullat, e skulptura s’është veç me skulpturu a di…
Prej këtij kom mësu gjana tjera, çdo kohë duhesh me shku me kohën edhe arti duhet me shku me kohën, çdo gjë është okej në qoftë se je me kohën. Në qoftë se s’je me kohën, merre me mend me vesh ti sot nji blluzë e cila u vesh në shekullin e XVIII, merre me mend çfarë budallakie është, apo me hongër ushqimet e atij të shekullit të XVIII. E ne… gjanat, gjanat duhen me qenë me kohën edhe skulptura edhe arti edhe muzika edhe krejt artet duhen me qenë me kohën bre, duhen me qenë me kohën.
Edhe tash ky më pruni në nji kohë tjetër, por unë isha hazër, unë isha hazër, une e disha dallimin… e disha çka ka bo Picasso, çka ka bo Henry Moore, çka ka bo… kush u konë Michelangelo. E disha të vërtetën tash, jo nji të vërtetë të, të… si në strip të tregume, por tash e di të vërtetën qysh duhet me ditë. Si ka jetu me kohën, si ka korrespondu me kohën, çfarë niveli kohor ka qenë? Ato sende në qoftë se s’i dinë, badihava, ti mos skulpturo, mos pikturo, duhesh me ditë në çfarë kohe je t’u jetu bre. Ajo është me rëndësi. Tash është art tjetër, tjetër është arti i shekullit XVIII, tjetër është arti i shekullit XIX. Impresionistat janë të bukur, të bukur, qitash ka maru puna mo, veç i kqyri ma… hajt më dhimbsën, ani. Ka maru se është tjetër kohë.
Është shekulli XXI duhet me gjetë çka është, cila është për tjetër, për shekullin XXI. Duhet me qenë artisti i mençur, shumë i ngritur, s’bon mos me qenë i ngritur. Badihava s’ka ajo kaloi, maroi mo, “Zoti ka me ma pru, Zoti kangën, ka me ma pru Zoti nji kangë, ka me m’kallxu çka me bo”. Jo more, jo, jo, duhesh m’u, m’i kqyr ligjet e rregullat e botës, duhesh me i ditë ka, ka buron arti yt, ka? Prej kahit është ka del? Eh, mësova prej këtij Tihecit shumë sende, mësova prej këtij Tihecit edhe m’u çelën sytë, mu çelë nji perde tjetër. S’po e nënçmoj këtë, ka qenë shumë i madh po ky ka m’u bo i madh, se për m’u bo i madh duhesh me shku koha pak a din s’munesh mu bo i madh menjiherë…
Erëmirë Krasniqi: E qysh të mësojke ai me reagu pak në mënyrë ma imediate me çka është t’u ndodhë në botën e artit?
Agim Rudi: Po, na tregojke, na tregojke shumë, por unë e shihja prej veprave të tij, s’kishte nevojë shumë m’u spjegu.
Erëmirë Krasniqi: Si ishte, çfarë, çfarë ishte stili i tij?
Agim Rudi: Veprat e tij, filozofia ishte krejt tjetër send, ai e kapke nji gjë, nji, nji lëvizje, nji diçka prej asaj krijojke storie, prej asaj krijojke idenë edhe e niste skulpturën. Ky, ky i ka bo partizanët, ky i ka bo partizanët, ky, ky, njerëzit lakuriq edhe partizantë ky… po s’është ajo boll, a di s’është (qeshë), s’është ajo boll, partizanët veç me i bo a di, duhet diçka tjetër, a di, duhet pak patjetër.
E kom pasë nji student të… s’di po iu tregoj. Nji student në fillim erdhi, sa ishte kry lufta këtu te ne, këtu te ne sa ishte kry lufta. Erdhi studenti në provim pranues ma i miri, shumë i mirë erdh edhe i thashë, “A e din çka? Krejt çka keni dert tregomni, tregomni dertet mos i mbani dertet mrena, këtu e keni profesorin atij i rrëfeheni. Si, si, si atij rabinit… si atij, e si atij, e si atij që i rrëfehesh, rrëfemi mu dertet çka keni. Çka në kuadër të skulpturës, në kuadër… a ki naj dert kallxoma bre se ta ndihmoj”. Tha, “Po valla, po ta kallxoj profesor,” tha, “menjiherë ia kisha nisë Adem Jasharin me ba.” I ri, simpatik, i mirë, i vyshëm. Po thashë, “A din çka? Unë ty nuk po t’ndali me bo Adem Jasharin, por ti hala s’je mësu me bo Adem Jasharin, duhesh do hapa tjerë me i bo me vitin e parë, dytë, tretë e mandej kur e bon Adem Jasharin ajo reflektohet, shihet, s’munesh ti tash…” “Po, jo bre e kom bo njiherë bre.” Ai, ai me të veten e tregojke e kom bo njiherë, po ti le aty (qeshë) që e kom bo njiherë…
Kur u bo erdhi në vitin e katërt, diqysh s’e nala unë se qata me bo nji figurë të madhe, teknikisht skeletit i duhen shumë sende, e a vlen në qoftë se s’je hala, në qoftë se s’ki përvojë të madhe? E s’mujsha me hekë e sende po u bo viti i katërt, viti i tretë u ba edhe viti i tretë po i thom, “A po e merr e kena kështu nji figurë me bo, nji figurë të nji personi shumë të rëndësishëm, a i luftës, a i pendës a i… por, ku i ke ato fjalët e… fjalët para tre vjete, a po e nisë?” (qeshë) Jo që s’e boni, po tanë kohën i shkojke koha t’u u arsyetu. Kishte fillu, kishte hi në botë tjetër të artit, ishte në fshehtësira tjera, fshehtësira të cilat ate e preokupojshin, edhe prej që e ka kry tash Akademinë punon për të holla, punon përmendore…
Erëmirë Krasniqi: A ka qenë i ngjajshëm raporti i juaj me Tihecin?
Agim Rudi: Me?
Erëmirë Krasniqi: Tihecin. Slavko Tihecin, profesori juaj që…
Agim Rudi: Po, ka qenë, ka qenë, ka qenë… prej secilit, prej tjerëve ke marrë diçka, prej secilit ke marrë diçka. Prej tij kom mësu atë dashurinë ndaj materialit, arti bëhet në material. Arti nuk bohet në frymë, s’është ton, ton në muzikë, por është material. Ai e ka ditë atë mishërimin me materialin {tregon me duar} qysh ka dashtë, ai e ka dashtë gurin, aktin e gurit, a po kupton e ka dashtë, e kom mësu atë dashurinë prej tij. Por prej tij jo, prej tij kom mësu sende tjera, konstruksionin, kom mësu qysh është… dimensioni, çka tregon dimensioni e atëherë dimension është, arti është dimension, madhësia do sende tjera, do sende shumë ma tjera të cilat kur i mbledhsha edhe ato edhe ato u bojshin për mu mjaft. E plus nji e mirë, nji e mirë e Akademisë së Lublanës, jom t’u i tregu të mirat e Akademisë të Lublanës, e kishim estetikë e teori e këso landë kishim plot… ne kishim anatomi, këto i merrshin, i blejke Akademia në asi, këso njerëz të vdekun edhe e kishim për detyrë të anatomisë me…
Erëmirë Krasniqi: Përnime a?
Agim Rudi: Palidhje, muskuj, nji muskul…
Erëmirë Krasniqi: Edhe Michelangelo edhe Da Vinci e kanë bo të njejtën.
Agim Rudi: Ashtu, ashtu ka bo Michelangelo e ka mësu anatominë. Unë mendoj që e panevojshme, por këta kishin qejf me i shti edhe sendet e vjetra, ata kishin qejf këta gjenerata e vjetër si Leonardo, me konë si Michelangelo, me konë…. E tash ma bojshin këta profesorët, e dijshin që jom shqiptar, ma bojshin, “Agim… shumë mirë e kena Agimin e na asiston.” E t’më ra nji herë të fiktë prej asaj… më ra të fiktë, menzi erdha në veti (qeshë). Thashë, “A e din çka? Unë le që as… unë s’di a kom me ardhë n’orë, me të asistu çfarë…” A din, se na shqiptarët jena fizikuza, a din kësi…
[1] Serb: džeparac, shuma mujore të të hollave, jo medomos shuma të mëdha, para xhepi.
[2] Ivan Meštrović (1883-1962) ka lindur në Vrpolje, Kroaci. Ka qenë skulptor dhe arkitekt i njohur kroat i shekullit XX. Meštrovići, praktikën e tij krijuese e ka definuar drejt prodhimit religjioz artistik, të cilat i ka punuar kryesisht në dru. Në punën e tij janë ndier ndikimet nga arkitektura Bizantine dhe Gotike. Punët e tij më të njohura janë nga periudha e hershme krijuese si Crucifix dhe Madonna.
[3] Germanisht: Rucksack, bukfalisht çantë shpine.
[4] Zdenko Kalin (1911 – 1990) u lind në Solkan, Slloveni. Ai ka qenë skulptor i njohur në ish-Jugosllavi. Ka studiuar në Akademinë e Arteve të Bukura në Zagreb më 1948. Më vonë, më 1965, ai mori pozitën e rektorit në po të njejtin institucion të artit.