Gönderene Geri Dönmek: Kosova’dan Kartpostalların Yüz Yılı

Avrupa’da yetmiş beş yıl önce Nazi-Faşizme karşı kazanılan zafer hakkında ne hatırlıyoruz? İkinci Dünya Savaşı anıtlarının görüntüleri bize o zamanların hatıralarını hatırlatıyor: Yugoslavya’nın farklı uluslar arasında kardeşlik ve birlik vaatlerini, Kosova’nın modern ve müreffeh olma rüyasını ve bununla beraber yükselen sanatçıların modernist estetiği desteklemeleri gibi.

1960’larda inşa edilen bu anıtlar, o zamandan beri yok edildi veya ihmal edilerek görünmez hale getirildi. Onları koruyan ve takas eden koleksiyonerler sayesinde, kartpostallar yarım asır sonra yapıtları tekrar kamuoyuna açıyor. Anıtlara baktığımızda, onların yokluğunu düşünmekten kendimizi alıkoyamıyoruz, ki bu yokluk, hafıza yokluğundan çok çekişme ve yabancılaşmanın karşıt hafızası düşüncesinden oluşuyor.

Boro-Ramiz Anıtı, Landovica (Prizren)

Anıt, 10 Nisan 1943’te Landovica’da İtalyan Faşistler tarafından idam edilen partizan kahramanlar Boris (Boro) Vukmirović ve Ramiz Sadiku’ya ithaf edilmiştir. 1963 yılında sergilenen yapı, Miograd Pecić ve Svetomir Arsić-Basara (1928, Sevc, Ferizaj) tarafından tasarlanmıştır. İnfaz sahnesini tasvir eden mozaik, Hilmija Ćatović’e aittir (Rozaja, 1933-2017).

Bu kartpostalda “Priştine’den Selamlar” yazıyor. Kardeşlik ve birliğin daha geniş sembolizmini yeniden teyit etmek için anıt konumunu Prizren yakınlarına doğru aşıyor.

Son savaşta yıkılmış olan ve yerine Kosova Kurtuluş Ordusu’nun (KLA) şehit mezarlığı olan yeri, Boro-Ramiz Anıtı’nın anısını şimdi yalnızca kartpostallar canlandırıyor. Eski Anıt, Yugoslavya inanışına göre, Arnavut Ramiz’e Sırp Boro’yu vururken infazdan kurtulma teklifinde bulunulmuştu, Faşistlerin başarısız bir şekilde ayrılmaya çalıştıkları iki yoldaşa hürmet gibiydi bu anıt. Ancak orası aynı zamanda eğlence amaçlı da kullanılıyordu ve heykeli 1960’larda popüler olan araba Fića kadar modernliğin bir simgesiydi.

Landovica Anıtı, alternatif olarak modern ya da eski olarak tasvir edilen Prizren tebrik kartpostallarında, şehrin çok yönlü portrelerinin merkezinde yer alıyordu. Geç Bizans döneminden kalma, UNESCO tarafından korunan Sveta Bogorodica Ljeviska Sırp Ortodoks Kilisesi ve on yedinci yüzyıl Sinan Paşa Camii ile birlikte, aynı zamanda savaş sonrası motel ve restoranlar Vllazrini, Liria ve Sputnik ile de karşımıza çıkıyor.

Prizren manzaralı bir kartpostalda, Landovica Anıtı’nın dışında,Kültür Evi’nin bir duvarında bulunan İkinci Dünya Savaşı’nın başka bir anıtını da içeriyordu. Kosova Cumhuriyeti talepleri acımasızca bastırıldığı için 1982’de inşa edilen bu anıt, bölünmez Yugoslavya’nın kuruluşundaki partizan mirasının yeniden doğrulanması olarak şehit olmuş partizanların altı büstünü gösteriyor. Söz konusu anıt kısa süre sonra yıkıldı ve kimse onu hatırlamıyor. Shkelzen Maliqi, partizanlardan bazılarının tanınmasına yardımcı oldu: Prizren’den Xhevdet Doda ve Jovanka Radivojević-Kica ve Yakova’dan Ganimete Tërbeshi ve Emin Duraku.

Kardeşlik ve Birlik Anıtı, Priştine

Anti-Faşist Ulusal Kurtuluş Hareketi’nin ortak kahramanlarına adanan anıt, Miodrag Živković (Leskovac, Sırbistan, 1928) tarafından tasarlandı ve 1961’de tamamlandı. Kosova’da yaşayan ve partizan savaşında aktif olan üç ana ulusun birliğini sembolize ediyor: Arnavutlar, Karadağlılar ve Sırplar, her biri 22 metrelik beton ve inşaat demiri ile temsil ediliyor. Bu anıt bakıma muhtaç hale geldi ve zaman zaman rolüyle ilgili tartışmalara konu oldu.

1960’lara dayanan bu kartpostalda, Kardeşlik ve Birlik Anıtı, eski parlamentonun zemininde hem modernliğin hem de siyasi iradenin heybetli bir temsili olarak gösteriliyor. 2000 yılından bu yana, parlamentonun hemen arkasındaki hükümet binası gibi yüksek binalar, Anıtı gölgede bıraktı. Kardeşlik ve Birlik Meydanı artık yok, anıtın ayakta durduğu yer Kosova Kurtuluş Ordusu’nun en büyük kahramanının Adem Yaşari adıyla adlandırılıyor.

1970’lerden kalma bir kartpostal, hala çok kırsal Dragodan tepesinden kent merkezine açılan kapı olarak Kardeşlik ve Birlik Meydanı’nı gösteriyor. Anıtla başlıyor gibi görünen cadde, bir zamanlar Konstantinopolis’i Roma’ya bağlayan ana doğu-batı ekseninin kalıntılarıdır [Türkçe’de Divan Yoli, Arnavutça’da Divanjolli, kelimenin tam anlamıyla İmparatorluk Konseyi’ne Giden Yol]. 1950’lerde yeni meydan yapımında yer açmak için yıkılmıştır

1970’lerde, Priştine küçük şehir görünümünü hala korumuştu, ana kamusal anlanın adeta bir tabelası olan Kardeşlik ve Birlik Anıtı ve aynı zamanda 15. yüzyıl Çarşısı (Taş) Camii ve Büyük Camii gibi yerler modernist yapının eski Osmanlı ile harmanlanmış haliyle inşa edilmişti.

Priştine’den tebrik kartpostalları arasında Graçanica’daki on dördüncü yüzyıl Sırp Ortodoks Kilisesi ve Mazgit yakınlarındaki Sultan I. Murat’ın türbesi ile birlikte anıt yer alıyor. Türbe, 1389 Kosova Savaşı’nın hemen sonrasında öldürülen Sultan’ın bağırsaklarını içerirken, kalıntılarının geri kalanı Bursa’da (Türkiye) gömülüdür.

Bu Priştine’den selamlar kartpostalında, Kardeşlik ve Birlik Anıtı, diğer İkinci Dünya Savaşı anıtı olan Velania ve Gazimestan kulesi ile karşımıza çıkıyor, 1389 yılı Kosova Savaşı sırasında Osmanlılara karşı şehit düşen Sırp kahramanlarına bir övgü olarak 1953 yılında Yugoslavya Federasyonu tarafından inşa edilmiştir.

Gazimestan Kulesi, Komünist Yugoslavya tarafından dini çağrışımından belki de hoşlanmayan, Birinci Dünya Savaşı sonrasında Sırbistan Krallığı tarafından inşa edilen bir dikilitaş olan Kosova’da şehit düşen Sırplara ait eski bir anıtın yerini almıştır. Eski anıt, 1389 Savaşı’nın ortaçağ kahramanları ile 1912 seferinde Osmanlı’dan Kosova’yı fethetmek için savaşanlarla da bir bağlantı kurdu.

Pek çok kartpostalda, Kardeşlik ve Birlik anıtı, yerleşim yerinin tamamen modern manzaralarıyla karşımıza çıkıyor. Bu, Korzo denen yaya ana caddesinin başlangıcındaki açık yüzme havuzunu, ardından Marshall Tito Caddesi, şimdiki Rahibe Teresa Caddesi’ni gösteriyor. Havuz, Hotel Grand’a yer açmak için 1970’lerin sonunda kaldırıldı ve başlangıçta planlandığı gibi yeni Spor Kompleksi Boro ve Ramiz’de, asla yeniden inşa edilmedi.

1950’lerin ortalarında inşa edilen Hotel Božur, modern bir şehir olarak Priştine’nin önemli bir göstergesi olan Kardeşlik ve Birlik Anıtı ve Meydanı ile birlikte idi. 2006 yılında yerini çok daha anıtsal bir otel olan Swiss Diamond aldı.

İkinci Dünya Savaşı’nın sonundaki Kurtuluş’un yirminci yıl dönümü anısına bir kartpostal içinde Kardeşlik ve Birlik Anıtı ve Meydanı’nın yanı sıra Hotel Bozhur ve Ramiz Sadiku inşaat firmasını da eklemeyi  kaçıramazdı.