Povratak pošaljiocu: Sto godina razglednica sa Kosova

Čega se sećamo od pobede nad naci-fašizmom u Evropi pre sedamdeset pet godina? Slike spomenika Drugog svetskog rata pružaju nam tragove sećanja: o obećanjima Jugoslavije o bratstvu i jedinstvu među različitim narodima, o snu Kosova da postane moderno i prosperitetno i o promociji moderne estetike umetnika u usponu.

Izgrađeni šezdesetih godina prošlog veka, ti spomenici su u međuvremenu uništeni ili su zbog nebrige postali nevidljivi. Zahvaljujući kolekcionarima koji su ih sačuvali i zamenili, poštarnice ih vraćaju na uvid javnosti nakon pola veka. Dok gledamo spomenike, ne možemo izbeći razmišljanje o njihovom odsustvu, što nije odsustvo sećanja koliko i protiv-pamćenje osporavanja i otuđenja.

Spomenik Boro i Ramiz, Ljandovica (Prizren)

Spomen-obeležje bilo je posvećeno partizanskim herojima Borisu (Boro) Vukmiroviću i Ramizu Sadiku, koje su italijanski fašisti pogubili u Ljandovici 10. aprila 1943. Otkriven 1963. godine, dizajnirali su ga Miodrag Pecić i Svetomir Arsić-Basara (1928, Sevc, Uroševac). Mozaik, koji prikazuje mesto pogubljenja, uradio je Hilmija Ćatović (Rožaje, 1933-2017).

Na ovoj razglednici je natpis “Pozdrav iz Prištine”. Spomenik je prevazišao svoje mesto u blizini Prizrena da bi potvrdio širu simboliku bratstva i jedinstva.

Samo razglednice sada oživljavaju sećanje na Boro-Ramizov memorijal, koji je uništen u nedavnom ratu i zamenjen grobljem palih Oslobodilačke vojske Kosova (OVK). Stari memorijal bio je nalik oltaru, omaž dvojici drugova, koje su fašisti, prema jugoslovenskim pričama, neuspešno pokušali da odvoje, nudeći Albancu Ramizu poštedu pogubljenja kada su pucali u Srbina Boru. Ali korišćen je i u rekreativne svrhe i njegova skulptura bila je simbol modernosti jednako kao i automobil Fića, popularan 1960-ih.

U pozdravnim razglednicama iz Prizrena, koje su alternativno prikazane kao moderne ili stare, Memorijal Ljandovice nalazi se u središtu portreta grada sa više pogleda. Pojavljuje se sa Srpskom pravoslavnom crkvom Svete Bogorodice Ljeviške iz kasnog vizantijskog doba i koja je pod zaštitom UNESCO-a i džamijom Sinan-paše sedamnaestog veka, ali i sa posleratnim motelima i restoranima “Vlazrini”, “Ljiria” i “Sputnik”.

Jedna razglednica pogleda na Prizren uključuje, pored memorijala Ljandovice, još jedan spomenik na Drugi svetski rat smešten na zidu Doma kulture. Izgrađeno 1982. godine, dok su zahtevi za Republiku Kosovo surovo potisnuti, ovaj spomenik prikazuje šest bista palih partizana kao potvrdu partizanskog nasleđa na temeljima unitarne Jugoslavije. Memorijal je uništen ubrzo nakon toga i niko ga se ne seća. Škeljzen Maljići pomogao je da se prepoznaju neki od partizana: Dževdet Doda i Jovanka Radivojević-Kica iz Prizrena i Ganimete Terbeši i Emin Duraku iz Đakovice.

Spomenik bratstvu i jedinstvu, Priština

Posvećen zajedničkim junacima Antifašističkog nacionalnooslobodilačkog pokreta, spomenik je dizajnirao Miodrag Živković (Leskovac, Srbija, 1928), a završen je 1961. Simbolizuje jedinstvo tri glavne nacije koje žive na Kosovu i koje su učestvovale u partizanskom ratu: Albanci, Crnogorci i Srbi, svaki od njih predstavljen betonskim i armaturnim stubom od 22 metra. Spomenik je u lošem stanju i povremeno postaje predmet rasprave o ulozi koju ima.

Na ovoj razglednici koja datira iz 1960-ih, Spomenik bratstvu i jedinstvu predstavljen je kao impozantna reprezentacija modernosti i političke volje u pozadini starog parlamenta. Od 2000. godine, visoke zgrade poput zgrade vlade odmah iza parlamenta, zataškale su spomenik. Više nije Trg bratstva i jedinstva, odredište na kojem i danas stoji spomenik sada se zove Adem Jašari, po najvećem heroju Oslobodilačke vojske Kosova

A postcard from the 1970s shows  Brotherhood and Unity Square as the gate to the urban center from the still very rural hill of Dragodan. The street that seems to begin with the monument is what remains of what once was the main east-west axis linking Constantinople to Rome [Divan Yoli in Turkish, Divanjolli in Albanian, literally the Road to the Imperial Council], which was destroyed to make room for the new square in the 1950s.

Razglednica iz 1970-ih prikazuje Trg bratstva i jedinstva kao kapiju ka urbanom centru sa još uvek vrlo ruralnog brda Dragodan. Ulica koja kao da počinje sa spomenikom je ono što je ostalo od nekadašnjeg glavnog istočno-zapadnog puta koja je povezivala Carigrad sa Rimom [Divan Jolu na turskom, Divanjolli na albanskom, doslovno Put ka Carskom savetu], koja je uništena kako bi olsobodila mesto za novi trg 1950-ih.

Pozdravne razglednice iz Prištine uključuju spomenik, zajedno sa slikama Srpske pravoslavne crkve iz Gračanice iz četrnaestog veka i turbeta [mauzolej] sultana Murata I u obližnjem Mazgitu. Turbe sadrži utrobu sultana, ubijenog neposredno posle Kosovske bitke 1389. godine, dok su ostaci njegovih ostataka sahranjeni u Bursi (Turska).

U ovoj razglednici sa Prištine, spomenik bratstvu i jedinstvu pojavljuje se sa drugim modernističkim spomenikom Veljanije i Kulom na Gazimestanu, odajući počast srpskim junacima palim protiv Osmanlija tokom Kosovske bitke 1389. godine, sagrađene 1953. za vreme Socijalističke Federacija Jugoslavije.

Gazimestanska kula zamenila je stariji spomenik Srbinu palom na Kosovu, obelisk koji je Kraljevina Srbija izgradila posle Prvog svetskog rata, čija verska konotacija možda nije bila prikladna komunističkoj Jugoslaviji. Stariji spomenik uspostavio je vezu između srednjovekovnih heroja bitke iz 1389. godine sa onima koji su se borili za osvajanje Kosova od Osmanlija tokom kampanje 1912. godine.

Na mnogim razglednicama spomenik Bratstvu i jedinstvu pojavljuje se sa isključivo modernim pogledom na naseljeni grad. To pokazuje otvoreni bazen na početku glavne ulice za pešake, takozvani Korzo, zatim Ulicu maršala Tita, sada Ulicu majke Terezije. Bazen je uklonjen krajem 1970-ih kako bi se napravilo mesto za hotel “Grand”, i nikada nije obnovljen, kako je prvobitno planirano, u novom Sportskom kompleksu Boro i Ramiz.

Hotel “Božur”, izgrađen sredinom 1950-ih, bio je, sa Spomenikom i trgom bratstva i jedinstva, ključni označitelj Prištine kao modernog grada. Zamenio ga je mnogo monumentalniji hotel, “Svis Diamond”, 2006. godine.

Prigodna razglednica dvadesete godišnjice oslobođenja završetka Drugog svetskog rata nije mogla propustiti spomenik i trg Bratstva i jedinstva, kao ni hotel “Božur” i građevinsko preduzeće “Ramiz Sadiku”.