Pjesa e parë
Natasa Govedarica: Do ju lusja që fillimisht të prezantoheni, të tregoni emrin tuaj dhe diçka për origjinën e familjes tuaj, si dhe kujtimet tuaja më të hershme.
Olivera Budimir: Unë jam Ollivera Budimir. Përndryshe jam nga Prishtina, kurse tani jetoj në Beograd. Kam ikur për në Beograd në vitin ’99 pas ngjarjeve në Kosovë, pas luftës në Kosovë dhe gjithmonë e theksoj atë, unë nuk kam ardhur, por kam ikur pikërisht sepse nuk është e njëjtë të shkosh dhe ikësh. Sepse të skosh është zgjedhje, është vullnet i mirë dhe të ikësh është detyrim, të cilës të gjithë i rezistojmë. Në fakt, unë gjithmonë kam jetuar në Prishtinë me prindërit e mi, vëllezërit, dhe pastaj me bashkëshortin tim, aty jam martuar. Kam punuar, ai punonte, kemi pasur një jetë të bukur, një martesë të bukur. Edhe familja e tij dhe e imja kanë qenë të kësaj ane, të kësaj rrethine. Është një qytet relativisht i vogël, por jo aq i vogël sa mos t’i ketë edhe komponentet e një qyteti të madh, kështu që të ka ofruar një jetesë të rehatshme dhe të mirë. Kurrë nuk kemi pasur ndonjë problem me fqinjët tanë, ne nuk jemi të ngarkuar, nuk jemi edukuar në atë mënyrë as familja e bashkëshortit dhe as e imja, në mënyrë që të jemi të ngarkuar si nacionalist apo në baza etnike, a sidoqoftë, kështu që kemi jetuar të qetë.
Edhe ai edhe unë kemi arritur deri te një status. Kemi pasur një jetë të mirë në qytet dhe mendonim që e gjitha ishte duke shkuar në një drejtim normal. Pikërisht në prag të luftës, rastisi që ne donim të zgjeronim familjen, t’i krijojmë pasardhësit dhe ta plotësojmë atë dëshirë në mënyrë që të jemi një familje e plotë. Sidoqoftë, ndodhi lufta, dhe u bë humnerë. Pastaj ndodhi gjithçka që nuk është dashur të ndodhte dhe kështu edhe jeta e tij e njëkohësisht edhe e imja u ndal diku në pikën zero, janë ndaluar nga një, nuk mund të thuhet fuqi më e lartë por për shkak të neglizhencës dhe papërgjegjësisë së disa njerëzve apo ngjashëm, politike apo ngjashëm.
Natasa Govedarica: Cilat janë kujtimet e para të jetës tuaj familjare në Prishtinë, ju keni lindur në Prishtinë dhe aty keni jetuar me familjen tuaj, si e kujtoni atë periudhë?
Olivera Budimir: Babai im është vendas, babai im ka lindur në Prishtinë, gjithashtu edhe prindërit e tij. Pra, të gjitha kujtimet e mia janë të lidhura me Prishtinën, përveç kësaj, këtë nuk e kam thënë më herët, por ngjashëm, ngjarjet, ngjarjet e këqija, ngjarjet nacionaliste për fat të keq ndodhën edhe para luftës dhe gjatë asaj luftës tjetër. Deri atëherë kanë qenë [Lufta Botërore] e Para dhe e Dyta, dhe shumë më herët, pasi që babai im në vitin ‘43 kishte ikur njëherë nga Prishtina. Ai e la gjithë pronën e tij dhe u kthye me dëshirën e tij pas vatrës së tij. Duhet theksuar që shtëpinë dhe pronën nuk i ka kthyer asnjëherë. Ajo ka mbetur ashtu deri në këtë ditë, por ai kishte nevojë të jetë aty. Të gjithë ne ishim aty, dhe të gjithë u rritëm aty, me vëllezërit e mi, tre vëllezërit dhe unë. Por për nga natyra i ati im ka qenë një njeri i qetë dhe nuk ka dashur që me askënd, për shkak të fushave dhe livadheve, siç do të thuhej, shkaku i pronave të shkaktoj mosmarrëveshje më askënd, kështu që gjithë ajo ka ngelur në një tjetër plan.
Për të më e rëndësishme ishte familja, shëndeti i fëmijëve të tij dhe të mos kemi mosmarrëveshje me askënd, në mënyrë që të jetojmë gjithmonë në paqe, sepse ai gjithmonë më ka thënë që fëmijët e mi janë më të rëndësishmit. Asgjë nga pasuria nuk mund të na kompenzojë. Kështu që unë kam… ai e ka përjetuar tashmë këtë dëbim në lëkurën e tij. U kthye si një proletar me asgjë, pa pronë, pa shtëpi dhe pastaj ne e kemi rikrijuar gjithë atë, edhe ai edhe nëna dhe normalisht edhe ne më vonë, kur ishim duke u rritur. Dhe përsëri, ne kemi krijuar një vend dhe pothuajse nga asgjë e kemi ndërtuar përsëri. Unë disi e kam në mendjen time që, ai që ka pasur, ai do të ketë përsëri, sepse do të përpiqet të arrijë dhe përsëri do ta kompenzojë atë, sepse prona gjithmonë kompenzohet, vetëm jeta nuk mundet. Kështu që, asnjëri nga ne nuk ka qenë i ngarkuar as me pronë dhe as me faktin që ne nuk kishim asgjë për momentin, do të arrijmë të fitojmë një ditë, kjo asnjëherë nuk na ka shqetësuar.
Megjithatë, kemi jetuar në mënyrë paqësore, të qetë, kemi mësuar në shkollë, e kemi përfunduar atë, disi kemi arritur deri te punësimi. Kanë qenë rreth katër me nji, shtatë me nji në krahasim, nuk mund të them, shqiptarët. Dikur ata ishin šiptari, më pas shqiptarë, me gjithë respektin sepse të gjithë kanë të drejtë të thërrasin vetën ashtu siç duan, unë e respektoj këtë, pse jo. Unë tani mund të them se jam afrikane dhe të gjithë mund të thonë dhe çfarë pastaj, çdokush mund të jetë, apo jo? Kjo është kaq relative, kjo është zgjedhje. Por në librezën time të shkollës ku kam mësuar, shkruan gjuha šiptarski, por pas një kohe pas miratimit të Kushtetutës është ndryshuar në gjuha shqipe, por mirë, edhe kjo është e parëndësishme. Sidoqoftë, babai im e fliste šiptarski dhe jo gjuhën shqipe sepse ai vet thoshte, “Unë atë gjuhën që ju jeni duke e mësuar në shkollë tani, nuk e kuptoj.”
Ai e fliste gjuhën šiptarski me popullsinë lokale si gjuhë amtare. Këtu mendoj unë fliste gjuhën rome ashtu siç fliste frëngjishten dhe italishten, sepse aty e kanë punuar hekurudhën dhe u mësua me ata aty. Ishte, mendoj që të gjithë në atë kohë në qytet, në atë periudhë kohore kur babai im është rritur dhe ka jetuar, e gjithë popullsia ka folur të gjitha gjuhët, të gjitha gjuhët lokale sepse në atë mënyrë e kanë respektuar njëri-tjetrin, por gjithmonë kanë ndodhur disa gjëra, por ato ishin disi jashtë qytetit, jashtë disa ndjesive dhe njohurive tona, kështu që ne kemi jetuar në mënyrë paqësore, kemi jetuar në mënyrë paqësore.
Natasa Govedarica: Ju jeni vajza e vetme apo motra e vetme nga tre vëllezërit. A ju ka sjellë ky pozicion ndonjë privilegj apo herë pas here ishte… të themi problematike? Si jeni trajtuar në familjen tuaj, dhe si në shoqëri përderisa rriteshit, gjatë shkollimit?
Olivera Budimir: Në familje më duhet të them, duke qenë se isha vajza e vetme, në disa raste, në një mënyrë isha e mbrojtur, por në mënyrën tjetër jo. Unë nuk e kam kërkuar këtë sepse jam tip i tillë. E di që prindërit e mi vetëm mua ma festonin ditëlindjen, gjithmonë e festoj. Vëllezërve mezi dihej se kur e kishin, por ditëlindja ime është shënuar të paktën qoftë në mënyrë minimale apo sidoqoftë, disi më janë plotësuar dëshirat. Sa i përket vëllezërve gjithmonë kam gëzuar një vend, “Ajo është ajo”, dhe kështu ishte. Nuk diskutohet, vëllezërit e mi kurrë dhe as sot e kësaj dite nuk kanë sharë para meje shkaku i një ndjenje të brendshme dhe jo për faktin që dikush u ka thënë që të mos e bëjnë, por thjeshtë ishte ashtu. Ne jemi, në Kosovë e keni pak atë, ne jemi patriarkal kundrejt familjes, i mbrojmë motrat, vëllezërit, jemi mjaftë të lidhur dhe më pëlqen që është ashtu. Por unë kam qenë në një vend të veçantë, por përsëri kam pasur një tjetër.
Nëna ime ishte nga Serbia, nga Bllaca serbe. Ajo është mësuar që fëmiu i gjinisë femërore duhet të punoj dhe kështu mua gjithmonë më është dashur t’i ndihmoj nënës, gjithmonë më është dashur të jem e rritura, gjithmonë më është dashur që, “Ju luani, kurse ti duhet të më ndihmosh!” Pra, në disa raste, në një formë kam qenë e mbrojtura dhe e preferuara, kurse në disa jo. Prap, unë jam një tip i tillë që e kam ndjenjën më tepër i mbroj tre vëllezërit e mi, se sa ata mua, sepse ajo mund t’i bëjë të gjitha dhe ajo nuk ka nevojë për mbrojtje, dhe unë jam disi si një lloj skifteri. Me gjasë kështu janë motrat… dhe kështu duhet të jenë. Nuk e di, do doja të kisha një motër, por qofshin të gjallë vëllezërit e mi.
Natasa Govedarica: Cili fëmijë me radhë jeni ju?
Olivera Budimir: I dyti, i dyti.
Natasa Govedarica: Tani, kur flisni për arsimimin, ju keni përfunduar shkollën fillore në Prishtinë, filloren dhe të mesmen?
Olivera Budimir: Po, dhe kam studiuar në Beograd, edhe në Prishtinë, por edhe në Beograd.
Natasa Govedarica: Dhe si dukej gjithë kjo? Cilat kanë qenë këto vite kur ju keni shkuar në shkollë fillore në Prishtinë? Janë diku… vitet gjashtëdhjetë?
Olivera Budimir: Ashtu, nuk e di tani se kur jam regjistruar. E di që kam studiuar në vitet shtatëdhjetë e disa. Mendoj që këto janë disa prej viteve të një periudhe të bukur, kur askush nuk kishte dhe të gjithë kishim, ne të gjithë kemi pasur paqe në shpirt dhe unë e dua atë pjesë të jetës sonë sepse kemi qenë edhe në shkollë edhe gjithandej disi të barabartë. Në mes njerëzve nuk janë ndjerë dallime të mëdha të standardit të mënyrës së jetesës, por kemi qenë të afërt, kemi shkuar në shkollë bashkë, edhe fëmijët e zyrtarëve edhe fëmijët e punëtorëve në të njëjtën klasë. Nuk kishte dallime të mëdha dhe trazira, kurse sa i përket asaj që shkolla ka pasur dy apo tri gjuhë, atëherë ishte edhe departamenti i gjuhës turke. Aty kemi qenë paralel, nuk kemi qenë asnjëherë së bashku. Gjithkush ka shkuar në klasën e tij, gjithkush shihej me shokun e tij dhe askush nuk e ka parë apo takuar atë tjetrin me përjashtim të fëmijëve të lagjes me të cilët gjithashtu jemi shoqëruar pa ndonjë neveri, pa, nuk kishte diçka që na ka penguar. Edhe pse prindërit e mi nuk na kishin thënë mua apo vëllezërve të mi, “Mos u shoqëroni me atë, apo ai është i këtillë apo atillë”. Nuk ka qenë absolutisht ashtu. Vetvetiu e kemi zgjedhur shoqërinë tonë, por nuk dihet pse mirëpo bëhej një lloj filtrimi në atë mënyrë që gjithmonë jemi shoqëruar në disa qarqe tona. Do të thotë, kemi jetuar në mënyrë paralele.
Natasa Govedarica: Sa i përket barrierave gjuhësore, ju përmendët që qysh në shkollë fillore, që babai juaj fliste gjuhë të ndryshme, ju a keni mësuar diçka në shkollë?
Olivera Budimir: Kjo është shumë karakteristike. Ne kemi mësuar në shkollë që nga klasa e katërt, unë kam mësuar në shkollë gjuhën šiptarski dhe pastaj diku në klasën e shtatë, gjashtë, shtatë që ishte gjuhë shqipe, kurse në librezën shkollore ishte gjuha šiptarski. Dhe pastaj kemi mësuar komunikimin bazik, si gjithë fëmijët. Kemi mësuar këngë, kemi mësuar të gjitha këto, megjithatë, babai im i fliste gjuhët si gjuhën amtare. Ne kurrë nuk e kemi mësuar, unë kurrë nuk e kam mësuar. Ndoshta shkaku që në një periudhë ka filluar një presion që duhej ta mësonim. Kur njeriut i thuhet që duhet të bëjë diçka ai nuk e bënë atë. Babait tim askush nuk i ka bërë presion që ai të detyrohet ta mësoj, por ata të gjithë e kanë mësuar, ata e dinin. Por neve na është thënë se duhej ta mësojmë. E pra nuk kam për ta bërë, në qoftë se duhet nuk do ta bëjë, nëse nevojitet do e mësoj.
Kjo është diçka e brendshme, nuk është kjo tani të mendosh ashtu. Në atë kohë nuk kam menduar për këtë, vetëm e di që nuk e kemi… unë nuk e kam folur. E kam kuptuar mjaftë por shumë pak e kam folur dhe tani e njëjta, por me të vërtetë, thjesht nuk kam pasur nevojë, sepse ata të gjithë e dinin gjithmonë gjuhën serbe. Ne mendonim se ishte e natyrshme për shkak se administrata ishte në gjuhën serbe, sepse duhej të vije në komunë, duhet të vije në shërbimin e ofiçarisë. Në rregull, kishte edhe dy-gjuhësi, por nuk mundemi të gjithë t’i kemi të gjitha, gjithashtu disa gjëra edhe duhej të fliteshin. Kështu që ka qenë disi, nuk e di si, por ata të gjithë e dinin, edhe pse ata ishin në një kohë, jo gjithmonë, por në një periudhë ishin shumicë, por të gjithë e dinin më duket që nga lindja. A ka qenë kjo ndjenjë e tyre, nuk e kam idenë, asnjëherë nuk e kam kuptuar këtë, jo që nuk e kam menduar.
Më kujtohet kur nipi, kur është martuar vëllau im, kjo ka qenë në vitet e ‘80-ta kur atij i lindi dhe kur iu rrit djali ‘86 – ‘87, kur ai tashmë ishte djalosh dhe ai njejtë shoqërohej me fëmijët e tjerë të rrugicës sonë. Ai është, të gjithë ata janë të vegjël, kaq të vegjël {tregon me duar} dinin [gjuhën] e vinin tek ai në oborr, e thërrasin dhe flasin me të, lozin së bashku dhe e thirrin, “Dejan, eja!” dhe ikin bashkë dhe lozin dhe kështu. Ai kurrë nuk e mësoi. Por askush nuk i ka thënë të mos e bëjë, pse kjo është kështu unë nuk e di. Por ai kurrë nuk i ka thënë, “Mos e bëjë Dejan!” Por si mund t’i thoshim kur ai tashmë është duke lozur me ta, kur askush nuk e ka penguar që të shkojë nëpër festa të ditëlindjeve, të lozin, të shoqërohen, të lozin në oborr, në oborr tonin, por nuk e mësoi. Kjo me gjasë është ajo rezistenca sepse është ndjerë një lloj, diçka që duhet… por kur ka rezistencë gjithmonë është diçka e vogël.
Natasa Govedarica: Po më vonë në shkollën e mesme ose gjimnaz, çfarë keni përfunduar?
Olivera Budimir: Shkollën e Mesme të Mjekësisë.
Natasa Govedarica: Në Prishtinë gjithashtu?
Olivera Budimir: Po.
Natasa Govedarica: A ka diçka të veçantë që ju mbani mend nga kjo periudhë e shkollës së mesme, ndonjë miqësi, dashuritë e para. Çfarë ndodhte në atë kohë?
Olivera Budimir: E pra, në shkollë të mesme kam qenë një nxënëse shembullore.
Natasa Govedarica: Siç edhe e kam pritur.
Olivera Budimir: Kryetare e klasës, unë kam qenë sekretare e shkollës, e organizatave studentore apo sido që janë quajtur ato, organizatat e të rinjve të shkollës. Unë kam qenë aq aktive, më kanë përzgjedhur këtu dhe atje, gjithandej më kanë përzgjedhur mua disi. Kështu që unë kam qenë disi, kam menduar që jam fëmijë i urtë, por kam qenë nxënëse e mirë, kam qenë nxënëse e mirë, shembull për klasën dhe kam pasur kujtime të mira dhe kam në përgjithësi kujtime të mira nga shkolla. Nuk kam qenë fëmijë problematik në asnjë formë. Normalisht, ka pasur aty edhe këngë dashurie dhe gjitha ato që e përcjellin atë. Nuk [kam qenë problematike]. Kisha edhe përkrahjen e prindërve të mi dhe kështu. Po edukimi… ajo që është me rëndësi është t’u tregosh prindërve tuaj e pastaj t’a thonë fqinjët sepse…përse të pëshpëritin fqinjët kurse prindërit të mos e dinë. E kanë kuptuar prindërit që kjo ishte periudhë e rritjes dhe që ashtu duhej, që ashtu duhej të ishte, kështu që nuk ka pasur… [probleme]. Ishte mirë t’i rikthehemi këtyre kujtimeve, por mirë, kjo është e gjitha.
Disa jetë tona që kalojnë, të cilat shënojnë një kohë të rinisë sonë, por unë mendoj se kam jetuar shumë shpejt. Unë gjithmonë kam jetuar shumë shpejtë. Më pëlqente të shoqërohem dhe të dal, i kisha disa hobi që i kam edhe sot. Si studente më pas kam filluar edhe të qep për shoqet e mija sepse, “Ma bëj mua një? Ma bëj mua një? Kush ta ka qepur? Unë vetë” {imiton bisedat me shoqe}. Më pas, në një periudhë kur e kisha të lirë, kam qepur, kam fituar para sepse nuk ka qenë ajo kohë kur të rinjtë kanë fituar para me të vërtet, disi nuk ka qenë ashtu. Por unë kisha një ide timen… askush nuk më detyronte. Unë kam dashur dhe kështu kam punuar dhe pastaj në kohën e provimeve unë i kam kaluar ato dhe kam shkuar rregullisht në fakultet dhe të gjithë e kanë ditur, “Ola tani po i kalon provimet”, dhe kështu ishte. Kur kam kohë të lirë unë ulëm qepi, fitoj para, shkoj në bregdet me shoqërinë dhe kthehem ose blej për shtëpi këtë, atë, pra për ato dëshira që kisha, e që kushtonin më shumë se sa që prindërit e mi mundeshin të m’i realizonin. Kështu që ka qenë mirë dhe kam qenë aktive dhe mendoj që kam jetuar treqind në orë dhe kam pasur mjaftë kohë edhe për vëllezërit edhe për vete. Unë kam veshur xhemperët më të mirë, më modernët në atë kohë, pantallonat e parë në formë kambane të cilët i kam qepur vet sepse kisha dëshirë të jenë të bukur, t’ua bëja atë. Kjo ishte, e bukur ishte kjo.
Natasa Govedarica: Çfarë kishit zgjedhur për të studiuar?
Olivera Budimir: Së pari kam studiuar frëngjisht në Prishtinë, po, dhe pastaj e regjistrova shkollën e lartë të mjekësisë, drejtimin sanitar në Beograd dhe paralelisht kam studiuar në të dytë dhe paralelisht i kam dhënë të gjitha provimet rregullisht. Pastaj kam mbaruar shkollën e lartë të mjekësisë në Beograd dhe jam punësuar kështu që unë nuk diplomova në frëngjisht, por jo për shkak se e humba. Nuk kam rënë në asnjë provim, sepse u ndala në një periudhë. Unë nuk mund të shkoja më tej për të përsosur gjuhën, por u ndala dhe ajo mbeti aty përndryshe kam mundur ta përfundoj edhe atë.
Natasa Govedarica: Por kryesisht keni jetuar në Prishtinë. Në Beograd keni ardhur sipas nevojës apo si ishte?
Olivera Budimir: Po, po. Unë kam ardhur këtu vetëm për të dhënë provimet dhe i kaloja provimet, por kam jetuar në Prishtinë.
Natasa Govedarica: E nëse do kishit krahasuar Beogradin dhe Prishtinën në atë kohë, a do mund të na thoni se si ishte jeta këtu si dhe atje dhe çka ju tërhoqi atje dhe çka këtu?
Olivera Budimir: Nuk kam pasur unë ndonjë nevojë për Beogradin. Unë e kam dashur vendin tim, Prishtinën time, mendoj timin. Nuk them timin, qyteti nuk është i askujt prej nesh por e përvetsojmë. Gjithkush ka tapi mbi diçka, aty ku kemi jetuar dhe ku kemi vënë rrënjët. Më kujtohet njëherë kur shkova për t’iu nënshtruar provimit apo ta paraqes, nuk e di, nuk më kujtohet. Dhe tani përderisa isha duke blerë një kartolinë në kioskë për ta dërguar në Prishtinë më pyet shitësja që ishte prapa në kioskë. Thotë, “Nga jeni ju?” Them, “Nga Prishtina.” “A ka vajza të tilla në Prishtinë a?” Mbase këtu në Beograd mendonim që ne “poshtë” ishim diçka, të rënë nga një botë, nuk e di, nga nëntoka. Ne nuk kemi dalluar nga ata që ishin këtu. Dua të them, njëjtë është studiuar në Beograd dhe këtu. Kënga ishte në një nivel tjetër, atje kishim ne disa të tonat.
Vëllai im i cili ishte më i ri, ishte kitaristi kryesor [në bend], kitarist soloist në Prishtinë, i cili ka mbajtur mbrëmje muzikore me kumbarën dhe bendin e tij në tërë Kosovën. Kitara e parë elektrike, po mendoj kitarist kryesor. Nuk mendoj si kitara e parë e cila është sjellë “poshtë”, sepse edhe sot luan njëjtë, vetëm se nuk merret shumë në mënyrën e njëjtë, por “poshtë” kishte organizuar gjithandej. Sallat ishin plot, ishte… kishte edhe tarraca dhe gjithçka dhe e tëra ishte e mbushur, mendoj mirë jetohej, korzo ishte e shkëlqyeshme, në mes të Prishtinës çdo mbrëmje diku prej orës gjashtë, shtatë, deri në orën tetë, eventualisht tetë e tridhjetë tashmë shpërndaheshin. Aty shëtisnin shumë njerëz, aty ishin dy shtigje. Në njërën anë shëtisnin serbët, e në anën tjetër shëtisnin shqiptarët. Asnjëherë nuk shëtisnim bashkë. Kush e ka kurdisur këtë mund të… a ishte spontanisht apo e urdhëruar apo sido. Aty kanë qëndruar normal, gjithkush kishte drurin e vet. Djemtë i shikonin vajzat, vajzat shëtisnin apo sido, por jemi shëtitur edhe paralelisht.
Natasa Govedarica: Cilat janë këto vite, Olivera?
Olivera Budimir: E pra, unë nuk e di se cilat vite ishin, ndoshta mesi i viteve tetëdhjetë, kur ndaluan së ekzistuari këto shëtitje në korzo. Mendoj që ka qenë kështu disi. Nuk jam e sigurt, por nuk më kujtohet, por e di që kishte çdo natë. Në atë kohë dilej herët dhe ktheheshim në shtëpi më herët dhe dihej koha se kur duhej të ishe në shtëpi. Unë kisha prindër shumë të rreptë. Unë duhej të isha në shtëpi deri në, kur shkoja në shkollë, shkollën e kisha shumë, e kisha afër. Shkollën e mesme të Mjekësisë, në fund, buzë qytetit. Unë në këmbë kam shkuar dhe në këmbë jam kthyer, sepse nuk kishte, kishte transport, por nuk ishte e sigurt që do të mbërrija me kohë apo sidoqoftë. Eh, e tillë është rinia. Ishte punë sekondash dhe unë duhesha, deri në orën shtatë zgjaste ora dhe deri në shtatë e pesëmbëdhjetë kemi pasur…sepse ne kishim përgjegjësi, nëse isha kujdestare [e klasës], që ne nxënësit të pastrojmë klasën, të gjitha t’i vëmë në vendin e vet. Mua më duhej të isha në shtëpi deri në ora shtatë e dyzet e pesë, por saktë në orën shtatë e dyzet e pesë. Nuk ishte fare afër, dhe vetëm në qoftë se nuk mbahej ndonjë orë, e humbnim ndonjë orë, atëherë shëtisja një xhiro në shpejtësi, mirëpo koha duhej të respektohej, duhej të vije herët në shtëpi, dhe më së voni në nëntë. Ky ishte maksimumi dhe unë në orën nëntë duhej të isha në shtëpi, në nëntë zero zero. Unë në orën nëntë duhej të isha në shtëpi. Deri sa kam fituar dhjetë zero zero ajo ishte o ho hoi {onomatopeike} nuk kishte asnjë mundësi të tejkalohej ajo. Nëna ime asnjëherë nuk hiqte dorë, “Gjatë ditës mund të shkosh ku të duash,” thoshte babai im, “por në mbrëmje duhet të jesh në shtëpi. Nuk është vendi, nuk është koha”.
Babai im e kuptoi situatën politike. Mbase gjithmonë ka folur me gjithë njerëzit tjerë sikur me të tij, sikur me veten, sepse ai i dinte gjuhët dhe as nuk e dallonin, ata e dinin se kush është kush dhe çka është çka. As ai kurrë nuk besonte në paqen që mbretëronte. Ai gjithmonë e dinte se do të vinte në këtë gjendje e cila edhe u bë më vonë dhe gjithmonë na thoshte, por asnjëherë askush nga ne nuk i besoi. Vëllezërit e mi dhe unë nuk besonim dhe gjithmonë kemi thëne, “Baba, na lejo të dalim deri në kohën e caktuar”. Kishte kaluar kjo kohë kush e di se kur. Për fat të keq doli që ai kishte pasur të drejtë sepse ai gjithmonë thoshte kur ne fitonim, kur ne krijonim, blinim, “Eja, eja, një ditë të gjitha do i leni dhe do largoheni”. Për fat të keq ndodhi ajo që ai e kishte thënë. Ai njëherë e pagoi vet sepse njëherë kishte lënë çdo gjë dhe ishte larguar dhe më nuk kishte besim në asgjë, mbase kishte edhe arsye pse ishte kështu. Thjeshtë besonte që ajo do ndodhte edhe pse ai gjithmonë kishte dashur dhe gjithmonë donte të ishte këtu, miëpo nuk mundet njeriu të jetë i burgosur dhe të pres se çfarë do të ndodhë. Jeta duhet të vazhdojë. Por ai ka qenë i burgosur në atë kohën e tij dhe në atë që i kishte ndodhur atij.
Natasa Govedarica: Sa dini, në fakt, në lidhje me atë që i ka ndodhur atij në vitin ‘43, apo ka mbetur kjo pak a shumë në nivelin e [parandjenjës]?
Olivera Budimir: Shumë pak, dhe më vjen shumë keq për këtë. Tregonte si e kanë ndjekur natën dhe i është dashur të largohej nga shtëpia, ta liroj shtëpinë gjatë ditës së njëjtë, dhe të nesërmen të ikte me ca mobile bazike dhe të vogla. Një tren i cili kalonte nëpërmes Prishtinë, sepse hekurudhën e mbanin ballistët dhe më sa më kujtohet mua që ishte ashtu dhe pastaj i është dashur t’i paguaj aty një shumë të madhe parash dhe të ikte në shpejtësi për në Nish. Kështu edhe iki në Nish. Nuk donte të përzihej në kurrfarë ushtrie, nuk ishte lloji i tij, por ne nuk kishim… fatkeqësisht shumë gjëra na kanë mbetur të pathëna, mbase kjo është çmimi i rinisë. Për shumë gjëra nuk e kemi pyetur kurrë, nuk kishim nerva të dëgjonim për shumë gjëra dhe ai nuk donte të na i impononte ato. Thjeshtë e kemi lënë që kjo të kalojë ashtu siç ishte, por sigurisht që nuk e kishte të lehtë që të gjitha gjërat e tij t’i paketojë një mëngjes dhe të ikte dhe atë me vrull. Pastaj ai në vitin ‘46, jo, ‘56 u martua në mërgim. Sepse kur është kthyer, ka provuar të kthehet dhe pastaj kishte borë në Prellacë dhe ai nuk arriti, kamioni në të cilën ai gjendej nuk arriti të kalonte dhe pastaj aty qëndroi në Banjën e Kurshumlisë dhe aty u martua me nënën time dhe pastaj lindi vëllau im dhe kështu ishte kjo histori.
Mirëpo ai gjithmonë dëshironte të kthehet në vendin e vet dhe u kthye, por gjithmonë e ka ditur që do të jetë sikurse edhe ka qenë. Dëshironte që megjithatë të qëndronte aty, sepse kudo që ka qenë, ka qenë edhe në Nish, pastaj edhe në Kurshumli, pas Banjës së Kurshumlisë dhe kështu. Ai ka qenë gjithandej, ai ishte një mjeshtër llamarist, mjeshtër i klasit të parë. Në atë kohë kërkoheshin mjeshtrit pasi që nuk kishte asgjë, asgjë nuk punonte, as fabrikat, as shumë gjëra tjera, por gjithë kjo ka lënë një gjurmë të thellë. Ai ishte gjithandej, nuk kishte rrënjë askund. Atë e quanin klonfer askush nuk e dinte emrin. Askush nuk do ta dinte tani se kush ka qenë ai Sllobodani i cili ishte atje, i cili jetonte në mesin e tyre. Ai është i vetmi klonfer, shoqërohej me popullsinë vendase, ai ishte me ta gjithë kohën, fliste për disa nga përvojat e tij, por ai kurrë nuk ishte njëri prej tyre. Në të vërtetë ai përsëri donte të kthehej prapa, përveç që ishim të vendosur me qira në një shtëpizë sociale deri sa kemi arritur të krijojmë përsëri sepse ai nuk kishte më asgjë të vetën. Pronën e tij nuk ka mundur kurrë ta ripronsonte sepse ligji i vitit ‘48 i kufizonte të gjithë ata që nuk ishin kthyer deri në vitin ‘48, nuk mund të kërkonin pronën e tyre. Atë e kufizoi në mënyrë që ai nuk e kishte më të drejtën të kërkonte pronën e tij.
Natasa Govedarica: A e dinit ju se ku gjendej ajo shtëpi?
Olivera Budimir: Po, kam shkuar për ta parë. Ai asnjëherë nuk donte të na dërgonte andej. Kam shkuar për ta parë dhe e kam shikuar ashtu nga largësia. Do të thotë, unë nuk kam asnjë ndjenjë për të përveç asaj që më ka treguar babai, por ai nuk ka folur për këtë, shumë pak fliste. Njëherë shkova për të parë fushat e tij në afërsi të qytetit, një hektar tokë, e cila tani është me vlerë të madhe ndërsa ne nuk e kemi tapinë, mendoj që kanë mbetur në bodrum, për më tepër as ne fëmijët nuk ishim të interesuar të dinim se në emër të kujt ishte tapija, sepse në atë kohë nuk barteshin prej një gjenerate menjëherë në tjetrën. Kurse mbiemrat kishin ndryshuar atje, nipi kishte marrë mbiemrin nga emri i gjyshit dhe gjithmonë kështu, kështu që e vështirë ishte.
Unë kam provuar të gjej diçka, sepse kam punuar në kuvendin e qytetit, jam munduar të hulumtoj se kush e posedon, ku është tapia, çfarë kishte ndodhur me të. Sepse unë nuk mund ta kërkoja me atë emër për shkak se babai im është Aksiq, kurse babai i tij është Nedeljkoviq, pasi që gjyshi i babait tim quhej Aksa dhe mbiemri është marrë nga gjyshi, kështu ishte. Babai i tij vdiq kur ai ishte, babai im ishte gjashtë vjeç. I vogël ishte, nëna ishte qytetare, prishtinase. Ato ishin zonja që u pëlqente të pinin kafe, u pëlqente procesi i pirjes së kafes, i krijimit të marrëdhënieve dhe ngjashëm, ato nuk dinin disa nga ato punët e thashethemeve, taksat, këtë, atë, thjeshtë ishte kështu. Kështu ishte kjo, për ne dhe për familjen time ishte e humbur, kjo ishte më e pakta. Ne jemi mësuar të jetojmë pa të, gjithmonë kemi jetuar ashtu.
Natasa Govedarica: Tani më falni për këtë dalje nga tema, por ju ishit diku në kohën e studimeve, rreth kohës kur e keni mbaruar shkollën në Beograd dhe ju jeni, në qoftë se kam kuptuar si duhet, jeni kthyer në Prishtinë për të punuar?!
Olivera Budimir: Unë asnjëherë nuk jam larguar nga Prishtina.
Natasa Govedarica: E kjartë.
Olivera Budimir: Unë vetëm kam studiuar këtu dhe atje, në mënyrë paralele. Pastaj u punësova në kuvendin e qytetit të Prishtinës dhe vazhdova të jetoj dhe të kem një punë të mirë në kuvendin e qytetit.
Natasa Govedarica: Saktësisht cila ishte puna juaj?
Olivera Budimir: Unë kam punuar si bashkëpunëtore e lartë në Sekretariatin e shëndetësisë, veteranëve, shërbimi social dhe mbrojtjen e fëmijëve, kështu që unë jam ndier mirë këtu, mendoj vërtetë mirë. Puna shtetërore siç është thënë. Në atë kohë, ishte shumë mirë që të kishe një punë shtetërore, punë tjera edhe ashtu nuk kishte, kështu ishte. Mirë e kisha, kisha lirinë time, ligji ishte i vetmi autoritet, ishte mirë. Kjo është arsyeja pse unë kam mbajtur atë punë, dhe pastaj kam studiuar drejtësinë dhe e kam bërë thjeshtë sepse kisha hapësirë dhe studioja dhe erdha deri të viti i tretë dhe më pas u martova dhe kur kam vendosur ta vazhdoj filloi lufta dhe ishte vonë ta përfundoj atë etj, etj.
Natasa Govedarica: Do të thotë, ju kishit filluar të punoni dhe në atë kohë ju ende ishit në shtëpinë e prindërve, apo jo?
Olivera Budimir: Po, unë isha ende e pamartuar kur kam filluar të punoj, e pastaj jam martuar. Burri im ishte… ai nuk është me origjinë nga Kosova, edhe pse ai ka lindur në Kosovë. Ai është me origjinë nga Lika, do të thotë Likas. Të parët e tij ishin zhvendosur, gjyshërit e tij, prindërit e tij ishin të vogël, kur Mbreti Aleksandër popullonte Kosovën me serbë, sepse në atë kohë përsëri vërehej një mungesë sepse njëjtë shkaku i ikjeve, emigrimit, mendoj unë, nuk kam njohuri për atë periudhë, normalisht që nuk e di, e di vetëm historikisht, por ata jetonin atje, ai përfundoi shkollimin dhe ka punuar. Kur e takova ai ishte kreu i zyrës së udhëtarëve në Prishtinë.
Natasa Govedarica: Si jeni takuar?
Olivera Budimir: Mua më pëlqen të udhëtoj, kurse ai organizonte udhëtime. Dhe unë… ai organizonte një udhëtim të bukur për në Rusi. Ai ishte profesionist dhe të gjitha udhëtimet e tij ishin të bukura. Udhëtimet e tij ishin të menduara në mënyrë të veçantë sepse të gjithë insistonin që të udhëtojnë nëse edhe ai udhëton me ta. Sepse ata e dinin që ai gjithmonë kishte një joker në mangën e tij dhe që gjithmonë përveç marrëveshjes bazë, do u mundësojë diçka të bukur. Ishte me të vërtetë kënaqësi të udhëtosh me të. Kështu, në atë kohë ishin dy grupe dhe unë u regjistrova për njërin udhëtim, njejtë për Rusi. Ishte Moska, Leningradi, Kievi e kështu me radhë, por arriti të më bind që të mos shkoj me grupin e parë por me grupin e radhës. Unë nuk e dija që në grupin tjetër ai ishte udhëheqësi, ai e udhëheqte dhe duhej të ishte aty. Në rregull, udhëtuam, e gjitha ishte e përkryer. Unë përsëri shoqërohesha me dikë tjetër që e njoftova aty dhe ishte një ëndërr e imja ta shihja Moskën, ta shihja Rusinë. Edhe sot është tërheqëse për mua.
Natasa Govedarica: Por ky nuk ishte udhëtimi i parë jashtë vendit?
Olivera Budimir: Jo, por një nga më të mëdhenjtë, udhëtimi i parë i madh ishte ky. Atëherë ne jemi, ai organizonte shumë bukur përveç që ditën e fundit në mëngjes më thirri para se të nisemi për në rrugë, ai më thirri dhe më pyeti, “A është gjithçka në rregull?” Në fakt, në mbrëmje përpara se të udhëtonim, sepse në mbrëmje kemi udhëtuar. Ashtu, “Po, gjithçka në rregull.” “Në rregull, shihemi në orën pesë.” Për shkak se autobusi është dashur të niset nga Prishtina për në Beograd dhe nga Beogradi të fluturojmë me aeroplan për më tej. Unë në autobus e kuptova që nuk do të udhëtohet për në Kiev. Unë desha atij t’i bëja problem dhe ta kthej gjysmën e autobusit nga Beogradi. “Ti nuk ke të drejtë të mos na njoftosh që ka ndryshim të programit. Nëse tashmë ka ndryshim të programit unë kam të drejtë të pranoj ose jo atë program”. Mirëpo, normalisht nuk e bëra, por kam qenë shumë e zemëruar dhe atij i është dashur të më martoj dhe të ma shpaguaj me vite këtë Kiev. Por nuk e kam parë Kievin as më vonë, por kjo ishte në fakt atëherë kur ndodhi Çernobili dhe për atë arsye është anuluar dhe nuk shkuam. Në atë kohë ajo nuk dihej ende. Ne kemi shkuar disa ditë pasi që kishte ndodhur Çernobili, por ende nuk dihej, ende e mbanin fshehtësi.
Natasa Govedarica: Do të thotë nga mesi i viteve tetëdhjetë, është koha kur ju në fakt njoftoheni?
Olivera Budimir: ’86.
Natasa Govedarica: Dhe si shkoi më tej?
Olivera Budimir: Tani atje, mendoj ishte në Moskë, po. Duke qenë se me të vërtetë ishte intenzive, programi ishte shumë i mirë dhe shoqëria ishte e mirë, kemi shëtitur gjatë ditës, kemi vizituar. Moska dhe Leningradi janë me të vërtetë qytete të mëdha, nuk mund të vizitohen. Gjithë ditën jemi sorollatur, vizitonim me cicëron ose pa cicëron por në mbrëmje kemi shkuar në disko bare për vallëzime, kështu që ishte intenzive. Këto dhjetë ditë ishin shumë intenzive, nga mëngjesi deri në mbrëmje. Ne të dy takoheshim vetëm kalimthi me njëri-tjetrin, qoftë kur ndodhte diçka ai të vinte për të vizituar, për të parë nëse çdo gjë ishte në rregull, në mëngjes apo darkë apo kurdo… çdokund kishim hotele të shkëlqyera apo kur kishte ndonjë program, vizitë, atëherë ndodhte që edhe ne të jemi aty, ishim numër, sepse ai ishte tepër profesionist dhe i vërente të gjitha, por e bënte në mënyrë diskrete pa asnjë ndërhyrje në ndonjë gjë.
Kështu, një mbrëmje kishte muzikë, vallëzim dhe vallëzonim të gjithë dhe ai më zgjodhi mua për të vallëzuar dhe e vallëzuam vetëm gjysmën e këngës. Çfarë simbolike ka jeta, vetëm gjysmën, u ndal muzika dhe u ndezën dritat. Pastaj u ndamë disi dhe nuk vallëzuam më ose unë kalova tek tavolina tjetër me shoqëri dhe kjo ishte e tëra. Se si ka një lloj… [simbolike] siç thotë Ivo Andriq, “Shenjat përgjatë rrugës.” Pastaj kur u kthyem, ai filloi të më thërriste, më pyeste, “Si të pëlqeu, a ke pushuar?” Dhe pyetje të ngjashme, megjithatë unë nuk kam treguar kurrfarë interesimi dhe nuk kuptova si një lloj interesimi. Gjithsesi me kohë gjërat u zhvilluan në një tjetër drejtim dhe kështu në janar pas nëntë- dhjetë muajsh u martuam.
Ishte befasuese për gjithë shoqërinë tonë me të cilën shoqëroheshim në atë kohë, sepse asnjëri nuk e dinte, asnjëri nuk e priste, as unë. Por ia doli. Njëherë një gazetare më pyeti se si e arriti, çfarë ishte ajo me të cilën ta fitoi zemrën? Unë u zura ngushtë duke qenë sepse me duhej të zgjedhja vetëm një gjë në një mori gjërash, por, e di, mu kujtua mirë dhe mendoj që kjo ishte arsyeja. Ai është dikush, mashkull që besonte në veten e tij. Dinte se si ta marrë atë që dëshironte. Ka shumë rëndësi besimi në vetëvete, dhe jo të mendosh, “Ajo është kështu, lërë, nuk ka gjasa!” Por ai besonte në veten e tij dhe më bëri për vete. Disi ai arriti edhe pse unë nuk i besoja as vetës sime dhe as atij, por ai ia arriti të më binde në besimin e tij, dhe pastaj u martuam dhe kemi pasur një martesë të bukur, pa mosmarrëveshje, kemi udhëtuar.
Unë nuk kisha kurrfarë kufizimesh të caktuara. Unë nuk e di se çfarë është dallimi nga ajo që unë kam qenë, pasi që kam pasur një liri absolute për të vepruar. Ne e dimë se çfarë është liria për një grua të martuar, natyrisht. A do të shkoj me një mike, për të udhëtuar, të shoqërohem, të dalë në mbrëmje, nëse do të më vinte ndonjë mik apo mike apo dikush tjetër në shtëpi. Kisha liri absolute, një njeri i përbotshëm që unë nuk e dija, absolutisht nuk e njihja si të tillë. Nuk e dija që kjo ekzistonte, por ja që ekziston. Për të nuk kishte rëndësi askush, as se kush cilit nacionalitet i përket, ai e bëri punën e tij në mënyrë profesionale. Bashkëpunonte me të gjithë, të gjithë i kishte miq, të gjithë në qytet e donin dhe kishin vetëm fjalë të mira dhe lavdata. Kështu që nëse unë do thosha diçka të shëmtuar, do ishte e keqe nga ana ime. Nuk do kisha asgjë për të thënë, ishte një jetë e mirë.
Natasa Govedarica: Deri kur ishte jeta e bukur?
Olivera Budimir: Ishte deri në vitin ’99 kur ndodhi ky ferr prej luftës. Ne kemi, unë atëherë kam insistuar që ne të kemi një fëmijë, sepse unë tashmë kisha pasur një përpjekje të pasuksesshme, prej pakujdesisë sime, mirëpo kisha një traumë të madhe psikologjike të cilën nuk kam arritur ta tejkaloj dhe pastaj kam insistuar të kemi një fëmijë. Ai nuk e diskutonte këtë çështje dhe gjithnjë pyetej, “Pse po insiston nëse unë nuk bëj pyetje?” Unë gjithmonë e pyesja vetën, “E kush je ti të bësh pyetje e unë jo?” Unë nuk po kërkoj fajtor, unë dua rezultate. Kinse meshkujt kanë gjithmonë të drejtë të bëjnë pyetje, gratë, çka tash, dhe nëse ata pajtohen ne nuk kemi çfarë të pyesim. Por, unë nuk jam ai tip.
Unë jam dikush që gjithmonë ka qenë vetja dhe gjithmonë e kam ditur se çfarë dua, dhe kam provuar ta shtyej [procesin] vetëm të ndodhë, të mos heqim dorë pa u përpjekjekur, dhe të bëjë të mundshmën përbrenda mundësive, në atë moment për ne. Nuk ka qenë e thjeshtë, sepse nuk është e thjeshtë të merresh me meshkuj, me egon e tyre dhe gjëra të tilla, por unë arrita ta bëjë këtë. E detyrova që megjithatë të pranojë një trajtim për ta tejkaluar këtë pengesë edhe pse mjekët pohonin që gjithçka ishte në rregull, por megjithatë nëse deri më tani nuk ka ndodhur asgjë, ekziston ndonjë problem në kokë, por edhe ai është problem. Duhet të gjendej një zgjidhje, dhe kjo ndodhi në prag të luftës dhe tani pasi filloi që të shembej toka dhe të ndodhin disa gjëra tjera, unë kisha, isha në botën time, ne ishim në botën tonë, unë kam menduar në lidhje me këtë, dhe kam menduar që kjo, ajo kriza apo eskalimi politik do të zgjidhej, që megjithatë nuk u zgjidh.
Gjithsesi ky është shtet, Serbia është shteti dhe që do të ndodhnin gjëra të tilla dhe atë diçka e ngjashme… mendoja që, epokat kohore, epokat e hershme kishin një kuptim, që ne jemi një shoqëri e civilizuar, që disa gjëra nuk mund të ndodhin në shekullin XX, mendoja unë. Fatkeqësisht, e kisha gabim dhe kështu ndodhi, lufta dhe unë, bashkëshorti im dhe unë e kaluam gjithë luftën në qytet. Ne ishim të angazhuar gjithë kohën, ai në vendin e tij të punës dhe vetëm dy-tre ditët e fundit jemi larguar nga qyteti dhe atë me vetë dëshirë dhe gjithë kohën ishim aty. [Ne] nuk ishim kurrë, as familja ime, as familja e tij, kurrëfarë ekstremistësh. Askund nuk jemi përzier, nuk kishte asnjë arsye që ne të iknim apo ngjashëm, ne mendonim që nuk ka arsye. Kështu qëndruam, qëndruam në Prishtinë, ishim në qytet gjithë kohën.
Pastaj ndodhi, ndodhi që bota kishte vendosur ndryshe, dhe filluan bombardimet të cilat kanë qenë të ashpra dhe kanë eskaluar. Ne kryesisht kemi qëndruar në banesën tonë, nuk shkonim as në bodrum. Ishim gjithsej dy-tre ditët e para dhe pastaj vendosëm të kthehemi në banesën tonë dhe aty e kaluam gjithë kohën e bombardimeve. Megjithatë, kur gjithë kjo përfundoi, kur…sepse në tavolinën e pushtetit, siç thoshte babai im, vetëm tani e kuptoj, që megjithatë e gjitha përfundoi në tavolinën e pushtetit, u nënshkrua Marrëveshja e Kumanovës e cila nuk është e mirë por nuk kishte, e di që nuk kishte zgjedhje tjetër, e vetmja alternativë ishte që e tëra mos të shkatërrohej më tej. Por, a mund të thuhet që unë e di, nuk e di, por kështu mendoj.
E pastaj ndodhi ferri i vërtetë në Prishtinë, një ferr i vërtetë. Para kësaj ishte ferr sepse nuk dihej kush do ta priste agimin, sepse gjatë gjithë kohës fluturonin aeroplanët, bubullonte, gjatë gjithë kohës kishte rënie të bombave në qytet dhe jashtë qytetit dhe sipër dhe bubullonte edhe ditën edhe natën, nuk kishte të ndalur. Por unë gjatë gjithë kohës shkoja e rregulluar, e grimuar në punë sikur të isha duke shkuar në ballo, sikur çdo herë tjetër. Kështu e ndjeja nevojën dhe kështu veprova, sikur çdo gjë të ishte normale. Megjithatë, pas Marrëveshjes së Kumanovës filloi ferri i vërtetë, sepse prej një asgjëje nuk e di prej nga, na u vërsul një forcë e errët, u vërsulën njerëzit nga të gjitha anët, disa fytyra të panjohura sikur të kishin ardhur nga nëntoka. Po supozoj ishin nga Shqipëria, Maqedonia, nga fshatrat, nga të gjitha anët u mbërthyem, rrëmbime, vrasje këtej, masakrime andej. U bë një kaos i madh.
Unë deri në ditën e fundit, deri me 29 qershor isha në qytet dhe mendoj që pas nënshkrimit, do të thotë, prej 10 deri me 29 qershor ishte ajo periudha më e keqe, ka qenë vërtete shumë e ashpër, por ai nuk besonte që do të ndodhte, që ne do duhej të ikim. Thoshte, “Ti je duke e zmadhuar, ti vetëm po shkakton panik.” Megjithatë, ishte evidente që nuk përballohej dot dhe pastaj vendosëm, kur unë arrita ta bind të nisemi, të ikim, edhe vëllai im edhe babai im edhe kunata, fëmijët e tij, ne na duhej të iknim dhe t’i lenim të gjitha ashtu siç ishin. Para kësaj kur erdha njëherë në banesën time, sepse ne kishim kaluar të jetojmë në banesën e nënës, sepse ajo ishte matanë rrugës sikur kjo ndërtesa këtu {tregon me dorë}, thjeshtë një rrugë i ndante dhe aty matanë rrugës ishte i vendosur KFOR-i. Mendonim, pasi aty dikur ishte e vendosur Ministria e Punëve të Brendshme e Serbisë (MUP), dhe mendonim që aty jemi të sigurt sepse vetëm rruga na ndante nga KFOR-i dhe e shihnim atë nga dritarja. Prandaj u zhvendosem aty, kurse banesa jonë ishte në pjesën tjetër ku kishte shumë shqiptarë në rrethinë.
Edhepse në ndërtesën tonë nuk kishte njëri dhe as nuk ishte thyer ndonjë banesë, unë e kisha mbyllur atë. Vetëm ne të dy qëndruam në banesë gjatë luftës. Unë e kisha mbyllur gjithë ndërtesën dhe të gjitha banesat janë ruajtur dhe askujt nuk i ka munguar asgjë, të gjitha mbetën siç kishin qenë pavarësisht nëse ata ishin serb, shqiptar apo turq. Kishte turq në ndërtesën tonë, e gjithë kjo ishte në rregull. Por, kur kjo ndodhi, ne megjithatë kaluam andej sepse në rrethinë nuk ishte mjedis i sigurt. Nuk dinim kush ishte aty. Ne e dinim se kush jemi ne, por nuk dinim se kush ishte në rrethinën tonë.
Një ditë shkova te banesa ime me vëllaun tim dhe e pash që në derë shkruante me shkronja të mëdha, “UÇK”, me stilolaps të kuq. Unë u shtanga, çfarë të bëjë tani? Megjithatë, guximshëm u mundova të hyj, e hapa derën dhe hyra. Aty kanë qenë një… më thoshte që është fqinj i yni shqiptar dhe një grua e tjetrit fqinj. Unë mendoj që ata ishin duke u fjalosur se kush do të zaptojë banesën time dhe ishin duke vendosur. Sepse ata ishin duke u fjalosur ndërmjet vete se kush do të hynte. Unë hyna dhe shikova se çfarë po ndodhte, mundohem të mendoj shpejtë dhe dëgjoj që edhe në banesën tjetër janë duke u fjalosur njëjtë rreth banesës, por në gjuhën shqipe. Këtë që e thash, harrova ta përmendi, pse babai im thoshte, “Unë nuk e kuptoj këtë gjuhën shqipe që ju e mësoni në shkolla, kur them gjuhën shqipe dhe šiptarski”. Këta ishin duke u fjalosur në gjuhën šiptarski dhe jo në atë shqipe. Gjuha shqipe është gjuha letrare, kurse popullsia e flet gjuhën šiptarski, burimore, atë që gjithmonë e kanë përdorur kur kanë folur mes veti. Do të thotë, ka dallime të mëdha, nuk është e njëjtë. Ata as nuk kuptohen kur flasin. Si për shembull, ne jemi të afërt me kroatët, sllovenët, për shembull, ashtu është dallimi.
Edha të tjerët në derën ngjitur fjaloseshin, dëgjoj që po ndodh diçka. Tani nuk e dija se si do dalim nga banesa jonë, përderisa veturën e kemi para ndërtesës. Mund të na thyejnë veturën. Tani unë mendoja si do ia bëjë, mundohem që pa u shqetësuar t’i shërbej me nga një pije, e marr pijen për ta vënë në gotë, ishte alkool. Nuk e kam idenë, mendoj shpejtë, truri më punon tre qind në orë, unë po i buzëqeshem dhe ndërkohë mendoj si do dalim nga banesa pa e vrarë vëllaun, hajt mua, banesa është e imja por ai ishte aty me mua. Kur dolëm, në një moment vërejta, dëgjova qetësinë e krijuar në hyrjen e dytë, sepse më kishte mbërthyer fqinji në fjalosjen e tij se kush do mbetet me banesën, ata të ardhshmit. Unë vetëm e rrëmbeva një telefon të vjetër që e kisha afër, e kam shkulur nga muri, valixhet ishin afër derës dhe i thashë vëllaut, “Merri!” Ai i kapi ato dhe unë i hodha çelësat në tavolinë, por papritur e kam befasuar edhe veten i kam thënë fqinjit tim, “Të uroj fat deri sa unë të kthehem!” Dhe dola nga dera. Na është dashur që të veprojmë si të habitur që të mos vriteshim nga ata, apo të na befasonin me ndonjë veprim.
Pastaj ne ia mësymë veturës dhe ikëm me nxitim. Ky ishte vendim sekondash dhe të gjitha në banesë mbetën siç kishin qenë. Përse ta thyente derën, e lash çelësin në tavolinë. Pastaj kaluam tek nëna e Rades, ajo tashmë kishte shkuar tek e bija e saj në Serbi. Ne kemi shkuar poshtë. Njëri që i thoshte vetës kojshi, tregonte se si disa serb e kanë dhunuar një vajzë në njërin nga shtretërit në shtëpinë e tij. Duke qenë se ai ishte në Maqedoni gjatë bombardimeve, mendoja, “Si mund ta dish se çka ka ndodhur në shtratin tënd dhe shtëpinë tënde kur nuk ke qenë aty?” Nuk ka kuptim, gjepura, por unë bëja sikur nuk i dëgjoja ato pasi kam dëgjuar edhe shumë gjëra tjera pas asaj. Sepse unë nuk mund të di se çfarë ka ndodhur në banesën time edhe atëherë kur nuk jam aty. Sepse edhe kur të kthehem edhe po ta shikoj nuk mund ta shoh. Nuk mund ta di çfarë ka ndodhur. Askush nuk mund të ma thotë këtë. Atë person nuk e kisha parë kurrë më herët. Ai ishte, thoshte që ishte nga shtëpia afër ndërtesës tonë ku ne jetonim, që gjendej një shtëpi dhe ai me gjasë kishte qenë aty. Unë kurrë më parë nuk e kisha pa atë.
Prona nuk është e rëndësishme, ne jemi të rëndësishëm dhe jemi larguar. Bashkëshorti im duhej të vinte pastaj. Ne qëndruam disa ditë në banesën tonë. Mendoj që unë e kam vizituar edhe njëherë, ndoshta edhe jo. Nuk më kujtohet se çfarë ka ndodhur në atë kohë, nuk e di. Mirëpo, të gjitha shtëpitë ishin mbushur me njerëz, gjithçka që ishte brenda banesës, mbeti aty. Ne në atë kohë e kishim blerë edhe një banesë tjetër. Bashkëshorti im në prag të luftës bleu një banesë të re për tu zhvendosur. Megjithatë, ne nuk u zhvendosëm në atë banesë dhe ai mbeti ashtu. E vetmja gjë për të cilën u pajtuam, unë megjithatë insistoja që të largoheshim, nuk kishim më çfarë të kërkonim, të largoheshim, vetëm kokën mund ta shpëtojmë, nëse e shpëtojmë. Sepse iknin nëpërmjet Merdares, ishte e rrezikshme dhe tashmë vrisnin njerëz dhe ndodhte gjithçka, kanë rrëmbyer, janë zhdukur dhe qëllonin në karvanë dhe kamionë. Nuk na ndjekte askush, askush nuk e ndjekte askënd. Ishte me të vërtetë një çmendi.
Ka shumë për tu treguar. Unë kam parë edhe para kësaj, edhe para bombardimeve kishte shtëpi të djegura me çati të rrënuara. Nuk kishte shumë, por kishte raste. Në çdo popull ka edhe njerëz të lig, nuk mundemi ne, askush nuk është i përkryer, por pas kësaj filloi ferri, plaçkitje e tillë, vrasje të tilla, trokitje në dyer. Unë kam përjetuar në atë banesën tjetër, kam shkuar në atë të riun. Më trokisnin në derë, “Hape nuk të bëjmë gjë!” kurse unë nuk doja ta hapja. Derën mund ta thyente me këmbë dhe të futej përderisa unë isha brenda. Pastaj e thirra KFOR-in. Unë bërtisja, në atë kohë nuk kishte celularë, por unë e pash një grua nga ballkoni e cila ishte banore në hyrjen tjetër afër ndërtesës tonë, iu lajmërova dhe shkoi menjëherë dhe i solli këta të KFOR-it. Erdhën ata, ata ishin nëpër të gjithë korridorin e ndërtesës, dhe i gjithë korridori ishte me šiptar. I gjithë korridori ishte i mbushur, edhe shkallët, uleshin dhe shikonin se kush do hynte i pari në ndonjë banesë. Se kush i informoi ata apo si dëgjuan që KFOR-i ishte duke ardhur, askush nuk mbeti, as edhe një. Të gjithë u shpërndanë. Unë shkova me ta. Unë isha shumë e pamatur dhe shkova me ta, ata ishin të armatosur dhe bashkërisht me ta nga banesa në banesë, por askund nuk ishin. Ku u zhdukën gjithë ata njerëz?
Kështu e pash që e morën njërin që ta largojnë nga aty, jo për ta arrestuar, kur ai kthehet kah unë, e ngriti bluzën dhe ma tregoi bombën. Unë isha në ballkon. Unë i them, “Unë vet do e vë bombën këtu, ti guxo të hysh pas meje. Në banesën time, kur unë të dalë vet do e vë bombën.” E kështu ne flisnim për bomba në prezencë të KFOR-it. Natyrisht, unë jam larguar pas kësaj sepse nuk kishte më kuptim të qëndroje aty. Prisja unë, sepse unë gjatë gjithë kohës ngisja makinën, vizitoja familjen time, e gjithë kjo ishte një çmenduri e pamenduar. Mund të ma vënin një bombë nën makinë dhe unë të fluturoja, absolutisht nuk e kam menduar, por mbase askush nuk e mendoi dhe askush nuk ishte i mençur. Kujtdo qe i ndodhi diçka i ndodhi dhe kaq. Ose të gjithë kanë menduar që janë më të mençur dhe janë marrë vesh me Zotin që asgjë nuk do i ndodhte. Kështu që në fund ne, unë arrita ta bind Raden dhe i thashë, “Nesër duhet të largohemi. Nuk ka zgjidhje tjetër”. Askush nuk na ka përcjellë, askush nuk e përcillte askënd, KFOR-i nëpër Merdare, të gjithë shkonin me përgjegjësi mbi veten e tyre, secilit mund t’i ndodhte gjithçka. Kështu ne vendosëm të largoheshim dhe derisa u nisëm ishte një çmenduri e vërtetë.
Kur jemi nisur herët në mëngjes, [i parmendoj] në çast ata vetëm shfaqën aty rreth makinës dhe thjeshtë e bllokojnë atë, e vrasin dhe e heqin personin nga makina, hyjnë në makinë, i kanë edhe çelësat aty dhe largohen. Ose në banesë, tek fqinji jonë, ata iu vërsulen banesës, trokitën dhe ai e hapi derën, u turrën në banesë, ia morën celularin, nuk ishte celular, ishte një i llojit GPS apo ku ta di unë. Nuk ishte GPS, ishte diçka nuk me kujtohet tani, një lloj telefoni. Ia morën, nuk e di, të gjitha gjërat me vlerë i kapën dhe atë e urdhëruan që deri në orën gjashtë pasdite të largohej nga banesa dhe të mos gjendej andej. Ia morën edhe çelësat e makinës, sepse kjo ishte më e sigurt, sepse pa çelësa nuk mund ta ngiste atë. Kur dikush gjendet në makinë, vetëm e ç’bllokojnë e marrin atë apo e vrasin personin. Unë i kam parë këto, shihja gjak në rrugë. Më kujtohet kur, nuk me kujtohet se kush, por e kanë vrarë dikë, ishin tre persona. Kur pash që i kanë mbytur në makinë, pastaj e kanë sjellë makinën. Mbase KFOR-i i ka sjellë në qendër, dhe unë i kam parë, vetëm atëherë kemi vendosur, unë e binda qe të niseshim.
Vëllau im, babai dhe kunata, unë i kisha në makinën time mbesën dhe njërin nip. Njëri prej vëllezërve bashkë me kunatën nuk donte të largohej. Ata mbetën në banesën e tyre kurse njëri vëlla me babën [e gruas] e tij të moshuar, u nisëm. Do të thotë, dy makina dhe një ishte para nesh, kështu që do bëhej ajo që do Zoti. Unë ngisja shpejt Mitsubishin, kurse vëllau ngiste, vëllau ngiste Jugo dhe unë shikoja në pasqyrë se çfarë ndodhte me të. Sepse në momentin që nuk e shihja më kaplonte paniku në kuptimin se, ku mbeti dhe çfarë i ndodhi? Pastaj ndalesha për pak kohë, deri kam arritur në Merdare, pike gjaku nuk kishte në mua.
Sidoqoftë, e kaluam disi, mbijetuam, kurse Rade im në moment të fundit kur po hynim në veturë më tha, “Unë nuk do të vij.” Tha, “Unë nuk do të vij, unë do të qëndroj. Mua askush nuk më kërkon, çfarë i kam bërë kujt?” Nuk kishte më kohë, unë nuk mund të prisja më shumë sepse më priste familja ime, unë prisja që ai të nisej dhe kështu të gjithë u bllokuam. Kështu unë vendosa që megjithatë të nisem. Unë u nisa, kurse ai mbeti. Vëllau im është kthyer dhe ka qëndruar me të. Qëndroi afër banesës dhe shtëpisë që e kishte, shtëpisë së babait ku ata kanë jetuar, vëllau, kunata dhe babai, sepse nëna kishte vdekur më herët dhe banesën e saj ai e kishte veç, mirëpo ai përsëri jetoi me Raden në banesën e nënës së Rades në mënyrë që të qëndronin së bashku. Aty edhe qëndruan.
Vëllau ende punonte në termocentral. Duke qenë se ishte njëri prej tyre, aty kishte termocentrale. Më sa më kujtohet, kishte rreth shtatë mijë punëtor, nëse jo më tepër. Prej atij numri nuk e di se sa ishin serb. Kurse prej gjithë atyre serbëve që ishin aty, sepse pjesa dërmuese ishin shqiptar, prej gjithë atij numri të serbëve katërmbëdhjetë janë lejuar që të hynë ne kompleksin e termocentralit, pra ishin në regjistër, njëri prej tyre ishte edhe vëllau im. Termocentrali gjendej në Kastriot, rreth tremdhjetë kilometra larg Prishtinës. I duhej të shkonte deri në termocentral me autobus, ku të gjithë përreth tij ishin šiptar dhe vetëm ai ishte i vetëm aty. Tani, pyetja është, se cili prej tyre ishte ekstremist. Megjithatë, ai ka shkuar në punë gjatë gjithë korrikut. “Përse të jap dorëheqje? Dorëheqja nuk jepet kështu.” Mbase të gjitha do të rregullohen dhe do mbetet në punë, sepse ka edhe fëmijë.
Sidoqoftë, pastaj shkoi në Bllacë një fundjavë, edhe Rade duhej të shkonte me të. Unë e prisja Raden, ne duhej të niseshim me datën 2 gusht, për në Shën Ilija, në Kopaonik tek motra e Rades, sepse e festojnë festen dhe pastaj të nisemi për në Beograd apo ngjashëm. Në mbrëmjen e 1 gushtit dëgjohem më të, ai më telefonoi rreth orës 11:30 që ishte e pazakonshme të më thërriste aq vonë. “Çfarë bënë? Si je?” I them, “Pse nuk ke ardhur ende?” Sepse vëllau tashme kishte ardhur kurse ky jo, sepse unë e prisja. “Do t’nisem këto ditë, por ta kesh parasysh që do kthehem përsëri.” Unë i them, “Po mirë, eja njëherë, eja njëherë e ta shohim pastaj se si do të kthehesh, por njëherë eja që të të shoh që ke ardhur njëherë.” “Mirë, do të vij, do të vij. Mos u brengos! Kam si të vij unë. Kemi disa autobus të “Putnikut” që i kemi fshehur në Graçanicë kështu që do vij me atë autobus.” I them unë, “Si do t’vish ti kur nuk ke as veturë, nuk ke asgjë.” Sepse makinat ishin tek unë, edhe njëra edhe tjetra. “Makina jonë është tek unë.” Unë nuk mund t’i thoja vëllaut tim të shkonte ta merrte atë pasi që edhe për të ishte e rrezikshme. Nuk mund ta ekspozoj atë para rrezikut. Nëse ai e kishte vendosur vetë, dhe e ka vendosur, do të vijë, nëse nuk vjen nuk mund t’i them shko sjelle Raden, nuk kam zemër. [Ai] Më thoshte, “Mos u brengos, unë do të vij gjithsesi, i kam mënyrat e mija.” “Mirë.” Kjo ka ndodhur me 1 gusht dhe me 2 gusht nuk kam dëgjuar më për të.
Vëllau im ka shkuar përsëri në Prishtinë dhe e ka parë që nuk gjendej në banesë. Vëllau im e kishte edhe çelësin e banesë të nënës së Rades dhe kishte hyrë dhe në atë banesë, por Rade nuk ishte aty. Por ai e dinte, Rade ishte i tillë, gjithmonë sorollatej, obzervonte, shkonte andej – këndej, dhe e pa që ai nuk ishte aty, mirë. Në mbrëmje kur ai është shtrirë për të fjetur, e kishte hequr çelësin prej derës duke llogaritur që nëse Rade vjen të mund ta hapë derën, sepse nëse atë e zë gjumi mund të ndodhë që mos ta dëgjojë, kështu që e hoqi çelësin nga dera dhe u shtri për të fjetur. Në mëngjes erdhi kojshikja, atë ditë i kishte thënë, “Po, ndoshta Rade ka shkuar në Kopaonik.” Dhe vëllau qetësohet. Me gjasë ka shkuar në Kopaonik, në atë kohë nuk kishte celular që t’i lajmërohet ndokujt, askush nuk e dinte. Ose ndoshta, ndoshta sorollatët, ndoshta është diku nëpër qytet, tek miqtë apo ngjashëm. Vjen ajo në mëngjes dhe i sjellë disa petulla, nuk e di, dhe i thotë, “Ja, për ty dhe Raden.” “Por, a nuk the më herët që ai ka shkuar në Kopaonik.” “Por, unë nuk e di sigurt, di vetëm…” dhe në atë moment vëllau e kuptoi që ai nuk gjendej, që nuk ka qenë gjithë natën, që askush nuk e di ku është.
Pastaj e thërret kunatën, thërret në Bllacë, ne ishim në Bllacë sepse nëna ime ishte nga Bllaca dhe kemi menduar që aty ishim në mesin e të afërmve, sepse kishim familjes më të largët, edhe djemtë e hallës dhe kështu. Në mënyrë që të mos ndiheshim të huaj, edhe pse refugjati gjithkund është i huaj. Askund nuk është i mirëseardhur, por në rregull. Fatkeqësisht ne nuk ishim as refugjatë, ne ishim persona të zhvendosur brenda vendit, mendoj përgjithmonë, për jetë. Pastaj ai e thirri gruan e vetë dhe i thotë, “Rade nuk gjendët dhe që nuk di se çfarë të bëjë. A ti them Oles? Të mos shkaktoj panik, ndoshta gjendët ndokund, ndoshta ai megjithatë ka shkuar direkt në Kopaonik, kishte ndonjë lidhje të tillë, ndoshta ka shkuar në Beograd për ndonjë arsye sepse i duhej të ishte në Beograd në drejtorinë e “Putnik” sepse aty e kishin thirrur, drejtoresha e kishte thirrur.” Ishte vendi i tij i punës, aty e prisnin, ai donte, ai mendonte që do mund të qëndronte. Thotë ai, “Nuk di çfarë të bëjë.” Këtë unë e dëgjova dhe në atë moment u shkaktua panik dhe isha e vetëdijshme që nuk ishin asnjëra nga ato.
Aty sikur e gjitha filloi dhe nuk e dija se çfarë të bëja dhe pastaj unë kam qenë në shok aq të madh, sa që jam mbyllur në dhomë dhe askush nuk guxonte të hynte, nuk guxonin as të kalonin andej në korridor, por pëshpëritnin në mënyrë që askush të mos më shqetësonte. Unë vetëm ulesha në dhomë, as nuk qaja, vetëm e lusja Zotin që të mos më privonte nga mendja e shëndosh. Sepse për një muaj e humba qytetin tim, banesë, punën, shoqërinë, të gjitha, të gjitha, të gjitha, dhe tani edhe bashkëshortin. Nuk mbeti asgjë, fundi i botës. Vetëm fundosesha, ashtu fundosesha sa që nuk e dija më se ku jam, dhe vetëm e lusja Zotin, “Zot ma ruaj mendjen e shëndosh që mos të më gjuajnë [me gurë] fëmijët në rrugë, Zot ma ruaj mendjen.” Me të vërtetë nuk kishte mbetur gjë, nuk kishte jetë në mua, nuk kishte frymë në mua, nuk e dija se cila ishte rrugëdalja. Nuk kisha vetëdije, kur u vetëdijesova ka qenë vërtetë një panikë e tmerrshme sa që nuk e dija se çfarë do bëja me vetën time. Dhe pastaj kam qëndruar ashtu e mbyllur në dhomë me orë të tëra dhe pastaj jam kthyer në veprim.
Pastaj unë, pastaj fillova të i telefonoja, dhe fillova të telefonoja miqtë dhe armiqtë e tij në Prishtinë. Të gjithë që i njihja në Prishtinë, të gjithëve që ua kisha ndonjë kontakt, kurse kontaktet e mija, të gjitha kishin mbetur në banesën time në Prishtinë, nuk kisha asgjë me vetë. Çfarëdo që mund të zbuloja disi, të thërras, të pyes, nëse dikush di diçka, nëse dikush mund të më thoshte ndonjë gjë. I telefonoja šiptare në Prishtinë, kam telefonuar edhe spitalin në Prishtinë për të parë mos ishte në morg, mos kishte ndonjë informatë, kam telefonuar, kam ndjekur, shkova në polici për të raportuar zhdukjen e tij. Në policinë serbe në Bllacë, ata, “Ne nuk kemi kompetenca ‘poshtë’, kështu që pse ta shkruajm atë raport.” Unë çmendesha, duhej të evidentohej diku, ai ishte zhdukur, diçka duhej t’i thuhej dikujt, nuk mund thjesht të heshtnim. Atëherë kuptova për organizata të fuqishme që nuk i njihja apo për të cilat nuk kisha dëgjuar më parë. Nuk e di, për Këshillin e Kishës, këtë, atë, gjithçka kam kuptuar në ndërkohë dhe për Kryqin e Kuq Ndërkombëtar në Nish. Nuk e dija që ekzistonin të gjitha këto, të gjitha këto ishin në mesin tonë, ndërsa njeriu i zakonshëm nuk i di. Mua m’u shfaqën të gjitha këto dhe filluan të më zhvillohen pllaka sikur fije nëpër kokë dhe kam telefonuar, jam munduar, kam raportuar, kopjuar, dërgoja me faks fotografinë e tij, të dhënat e tij. E ka një shenjë këtu, një pikël këtu, disa përshkrime naive tani e kuptoj se sa e pafajshme dhe naive isha, kam shkruar gjithçka. Nuk mund të qetësohesha, thjeshtë më duhej të bëja diçka, të mos ndalem, të mundohem të depërtoja deri te dikush, të zbuloja diçka.
E kam ofruar pronën e tij, pronën tonë, kam ofruar çdo gjë, të gjitha që i kishim ia kam ofruar shokut të tij šiptar. Ia kam ofruar duke i thënë, “Ti e di se çka posedoj, dokumentacionin e kam unë, tapia është tek unë, kontratat i kam unë, gjeje, sjelle atë në Merdarë, do i marrësh të gjitha, të gjitha do i marrës. Unë do t’i nënshkruaj, por nëse atë e gjen të gjallë. Jo nëse është i vdekur, vetëm nëse është i gjallë.” Ai me gjasë nuk ishte më gjallë dhe nuk është më. Ai miku i tij thoshte, “E di që paratë nuk janë problem, e di që paratë nuk janë problem për Radenë, ai do i kompensonte dosido. E di unë Ola, nuk janë problem paratë por nuk mund ta gjej kurrsesi!” Madje unë zbuloja, e zbulova, thërrisja në Prishtinë dhe i thosha, përsëri mikut të tij, “Kam dëgjuar që Syla, i cili punonte në Ministrinë e Punëve të Brendshme të Serbisë (MUP), dyshohet që ai ishte polic ‘besnik’”, i cili kishte tradhtuar dhe shkaku i të cilëve shumë polic serb u vranë, por unë këto të gjitha i kuptova më vonë, por nuk e dija. I them, “Kam dëgjuar që në Gërmi,” që është afër Sofalisë, që ishte në fshat afër Prishtinës, “ekziston një kamp ku mbahen serbët, ku ka serb, a mund të pyesësh përreth për të parë nëse aty ishte Syla që punonte në polici, mos është duke e mbajtur aty.” Ai tha, “E njoh Sylen, është këtu afër meje.” Dua të them, unë ankohesha, ndërsa isha duke folur me mikun e Rades, ky ishte mik aq sa ishte dhe ai që punonte në MUP, i cili lajmëronte se ku shkonin [policët] serbët në aksion. Kjo ndodhi më vonë, dhe unë shtangem, them me vete, unë t’i them dikujt diçka. Çfarë jam unë, një vidë e vogël atje, që mundohet t’i shpjegoj dikujt ndonjë gjë.
Ishte tmerr, pas një muaji dhe disa ditë jo më tepër, isha në Bllacë në mesin e pulave dhe në mesin e atyre banorëve, kjo nuk ishte mënyra e jetesës sime fare dhe në mesin e asaj pafuqie në të cilën gjendesha. Pastaj vendosa të shkoj, thjeshtë në mëngjes i kam thënë vëllaut, “Unë nesër shkoj për Beograd.” Ai më pyeti, “Te kush?” I them, “Nuk e di ku do të shkoj, nuk e di. Nuk kam para, nuk kam banesë, nuk punoj, mendoj nuk kam asgjë, unë shkova, po shkoj.” I them, “Po shkoj, më duhet të shkoj, unë nuk mund të qëndroj këtu, po shkoj, do çmendem, unë këtu jam vetëm sepse më duhet, unë po shkoj, po shkoj të provoj diçka, më duhet të bëj diçka, unë nuk mundem kështu.” “Do të vij me ty, në rregull.” Ai më solli, unë vendosa të shkoj në hotelin Putnik, sepse mu kujtua që “Hotel Putnik” në kohën e bombardimeve u kishte ofruar njerëzve, punëtorëve të vet të vinin të akomodoheshin aty. Unë disi kam menduar që do mund të mbijetoja derisa të mendoja se çfarë tjetër mund të bëja.
Erdha kështu në “Hotel Putnik”, normalisht që nuk isha e mirëseardhur pavarësisht gjithave, pavarësisht që Radeja im ishte profesional dhe që një shumë të madhe parash “Putniku” e kishte fituar nga ai dhe pavarësisht që… unë gjithmonë pohoja që, “‘Putnik’ është dashuria e tij e parë, kurse unë isha në vendin e dytë.” Më thanë që drejtoresha kishte thënë, “Mund të rrini një natë dhe nesër…” Unë i thash, “Mirë, faleminderit.” Dhe kam shkuar në dhomë. Pastaj në mëngjes shkova tek drejtoresha e përgjithshme dhe ia arrita që të rri aty edhe më vonë, qëndrova aty katër vite, më duhet ta pranoj kalova nëpër pengesa të dhunshme e kështu me radhë, por ia arrita të luftoj, por në fund të fundit unë nuk kisha ardhur aty vullnetarisht, jo sepse thjeshtë mu kujtua të shkoja, por sepse është ashtu siç është dhe nuk është faji im, nuk e humba unë pronën time, por mua më sollën në atë gjendje. Mbase dikush duhet të kujdeset për mua. Pastaj jam kujdesur vetë për vetën time, kam qëndruar katër vite aty dhe kam qenë e paprekshme sepse kam krijuar barrikada rreth vetës, i kam përdorur disa nga aktivitetet e mija dhe në një moment mu kujtua që mund të bëjë diçka edhe për veten time, qëndrova aty. Edhe pse e kisha kohën e caktuar se sa mund të qëndroja aty, unë qëndrova në mënyrë të paturpshme, asnjë çështje tjetër nuk e kisha zgjidhur.
E di që nuk më donin, por as unë nuk i doja ata sa i përket asaj. Po bëj shaka, unë nuk i urreja, por ata nuk e donin askënd që ishte aty në hotel, edhe pse unë kam luftuar për vendin dhe statusin tim, kështu që mirë e kalonim. Dua të them që në asnjë vend ku dikush shkon nuk është i mirëseardhur. Ata të gjithë mendonin se unë jetoja qetë këtu, por duhej ta pyesnin vetën një moment, çfarë do tu ndodhte poqëse do të ishin në vendin tim? Njeriu ikë që mos të takohet me diçka që do të mund t’i ndodhte, e keqja nuk troket vetëm në dyert e tjerëve. Me gjasë është ky mallkimi i këtyre luftërave, mbase të gjithë mendojnë se vetëm tjetrit mund t’i ndodh, dhe që kjo është larg meje dhe i ndodh dikujt andej, por të gjithëve mund të na trokas, nëse jo kjo e keqe atëherë ndonjë e keqe tjetër. Nuk e di nëse ishte fat apo fatkeqësi, nuk e di, por kështu mendoj.
Unë gjithmonë… më pas jam përfshirë në shoqata të shumëllojshme, që nga themelimi i Shoqatës së Familjeve të Kidnapuara dhe të Zhdukurve, nga dita e parë kam shkuar, nga mbledhja e parë kam shkuar, kisha dëgjuar për të diku, e kisha lexuar në gazeta, shkova tek Kryqi i Kuq dhe aty isha aktive që nga dita e parë dhe iu vërsula kësaj pune dhe puna më shpëtoi që të mbijetoj. Në qoftë se me të vërtetë kam mbijetuar, gjithmonë ia bëj këtë pyetje vetes, sepse i çmenduri asnjëherë nuk e pranon që është i çmendur. Pyetja është se si më ka mbijetuar mendja, të paktën pa u çmendur, sepse do çmendesha prej problemeve, sepse thjeshtë e shihja se si fundosesha, fundosesha, dhe më nuk mbetej asgjë, makina nuk ndalej. Nuk e kam as edhe një kashtë, nuk kam për çfarë të mbahem.
Kam ardhur në Beograd me një valixhe, dhe kjo është e tëra. Mendoj që në disa vite kur njeriu më nuk ka kohë të njoftojë dikë tjetër, mikun, të krijojë ndonjë rreth, të mos ketë të afërt kush do ta rekomandojë atë, kush do thotë një fjalë të mirë për të për çfarëdo çështje, nuk mund ta gjejë vendin e vet, nuk mund të punësohet, nuk mund të, askush nuk do e punësojë atë, as për shitës në tezgë, as për atë, asgjë. Është jashtëzakonisht një ankth i madh. Është një dëshpërim. Njeriu e gjen veten në një harresë, sa që nuk e di nëse është ditë apo natë, sikur të gëlltitesh. Gjithçka më dhimbte. Çdo centimetër i trupit tim më dhimbte. Athua vallë çfarë janë duke i bërë atij, nëpër çfarë po kalon, a po e mundojnë? Unë e di se sa emocional dhe i ndjeshëm ishte ai, i ndjeshëm dhe delikat, por sidomos i ndjeshëm. Unë kur doja t’ia rregulloja thonjtë apo flokët, më thoshte, “Jo.” Unë i thosha, “Po asgjë nuk të bëra.” [Rade] “Thjeshtë për çdo rast.” Sepse nuk i pëlqente asgjë t’i dhimbte, kush e di se çka janë duke i bërë? Unë e kisha njëfarë ngërçi, si një duq në fyt, ndërsa ngërçin në tërë trupin, sa që gjithçka, i gjithë trupi të më ishte i mbuluar me gjilpëra, çdo centimetër i trupit më dhimbte nga ajo shtypje, nga ajo frikë se çfarë ishin duke i bërë atij. Por kurrë asgjë nuk u dëgjua, krahas gjithë kësaj ishte heshtje. Pastaj them jam hedhur në zjarr, në shoqatë ku punoja pothuajse 15 orë.
Natasa Govedarica: Cilin vit është themeluar shoqata?
Olivera Budimir: Ishte në fund të viteve ‘99, diçka e tillë. Në fillim të vitit 2000 shoqata tashmë ishte e regjistruar. Unë për herë të parë erdha në takim në Kryqin e Kuq Ndërkombëtar, isha kështu në të zeza, ishte dimër, ishte muaji janar, dhjetor, apo kështu pak a shumë, kisha pallto të zezë, kam vënë syze të errëta, ato i kisha për mbrojtje dhe shikoja. Askënd nuk e njihja dhe i shikoja gjithë ata njerëz rreth meje, u ndala tek një derë, dhe i shikoj gjithë ata njerëz të ulur gjithandej. Nëna me dy fëmijë, tre fëmijë të zhdukur, vetëm burrat, bashkëshorti me dy fëmijë, nga disa anëtarë të familjes. Unë vetëm shikoja, vetëm derdhja lot. Nuk e kam folur as edhe një fjalë në atë takim. Vetëm thosha vet me vete, “Zot, Ola, ti je e trishtuar, çfarë po bën ti këtu në mesin e gjithë këtyre, gjithë këtij trishtimi?” Mbase edhe turpërohesha nga gjithë ky pikëllim, se sa pikëllimi ishte mbledhur aty.
Unë shkova, u kputa, shpirti m’u kput në këtë takim, por përsëri jam kthyer në takim. Tashmë isha paksa më e përgatitur, tani filloja të bëja pyetje dhe të kërkoj disa përgjigje që e dija që nuk ekzistonin, por i kam nisur këto pyetje dhe kështu. Dhe më pas kam marrë pjesë në çdo takim, më ishte bërë nevojë tashmë, që të isha në secilin takim të radhës, kështu kam marrë pjesë dhe këtu isha që nga themelimi i tij, prej periudhës së kërkimit të zyrave, prej zgjedhjeve, pas mobilimit të zyrave, nga gjithçka, gjithkund isha unë, vullnetarisht jam regjistruar. Thoshin diçka si, “Është kjo, ajo… ” them unë, “Dua të jem aty, unë do të vij, unë do e bëjë”. Mendoj, nuk është se kishte para, nuk kishim asgjë, ne mezi mbaheshim dhe pastaj Kryqi i Kuq Ndërkombëtar na mbuloi [shpenzimet e] hapësirës. E morëm dekretin e parë, një avokat nga Fondi për të Drejtën Humanitare na e ka draftuar statutin për organizimin e punës, sepse kemi qenë në të njëjtin takim.
Tek ata shkonim shpesh, pasi që i kishim disi afër, në lagjen Slavija, kurse ata ishin afër, në rrugën Avalla, kështu që kur kishim, kur nuk kishim letër, nuk kishim para, nuk kishim asgjë, thoshim, “Eja të shkojmë tek ata të marrim një grumbull me letra.” Dërgonim dikë prej shoqatës dhe na dërgonte ashtu një grumbull, sikur të ishte dikush. Në shoqatë kishim vetëm telefon, nuk kishim as faks. Pastaj unë shkoja tek një kompani biznesi që gjendej në lagjen tonë dhe i lusja ata natyrisht duke përdorur sharmin tim sa herë kisha nevojë të dërgoja ndonjë faks. “Normalisht, që mundeni!” Dhe kështu unë i jepja atyre që të më dërgojnë ndonjë faks apo të më shkruanin në makinë të thjeshtë, sepse as atë nuk e kishim, nuk kishim asgjë, kishim vetëm një kompjuter. Blinim gazetat, të gjitha me radhë, dhe pastaj i merrnim të gjithë numrat e telefonit, faksit dhe kontaktet tjera, pastaj i njoftonim për ekzistencën tonë të gjitha agjencitë, agjencitë e lajmeve thjeshtë të na regjistrojnë, të na publikojnë, diku… kështu edhe gazetarët edhe njerëzit filluan të na njohin dhe filluan të na thërrasin, të na lajmëroheshin dhe kështu filloi nga hiçgjë.
Prononcimet e para janë shkruar nga njerëzit në letër që unë i kam sjellë [me veti], ajo letra me katrorët e komunës. Sepse kur jam larguar, unë tashme kisha filluar të shkruaj librin “Labirinti i jetës”, por ai në atë kohë nuk ishte libër, ishte ditari im, dhe ishin disa prej atyre letrave të cilat i kisha paketuar në çantën time të dorës dhe unë i kisha sjellë ato dhe në to kam shënuar edhe prononcimet e para. {Olivera flet në mendje me bashkëpuntorët e Shoqatës} “Kur dikush të lajmërohet duhet të bëhet diçka!” Dhe unë e kam përdorur ato njohuritë e mija nga komuna, nga administrata, pastaj fillimisht është lajmëruar një njeri dhe duhej të merrje diçka, të dhënat, pastaj të shkruash diçka, pastaj të krijosh diçka, të shkruash, pastaj e pash që çdo herë e më tepër njerëz lajmëroheshin dhe që kjo paraqiste problem. Le ti përkufizojmë ata, a ishte lajmëruar ndokush apo jo, pastaj kam përgatitur dosje për të gjithë dhe i kam shpërndarë nëpër qytet, pastaj nëpër komuna, dhe më pas e gjitha është degëzuar në ndërkohë, por është dashur që të fillohet nga diçka. Por kam punuar, respektivisht i kam mbajtur ato mbledhje, protestat, që të dëgjohej, qyteti as që dëgjoi ndonjëherë.
Edhe sot e kësaj dite ka shumë të tillë që kurrë nuk dëgjuan, që për mua është shumë e paqartë, kishte shumë mungesë interesimi për kidnapimet e serbëve në Kosovë. Kishte njerëz, çdo ditë e më tepër lajmëroheshin, dhe punohej, për zotën punohej tepër, dhe kjo ishte shumë e veçantë për mua. Unë nuk jam ankuar, sepse përderisa punon njeriu ai nuk mendon sepse është i preokupuar me diçka. Për çdo deklaratë më duhej të mblidhja zemër, sepse duhej të dëgjoje historinë e dikujt tjetër dhe të kaloje nëpër atë histori, kurse unë e kisha timen. Ishin histori të rënda, shumë të rënda. Mua nuk më lejohej të qaj tani dhe të tregoj emocione, por më duhej të mbaja një lloj maske, një fytyrë të një zyrtari publik, e pastaj në shtëpi të liroj gjithë atë nga vetja. Ndryshe nuk bën, sepse nëse do të qanim, nuk do merrshim rrëfimin. Kështu vijoi e gjithë kjo, e krijuam një bazë të madhe dhe e arritëm një sukses shumë të madh dhe ishim të suksesshëm, edhe në media, e gjithandej.
I kemi përfshirë të gjitha institucionet e mundshme ndërkombëtare që kishin mundësi të marrin pjesë në çfarëdo mënyrë. Por, për fat të keq shumë nga këto institucione që ishin themeluar, mbase luftërat i bartin me vete. Mendoj që këto pune ishin biznes dhe pa ndonjë qëllim që t’u dilet në ndihmë njerëzve. Unë më vonë e kam kuptuar që ne u përdorem nga shumë institucione të ndryshme, që arsyeja e vetme pse ata ekzistonin ishin këto rrëfime, dhe që në të vërtetë askush asgjë nuk ka bërë, sepse nuk kishin pushtetin që ta bëjnë, kurse ata që e kishin as që shqetësoheshin. Kështu që ne, por kjo ka ndodhur pasi unë kam punuar me vetën, nuk kam hequr dorë, këmbëngulja pavarësisht që e dija, por është dashur të rrjetëzoheshin edhe këto institucione ndërmjet vete.
Disa për shembull operonin për ADN ICMP në Sarajevë, Qendra e Koordinimit në Beograd, Komisioni për të Zhdukurit ishte asokohe në kornizën e kësaj zyre, kështu që ishte një departament i vogël. Pastaj ishte UNMIK-u në Kosovë. Të gjitha këto ekzistonin, por nuk bashkëvepronin me njëra-tjetrën në këto fusha. Bashkëpunonin me disa të tjera por ata duhej të lidhnin marrëveshje dhe t’i tregonin njëri tjetrit se cili ishte kryesori, kush nuk ishte kryesori, kush duhej të vuloste. Ishte një procedurë e tillë deri në atë masë që kur është dashur të themelohej laboratori i ADN-së në Beograd dhe që kjo të realizohej ne kishim presion në kuptimin se cili institucion do të jetë i angazhuar, kush do të jetë i përfshirë këtu. A do jenë këta, a do vinin patologët tek ne, na rekrutonin, flisnin fjalë të mira, ne vendosnim, çfarë nuk vendosem. Kur në fund e kuptuam që ky laborator as që punonte për njerëzit tonë, nuk do të punojë, që këto laboratorë janë të llojeve të ndryshme. Në këtë përfundim erdha ditën e parë, në hapjen e laboratorit, erdha në përfundim që ky laborator nuk do të punojë fare, që ky ishte një laborator krimi, që fare nuk do punojë për Kosovën e Metohinë, që për ne ende punohet në Tuzllë.
Ne avokonim, bënim presion mbi qeverinë sepse të gjithë na bënin presion që kjo të themelohej, që kjo të ndodhte, që të vinim deri tek njerëzit tonë sepse e dinim që shumë trupa ishin të shtrirë në patologjinë e Beogradit në morg, që ato duhej të identifikoheshin, vetëm e vetëm për të ardhur në përfundim që kjo nuk do të jetë fare për ne. Mua më është përmbysur rruga në atë hapje, e kuptova që edhe njëherë u keqpërdorëm, që ata do shkojnë në trajnime jashtë vendit, kurse ne do mbesnim aty ku ishim. Fatkeqsisht, këto histori janë zakonisht të tilla dhe kështu angazhimi im zgjati diku tre vite e gjysme. Në fakt, unë nga fillimi i vitit të parë, nga viti 2000 disi kam kuptuar për një shoqatë afër Prishtinës, ishte në drejtim të Fushë Kosovës, e dinim që aty ekzistonte një sallë, disa hapësira të mëdha dhe diçka e tillë, dhe e kam ditur që kur kaloja aty e kam të regjistruar, kam kaluar me veturë dhe në forma tjera dhe aty ishin të ekspozuara gjërat e të zhvarrosurve. Tribunali i Hagës i kishte bërë tashme gërmimet e të varrosurve afër Prishtinës në Dragodan, atë varrezë që e ka krijuar UNMIK-u dhe që aty gjendeshin gjërat e njerëzve që ishin aty. Ne e kuptuam këtë dhe unë vendosa që ata duhet të na i tregonin ato neve sepse ato ua kishin treguar tashmë shqiptarëve, ne poashtu kemi të drejtë t’i shohim. “Nuk bënë, sepse ne nuk mund të ju garantojmë siguri.” “Nuk mundeni? Ne do shkojmë vetë.”
Pastaj unë e bëra një ngatërresë të madhe, dhe atë personalisht. Unë isha në krye të shoqatës dhe nuk doja të lëshoja pe, disa nga kolegët e shoqatës nuk pajtoheshin me mua. Vet e bëra dhe e mora gjithë përgjegjësinë mbi vete, kisha vendosur ta shtyj përpara këtë punë. U thash, “Mirë, nëse ju nuk doni,” Kryqi i Kuq Ndërkombëtar thoshte, “Ne nuk jemi ushtri, ne nuk mund t’ju mbrojmë,” “mirë, atëherë ne do shkojmë vetë, do bëhet si do Zoti, ju do jeni përgjegjës nëse vdesim, por ne do të shkojmë!” Pastaj, kur e panë që nuk jemi duke u tallur, që djalli e mori shakanë atëherë ishte në rregull. “Do fotografojmë gjithë ato gjëra, do bëjmë ekspozitën e atyre gjërave”. Unë ju them, “Ju lutem, kurrë mos e quani ekspozitë. Ekspozita të asocon në diçka të bukur, në diçka të këndshme, kjo nuk është ekspozitë.” “Nuk e dimë si ti themi, nuk ka fjalë tjetër në anglisht,” i them, “Ka, quajeni prezantim, paraqitje, quajeni sido, por jo ekspozitë. Ekspozita ka të bëjë me fotografi, ekspozitë pikturash, diçka e bukur. Kjo fatkeqësisht nuk është kurrfarë ekspozite.” Në rregull, e miratuan atë dhe ata i fotografuan ato për ne, dhe i printuan në tabela të mëdha dhe i kanë vendosur, madje kishin krijuar edhe një katalog në Graçanicë në Shtëpinë e Kulturës, kështu pastaj ne duhej të shkonim “poshtë”.
Tani kishte një tavolinë, kontaktoheshin familjet nga Serbia dhe Mali i Zi, në atë kohë edhe Mali i Zi ishte bashkë me Serbinë. Ftoheshin, informoheshin se në çfarë kohe bëhej nisja, ky apo ai detaj, organizimi i komplet atij udhëtimi. Unë i kam organizuar autobusët nga Nishi, “Nishekspres”, por e dija që para kësaj ishte vendosur një bombë në “Nishekspres”, unë jam dakorduar me media që ato të mos shkruajnë për këtë, që kjo të mbetej e mbrojtur dhe mediat të mos shkruajnë dhe të ishte kjo e papritur pa kurrfarë buje sepse të gjithë do vdisnim. Ne do shkonim, pavarësisht se ku do të vënin bombën. Kështu ishte. Kam bërë regjistra të fuqishëm, i kam rregulluar ato. Them unë, sepse vetëm unë kam bërë thirrje, të tjerët kanë refuzuar. Të gjithë e kanë të vështirë të përballen me faktet. Shumë familje refuzonin të shkonin dhe të shihnin me pretekstin, “I imi ishte gjallë, unë e kam informatën”. Kisha edhe unë informata bardh e zi. Në mëngjes dëgjoj që ishte gjallë, pasdite që ishte masakruar, dhe gjithë kjo prej fillimit në formë cikli. Nuk mund ta injoroja faktin që ndoshta ai ishte i vdekur, doja ta shihja. Gjithë kjo ishte e dakorduar dhe Kryqi i Kuq Ndërkombëtar nxiste funksionimin e kësaj në mënyrë që e gjitha të shkojë siç duhet dhe madje arrita që të kontrabandoj një gazetar edhe pse nuk ishte e ndaluar, e regjistrova sikur të ishte anëtar i familjes së një të vrari në mënyrë që të vinte me neve.
Pasdite, dikur në mbrëmje dola nga shoqata, më duket që gjithë javën kam punuar në atë drejtim, nuk kam mundur as të fle, aspak nuk kam fjetur dhe në mbrëmje shkoj e qetë, gjithçka është në rregull, e marr miratimin, po shkojmë, gjithçka është në rregull, në mëngjes kur nisem, jo të nesërmen por pasnesër në mëngjes në orën pesë. Vij unë në mëngjes në orën tetë në shoqatë dhe shoh në tavolinë një faks nga UNMIK-u ku ata na refuzojnë shoqërimin. Tani duhej të anulohej e gjitha, gjithë njerëzit që ishin nisur nga Mali i Zi, nga Tivari, nga Titogradi, Podgorica tani, nga gjithë Serbia që janë nisur në drejtim të Beogradit. Si t’ua anuloje? Tu thoshe kthehuni? tashmë ata janë në automjete, rrugës. Pastaj filloi paniku, sepse na refuzuan përcjelljen dhe nuk mund të shkonim, pastaj e njoftoj unë përsëri Kryqin e Kuq Ndërkombëtar të cilët më erdhën në ndihmë. Aty ishte një shefe Nadin e cila ishte shume e sjellshme dhe kemi bashkëpunuar mirë. Pastaj ajo i dërgoi njerëzit e vet, ekipet, thoshte, “E dimë Ola që ti je vet në gjithë këtë, njerëzit tonë do të të ndihmojnë.” Dhe pastaj bashkë i kemi thirrur familjet dhe i kemi anuluar të gjitha, ata tani kërkonin përcjellje për ne, Kryqi i Kuq Ndërkombëtar, jo ne, sepse dhe ata kishim marrë konfirmimin që mund të kalonin në ditën tjetër, por tani duhej t’i mblidhnim gjithë njerëzit që ishin nisur tashmë, të presim dhe t’i akomodonim në hotele që nuk ishin këtu në afërsi. Kështu e kemi bërë gjithë këtë proces.
