Xhafer Murtezaj

Prishtinë | Date: 9 korrik, 2024 | Duration: 73 minuta

Më kujtohet kemi shku… disa herë, jo veç une po plot profesorë, i kanë nal i kanë marr i kanë çu në stacion, i kanë rrehë. Edhe e kishim përvjetorin 28 nëntori, na në krejt Kosovën u murrëm vesh me LASH-in, atëherë u konë Lidhja e Arsimtarëve Shkrimtarëve, Shoqata e Kosovës, që me majt me 25 [nëntor] në krejt Kosovën. Po e kanë zbulu ata edhe vijnë, ishim në Klinë të Epër, vijnë na marrin, na lidhin para krejt nxanësav na çojnë në polici, na çojnë në gjyq (qeshë). Unë nuk jam prej atyne që ankona, po kur na çunë në polici për me na kontrollu më ra me çizme këtu {tregon vendin te këmba}, qe ku e kom këtu.

Atëherë e kena pasë vendos në krejt Kosovën fotografitë e Skenderbeut me i qit nëpër shkolla. Edhe kur erdhën ata i gjetën. Erdhën policia me ata pizgaverat me ata krejt, na shtinën ni dhomë, tani na palunë në qasi, janë konë si kompanjolla, njo mi njo gati në polici edhe mu më çunë edhe në gjyq. Aty për fat, po them për fat qëlloj ni nxanëse e jemja po malazeze, se tjerët i ka dënu deri tri vjet.

Anita Susuri (Intervistuesja), Ana Morina (Kamera)

Xhafer Murtezaj u lind në fshatin Klinë e Poshtme në Komunën e Skenderajt. E ka përfunduar Shkollën Normale “Hasan Prishtina” në Mitrovicë. Në vitin 1968 ka filluar të punoj si mësues, ndërsa në gjimnazin “Ramiz Sadiku” sot “Hamëz Jashari” në Skenderaj ka filluar të punoj në vitin 1973. Në këtë gjimnaz ka punuar deri në pensionim. Zoti Murtezaj sot jeton me familje në Komunën e Prishtinës.

Xhafer Murtezaj

Pjesa e Parë

Anita Susuri: Zoti Xhafer nëse mundeni me u prezantu me na tregu diçka për kujtimet e juja të para, për familjen e juj të parë?

Xhafer Murtezaj: Une jam Xhafer Murtezaj, i lindur në fshatin Klinë e Poshtme në Komunën e Skenderajit, Skenderajt. Kjo pytje që ma botë osht kogja interesant po don kohë e hapsirë, besa don edhe aftësi për me mujt me përshkrue edhe me i thonë ato të vërteta, në atë kohë qysh ka qenë. Tash me ju tregu për jetën, ose fëmininë time edhe moshatarëve të mi, bashkëmoshatarëve të mi, si kemi kalu atëhere e qysh ka qenë për këta të rinjtë duket pak e pamundshme, duket si andërr që po tregojmë.

Se na jemi të lindur pas Luftës së Dytë Botërore, në kushtet dhe rrethanat ma të vështira, kur ka qenë skamje e madhe mas luftës, mandej ka qenë ni presion, më kujtohet që ka qenë edhe skamja për ushqim e gjana elementare. Po fëmijëria ime, si fëmijë osht… gati të gjithë janë interesant, po e jemja pak osht ma interesant, për arsye se unë rrjedhi prej një familje mund të them fshatare, po mesatare. Nuk kemi qenë kështu skajshmërisht, e kemi pasë shtëpinë e madhe, kemi pasë kullën, kemi pasë tokë. Mirëpo ajo jeta ime pak ma e rondë që osht për arsye se neve nona na ka vdekë në moshën, kur i kom pasë unë katër vjet e gjysë edhe kemi metë tre vllazën.

Atëherë ka qenë kohë e bashkësisë familjare kur kemi jetue. E kom pasë gjyshin, dy agjallarë të babit edhe baba jonë, na kemi qenë tre vllazën edhe tre-katër fëmijë të atyne agjallarëve. Kështu që jeta ka qenë patriarkale, jetë e ndame gjinia femërore ka jetu në shtëpi kurse gjinia mashkullore në odën ose kullën që e kemi pasë, ka qenë një kullë e njoftun për arsye se nuk është maru shumë, shumë herët 1932-tën, po u konë një ndër kullat ma të mira. Kështu që, ka pasë mysafirë, ka pasë të ardhun.

Unë si fëmi, si fëmijë më kujtohet kom fillu shumë herët me u përballu me jetën e me vështirësitë, ndoshta në moshën dikun katër vjeçare e kom pasë hallën, shpijat i kemi pasë afër lumit, përtej lumit ka qenë një lëndinë që ka qenë rrëzë zabelit ku kanë qenë edhe varret edhe aty i lëshojshin qingjat, se atëherë qingjat i kanë nda veç i kanë kullotë e delet kanë shku ma lartë. E më kujtohet qysh atëhere mu më detyrojshin me dalë me hallën me i rujt, me i prit me i kthy, me i…

Ka qenë ni jetë me vështirësi me vujtje, kështu që u rritëm e kena pasë gjyshën na ka, na ka… U konë shumë, shumë e mirë, u konë e vyme, se kemi ni mungesën e nanës forte. Normal që e nin njeriu gjithmonë atë po përkah kujdesi, për ka veshmbathja, për ka pastërtia, nuk munëm me u anku. Kështu që, mandej vjen periudha fillimi i viteve të shkumjes në shkollë. Fillon ni jetë e re, ni pjesë e jetës ndryshe krejt. Më kujtohet ajo ditë kur kemi shku në shkollë për herë të parë. Atëherë nuk na çojshin prindët me na çu, po shkojshim ose me do ma të rritshëm. Edhe kom shku në shkollë, kur kom shku në oborr si të hutum, të vogël krejt.

Anita Susuri: A u konë larg shkolla?

Xhafer Murtezaj: U konë ni kilometër e gjysë, ndoshta dy, shkojshim në komë ashtu. Kështu që kemi shku, kur kemi shkua më kujtohet kanë qenë të kombinume se s’ka pasë mjaft nxanës, kanë qenë të kombinume. Klasa e parë ka qenë me klasën e tretë, kurse klasa e dytë me klasën e katërt. Ndoshta krejt nuk kanë qenë, prej dy klasëve, maksimumi 20 nxanës. Kështu që ishte ajo periudhë kur fillum na me u shkollu, këto janë diku vitet ‘53-’4 kur po flas une. Edhe e mbaroj shkollën fillore, katër vjeçare…

Anita Susuri: Po më intereson a keni pasë ndonjë tekst atëherë a çka keni mësu?

Xhafer Murtezaj: Librat, e kena pasë abetaren edhe ni kohë i kena pasë do tabela që shkrujshim me shkumës edhe i marshim me veti nuk kena pasë as fletore, as lapsa, ma vonë nuk e di a në klasë dytë a tretën fillun do lapsa po kaniherë i ndajshim edhe në dy pjesë, fillun edhe naj fletore, kështu që, s’kemi pasë libra ngarkesë të madhe s’kemi pasë, çantat i kemi pasë të thjeshta të marume prej bezit kështu. Mos të flasim për veshëmbathje, ka qenë e dobët. Të gjithë kemi qenë gati nji kategori, s’ka pasë dallime të mëdhaja kështu. Mirëpo kemi qenë të hareshëm, kemi qenë të shkathët, kemi qenë ndryshe.

Edhe tash mbarova une, e mbarova klasën e katërt edhe baba jonë donte me shku me punue, po besa na nalën prej shkolle u dashke me i rue bagëtinë, m’i ru se s’kish kush i runë, vëllau i madh ka qenë në shkollë u deshke m’i ru edhe ma ndërprenë shkollën për me i ru. Nja dy vjet nuk shkova në shkollë hiç. Po shkoj baba me punu me kerr e kuaj në Kavadarc në Maqedoni, me do kojshi e me do miq. Edhe më mori mu 13-14 vjet s’i kom pasë ma shumë m’i ndihmu me ju gjind. Më kujtohet kena udhëtue gati tri ditë e tri netë, e ni gjys dite, se në gjys dite mrrimë atje. Që osht ajo ni histori e veçantë, osht ni temë e veçantë.

Unë isha i ri, u nalëm në grykë të Kaçanikut aty, buzë Lepencit me pushu, me kuaj me kerr tyne here thjeshtë qashtu. Me flejtë aty, mu doke ni botë krejt… Kështu që shkum atje punum nja tre-katër muj u kthym. Tash kur u ktheva une e pashë që duhet me u shkollu edhe pse e pata ndërpre shkollën, kam qenë me ni… se baba e ka pasë ni vëlla prej babe, jena konë tu i ru bagëtinë në fushë, i kena pasë fushat afër Skenderajit e i kom thonë, thashë, “Kqyre sot du me shku në shkollë” tha, “Qysh, s’guxon se të bërtasin te shpia”. Thashë, “Le të më bërtasin”. E çona e lo gjonë shkoj, shkoj drejt në shkollë, lajmora te… se i kisha aty do shokë të lagjës, “Hajde, hajde në shkollë!”.

Lajmrona te kujdestari i klasës, qasaj klase, ni Riza Shatri, hala osht gjallë nashta 100-shin e ka kalu. Edhe lajmrona, thash, “Shok arsimtar” thash “unë jam ardhë në shkollë se mu më kanë nal prej shkolle mi ru gjonë, e unë po du me ardhë në shkollë”. Edhe më kujtohet kur mi ka lëmu flokët qështu {me dorë ledhaton flokët e vet}. Tha, “Shko” tha “ulu aty, që të nalin kena me i denue, kena me ja u thy samarin”, se kom harry kurrë. U ula, mandej fillova rrokjet e senet me i mësu, a beson si u çojsha e disha çka o rëndësia e shkollës. Nashta në tre të natës kaniher me lexu, me mësu. Qato libra ça i kishim, po flas tash për klasën e pestë.

Kështu që mandej e mbarova shkollën, nuk është ndoshta modeste, kam qenë nxanës i dallum. Edhe me sport jom marr edhe pak i kom do fotografi me teatër, me qat kujdestarin e klasës. Mandej vjen periudha, masi mbarova vjen periudha e viteve ‘60-ta. Vitet e ‘60-ta për fat, për fat hapen dy paralele të Shkollës Normale në Mitrovicë “Hasan Prishtina”, hapen paralele të ndame në Skenderaj ‘62 – ‘63. Po unë jam diku ‘63 – ‘64 kur jam regjistru, edhe i kryjm ato dy vjet. Vazhdoj në Mitrovicë vitin e katërt Normalen e kom kry, mandej vitin e pestë kam dale mësus. Për herë të parë ‘68 – ‘69 kam punu me klasë të dytë, edhe i mësojsha nxanësat edhe shkojsha në vit pestë Normale. Mbarova Normalen, pastaj shkova e kryva Shkollën e Lartë, ushtrinë, mandej jom punësu në gjimnaz kom punu, kom punu në gjimnaz ni kohë të gjatë.

Anita Susuri: Në cilin gjimnaz?

Xhafer Murtezaj: Në gjimnaz në Skenderaj, atëherë “Ramiz Sadiku” tash është “Hamëz Jashari”. Kam fillu me punue pasi që kom maru ushtrinë, në vitet ‘73 – ‘74, gjenerata e parë. Kam pasë fatin ta takoj edhe Adem Jasharit i kom dhonë mësim. Ai ka qenë në vit dytë shkollë të mesme, se jonë konë do paralele të ndame edhe të shkollës teknike në Skenderaj. Mandej ma vonë ‘66 – ‘67 u hap edhe gjimnazi i plotë në Skenderaj. Kështu që qat ditë kur jam dalë une jane konë pesë paralele maturantë të gjimnazit. Domethonë çfarë ekspanzioni, çfarë zhvillim i madh i arsimit krahasim prej fëminisë teme deri kur kom dalë me dhonë mësim.

Mandej kom dhonë mësim, jom marr me aktivitete të lira, kom organizu lojëra sportive, e kom formu klubin e volejbollit “Gjimnazisti” që ma vonë ka arrit me shku në ligën e parë të Kosovës, por edhe në ligën e dytë federative të ish Jugosllavisë. Kanë qenë liga e parë edhe e dyta, Liga A dhe B. Kështu që ka pasë peripeti sidomos në vitet ‘70 deri ‘81-sh ka qenë ni zhvillim i jashtëzakonshëm, edhe në arsim edhe nëpër komuna edhe në kulturë edhe ekonomi edhe krejt deri ‘81-shën. ‘81-shën ndodhin demonstratat, ndodhin demonstratat që për herë të parë bahet në ish Jugosllavi, bohet ni demonstratë e jashtëzakonshme.

Fillojnë studentat, mandej bashkangjiten edhe punëtorët në shumë qendra. Aty mandej bohet e madhe në federatë, bohet e madhe e sidomos Serbia punon në atë drejtim jashtëzakonisht. Edhe neve na shpallën si kontrarevolucion, si kontrarevolucionare. I marrin këta djemtë pa vra, pa myt kond i denojn ka dhet vjet, 15 vjet, 14 vjet veç pse kanë shprehë ni vullnet për me qenë Kosova Republikë. Vërtetë Kosova me kushtetutën e ‘74-tës i ka pasë të gjitha të drejtat republikat që i kanë pasë, veç që janë qujtë sekretariate përndryshe ka qenë me të gjitha të drejtat e barabarta me republikat tjera që i kanë pasë, tjerat republika, që kanë qenë gjashtë republika.

Anita Susuri: Ju a keni qenë në Skenderaj kur ka ndodhë ‘81-ta?

Xhafer Murtezaj: Po, po, në Skenderaj kemi qenë, kam qenë profesor, kam qenë edhe kujdestar klase gjithmonë. Edhe te na ndodh diçka pak ma ndryshe se në tjerat vene, ndodh lufta Tahir Meha që e ban luftën në Prekaz. Shkojnë me marr policia ai nuk dorëzohet edhe e bon ni luftë tërë ditën aty. Atë ditë ka qenë ni atmosferë shumë e rondë në Skenderaj, më kujtohet veç i marrsha nxansët e i qitsha jashtë, pak nifarë shiu rajke ka pak. Edhe u ndëgjojshin krismet.

Se ato e kanë rrethu në mëngjes heart, para mëngjesit e kanë rrethu, mandej ai nuk dorëzohet vriten katër-pesë policë plagosen, mandej vritet edhe Tahiri me babë. Plagoset vajza. Tani mas ‘81-shës fillon pak ni, po thom ni represal i Sërbisë, Serbia merr hov, fillojnë ato kontrollat kujdestaritë, shkrujshin “Kosova Republikë” disa i shkrujshim edhe vet na po disa i shkrujshin ata mandej i marrshin të ritë e i denojshin. Osh numri i saktë se sa të ri janë denu në atë periudhë.

Kështu që vjen deri te, vijna tash deri te suprimimi i Kushtetutës së ‘74-tës. Para se mu bo suprimimi e di më kujtohet dalshim në teren edhe thojshim s’po hupëm kohë duhet ndryshimi për me mujt me hi prapë nën ombrellën e Republikës Sërbisë edhe të gjitha organizatat edhe ato partiake, se atëherë u konë Lidhja Komuniste, po edhe organizatat punuese të gjitha janë deklaru që s’dojnë me bo ndryshimin, megjithatë ja arritën me bo ndryshimin, Kuvendi dihet që është majtë përveç katër-pesë deputetë që kanë reagu, tjetërkush s’ka reagu edhe e marrin vendimin me u ndryshu Kushtetuta. Tash unë nuk jam i informum çka ka ndodh, po fillon dojnë me i marr kompetencat Sërbia, sigurimet.

Anita Susuri: Mu po më intereson a ju kujtohen juve këto marshet e minatorëve kur kanë fillu?

Xhafer Murtezaj: Tash po du me ardhë unë aty. Edhe meniherë mas suprimimit kushtetutës, si të merret vendim atëherë bahet ni reagim, ni reagim gjithëpopullor e sidomos minatorët ndikimi i madh i asajna ka qenë futja e minatorëve në zgafellë edhe jo vetëm në Kosovë e Jugosllavi po ajo mori përmasa ma të mëdhaja që e kundërshtojshin suprimimin e Kushtetutës të ‘74-tës. Mandej nisën të futën minatorët në zgafellë. Edhe nisën me ardhë me shprehë pakënaqësinë në Prishtinë.

Për t’ju bashkangjit minatorëve mu më kujtohet në Skenderaj jemi nisë në mes ndërrimeve, ndërrimi i parë i shkollës mesme që kanë qenë diku 2 mijë e 800 nxanës, shkolla teknike edhe gjimnazi, në mes ndërrimeve, ka 12 ora jena nisë në Prishtinë në komë të gjithë me krejt profesorë, me nxanës me krejt. Edhe kemi ardhë merre me mend në kamë, kemi mrri dikun 7 a 8, s’di sa orë në komë kem ardhë krejt. Jo, dy korsi po katër korsi veç ni drejtim, dikush ku kish kerre hipshin mi haubë, mi makinë. Mandej ka qenë stadiumi krejt Prishtina ka qenë ajo masë e jashtëzakonshme, janë diku edhe dokumente, inçizime.

Edhe kemi shprehë… ajo tani zgjati, na kemi shku qat ditë që kanë ardhë minatorët po tjerat komuna, Deçani e këto, Gjakova, Prizreni kanë ardhë disa ditë asaj rruge qashtu, me tregu me shprehë gatishmërinë. Na kthehemi natën edhe na i kanë qit dikun do autobusa se u lodhëm, sidomos vajzat. Në atë kohë hala janë konë tonët, hala u kon policia shqiptare. Kështu që, fillon ajo kthehemi, kundërshtimi, mandej protestat edhe nxanësit masanena, minatorët prapë kthehen në minierë. I mashtrojnë i thojnë me dalë.

Edhe tash vijnë vitet e… vjen viti ‘89-ta, fillon sistemi shumëpartiak, formohen partitë në krejt ish Jugosllavinë po edhe te na vjen, formohet Lidhja Demokratike diku me 23 janar po më duket është formu. Ato protestat vazhdojshin, nxansat tonë dalshin në mramje, kundërshtimet pa ndalë hiç. Tash po kalojmë në vitin ‘90-të…

[Këtu ndërprehet intervista]

Xhafer Murtezaj: Meniren në vitet e ‘90-ta, mujtë e parë janari, në shkurt veç vriten, sidomos me 20 shkurt u konë e “martja e përgjakshme” u qujt. Deklaronin përpara, “Mos dilni se do të përgjaket që dilni në protesta”. A përkundrazi ishte ni reagim në tërë Kosovën, me nxanësa krejt, edhe atë ditë vërtetë bëhet e martja e përgjakshme vriten disa. Vritet Selman Vojvoda i Skenderajt me 20 shkurt osht vra në Mitrovicë, student ka qenë i vitit dytë në fakultetin e Xehëtarisë a Teknologji qashtu.

Na kemi qenë qat ditë në protesta, kemi qenë në Skenderaj me krejt nxanësat. Vijnë helikopterët na gjujnë timin na shpërndajnë, tërhiqen ni grup, aty ka qenë edhe Ademi, ka qenë ni Sahit Jashari, kanë qenë si çdo herë që marrshin pjesë në këto protestat e këto. Kështu që mandej bohet vorrimi i Selman Vojvodës. Aty kanë marr pjesë nja dy-treqind mijë, tubimi ma i madh që mahet në men. Mandej e formojmë Lidhjen Demokratike na në Skenderaj. Meniherë formohet Këshilli për Pajtimin e Gjaqeve, për arsye se pamjen e qatij Selman Vojvodës.

Osht interesant Nezir Vojvoda baba i Selman Vojvodës një djalë ja kishte myt me kerr njoni i vitit tretë, kurse tjetrin ni kojshi e kishte, qashtu shokë edhe ato e myt, ai i ka pasë dy gjaqe. Djali i tretë i vritet, i vritet në Mitrovicë. U majt aty edhe u zgjodha une kryetar i Këshillit Pajtimit, ashtu u qujshin, i kom ata emrat e shenimet kush janë. Edhe shkumë na tash në ngushëllime aty, më kujtohet mirë ai kishte marr vesh ai Neziri, u konë shumë burrë i mirë, shumë patriot i madh, kishte marr vesh që u formue edhe ka fillu pajtimi gjithëkombëtarë ose Pajtimi i Gjaqeve.

Më ndajti mu më tha, “Profesor kqyre” tha “unë kom ndëgju që e keni formu partinë” tha “une mo pushkë për shiptar nuk kom. Nuk kom” tha “kom vendos me falë”. Atëherë drejt me thonë, po edhe tash emocionona kur e përjetoj ato ka qenë shumë e ronë. Edhe meta i befasum i shtangum, e para ishte që fillum edhe e para ma e rana që ishte. Atëherë kemi bisedu me profesorin Kajtaz Recaj, me profesorin Anton Çetta, krejt e kemi organizu edhe e ka falë atë.

Kështu që tani fillojnë këto Pajtimet e Gjaqeve, ajo është temë e veçantë, në komunën tonë 74 gjaqe janë pajtue e shumë ngatërresa e plagë. Ishte nji vit historik, që as nuk ka pasë, as nuk ka, as nuk do të ketë sa ishte uniteti, çfarë vullneti, çfarë gatishmërie kishte poplli kur shkojshe ti i lypshe në emër të Kosovës, në emër të studentave, në emër të flamurit po e bën këtë. Tetë raste janë ka dy gjaqe që i kanë falë.

Mandej fillon, tash po dalim te arsimit për shembull, arsimin në Komunën e Skenderajit i kena pasë 22 shkolla fillore edhe do paralele të ndame që kanë pasë, 32 jonë konë edhe dy shkolla të mesme. Dy shkolla të mesme plus shkollat paralele e ndame të medicinës. I kena pasë dy paralele u konë shkolla e medicinës e Mitrovicës, dy vite mësojshin aty tani shkojshin Mitrovicë. Kanë qenë dikun afër 12 mijë nxanës janë konë veç në shkolla fillore edhe janë konë dy mijë e tetëqind nxanës jane konë të shkollave të mesme, niherë u konë përbashkët gjimnazi e krejt, mandej ‘93-’94 osht nda gjimnazi i veçantë, gjimnazi natyral edhe shkolla teknike me katër profile, me katër degë.

I kanë pasë diku 864 arsimtarë e profesorë që kena pasë, komuna e parë që u largu prej pune osh komunja e Skenderajit. Komunën e kanë mshelë kështu se nuk e ka nënshkru për Sërbinë mandej neve na largunë, na largunë ‘90-’91 prej shkollave. Sidomos shkollat e mesme nuk kanë lonë me i majtë kërkun. Po osht tjetra që arsimtarët, krejt qata 864 arsimtarë ju kanë ndërpre të ardhunat. Të ardhuna nuk kanë dhonë mo, se i mori Sërbia. Na largunë prej shkollave të mesme.

Shkollat e mesme kanë mësu në katër qendra. Gjimnazi ku ka mësu, në Skenderaj dy shkolla jonë konë, edhe u ndërtu shkolla e re poshtë me 30 e s’di sa paralele në Skenderaj, mandej e kena pasë në Rudnik disa paralele edhe në Turiqevc. Do të thotë shkolla e mesme qat’here ka punu në katër objekte me disa paralele me numër nxanësve, janë ato numrat e nxanësve i kom shënimet krejt ka sa nxanës jonë konë kështu.

Anita Susuri: Qysh ka qenë emri i shkollës ku keni punu?

Xhafer Murtezaj: Gjimnazi ka qenë “Ramiz Sadiku”, tash është “Hamëz Jashari”, masi është nda ‘93-’94-tën unë jom zgjedhë drejtor i shkollës teknike. Edhe profesor Antoni [Çetta] vdes ‘95-tën edhe une e marr vendimin, normal me Ministrinë e Arsimit edhe e emërtojmë shkollën e mesme teknike “Anton Çetta” që edhe sot e man atë emër me krenari. Ai gjithmonë thoshte, “Unë ma shumë jom në Drenicë se i Prizrenit”. Për arsye se ai ka punu shumë në atë drejtim, ka punu. Kështu që mandej filloj organizimi i mësimit. Na largojnë prej shkollav.

Anita Susuri: Qajo po më intereson kur ju kanë largu…

Xhafer Murtezaj: E tash na largojnë prej shkollave, sidomos shkollat e mesme në qeto katër objekte nuk e lojnë kërkon, as gjimnazin, as në Turiqevc. Atëherë kemi organizu në gjashtë punkte. Kemi organizu në Qubrel, në Klinë te Epër, Klinë të Poshtme, u konë ni Shtëpi e Kulturës edhe nja dy vllazën i kanë lëshue tri objekte, lokale jonë konë ato. I kanë lëshu ato, mandej thash osht majt në Leqinë, Qubrel, në Klinë të Epër, Klinë të Poshtme, në Llaushë edhe në Polac. Në gjashtë vende i kena shpërnda shkollat e mesme, kjo teknika edhe gjimnazi.

Tani gjimnazi u nda, gjimnazi kryesisht niher ka mësu kështu përbashkët po ma vonë, gjimnazi atëherë ka kalu kanë mësu në Polac edhe në Klinë të Epër. Dikujna i ka ra me ecë pak ma shumë, kurse teknika ka mësu kryesisht në Llaushë, në Klinë të Poshtme, në Klinë të Epër, në Leqinë, Qubrel edhe ni pjesë më duket në Pogërnicë, se tash kogja ka kalu koha. Edhe ni pjesë në Pogërnicë pak kanë mësu. Ishin vështirësi të mëdhaja në film kena arritë me i bo ka dhet markë, dikur nizetë, tridhetë, dikur filloj ky vetëkontributi tre përqindëshi edhe kemi pasë arritë me mrri deri 200 markë me i dhonë.

Vështirësitë kanë qenë të jashtëzakonshme, po angazhimi ka qenë i jashtëzakonshëm i gjithë popullatës. S’kanë kursy, po e marr shembull, për shembull në Klinë të Poshtme kanë mësu në tri ndërrime kanë mësu 226 nxanës kanë mësu e arsimtarët kanë pasë përdit përgaditje prej fshatarëve drekën. Jo kështu drekë të thjeshtë, po çdo familje edhe ai që u konë ma i varfni nuk dojke mu da. Se mos të flasim për dru e për ujë e për këto tjerat, krejt popullata që na ka ndihmue edhe kemi organizu.

Osht majt mësimi, jo nashta në atë nivel se në ato kushte, rrethana jane konë të ngushta. Për shembull ka qenë ni shpi atëherë i thojshin shpija e Lidhjes Socialiste, Shpija e Kulturës në katun, po u konë kogja e madhe, me dy dhoma të mëdhaja u konë edhe u desht me gëlqeros. Kemi shku kornizat i kemi marr në shkollë, ato të prishta që janë të hekrit që kanë metë. Mandej i kemi adaptu me dërrasa përmi, për mu ul i kemi qit këso kfosne. Dërrasat e zeza i kemi, nifarë mënyrë po thom i kena vjedhë se atëherë i vunë drejtorët e dhunshëm në shkollë.

E kena fillu, kena punu, nuk ka mungu kurrë kërkush. Kanë udhëtu ka s’di sa kilometra, disa kilometra kanë udhëtu për shembull për Turiqevc e për Leqinë, për Qubrel, për Polac. Unë i kom pasë dy vajza gjithë kanë udhëtu në Skenderaj-Polac, djali Skenderaj-Llaushë, ka tri kilometra e gjysë, ni drejtim përdit. Plus kanë qenë të kërcnum prej policisë e prej… Edhe profesorët, sa herë na kanë marr, na kanë nal, na kanë çu në polici, na kanë… E kjo është ni periudhë që është kogja fshtirë me përshkru edhe mund të mbesin shumë sene nashta pa përfshi po…

Anita Susuri: Por po duhet për do sene me fol…

Xhafer Murtezaj: Po.

Anita Susuri: E përmendët policinë, a ka pasë edhe dhunë fizike?

Xhafer Murtezaj: Qysh s’ka pasë, plot ka pasë…

Anita Susuri: Ndaj juve?

Xhafer Murtezaj: Qysh jo, ka pasë plot ka pasë. Më kujtohet kemi shku… disa herë, jo veç une po plot profesorë, i kanë nal i kanë marr i kanë çu në stacion, i kanë rrehë. Edhe e kishim përvjetorin 28 Nëntori, na në krejt Kosovën u murrëm vesh me LASH-in, atëherë u konë Lidhja e Arsimtarëve Shkrimtarëve, Shoqata e Kosovës, që me majt me 25 [Nëntor] në krejt Kosovën. Po e kanë zbulu ata edhe vijnë, ishim në Klinë të Epër, vijnë na marrin, na lidhin para krejt nxanësav na çojnë në polici, na çojnë në gjyq (qeshë). Unë nuk jam prej atyne që ankona, po kur na çunë në polici për me na kontrollu më ra me çizme këtu {tregon vendin te këmba}, qe ku e kom këtu.

Atëherë e kena pasë vendos në krejt Kosovën fotografitë e Skenderbeut me i qit nëpër shkolla. Edhe kur erdhën ata i gjetën. Erdhën policia me ata pizgaverat me ata krejt, na shtinën ni dhomë, tani na palunë në qasi, janë konë si kompanjolla, njo mi njo gati në polici edhe mu më çunë edhe në gjyq. Aty për fat, po them për fat qëlloj ni nxanëse e jemja po malazeze, se tjerët i ka dënu deri tri vjet. Se në ‘95-tën unë kalova drejtor i Drejtorisë të Arsimit për krejt Komunën e Skenderajit.

Edhe na murën që thashë me fotografi të Skënderbeut, atëherë jane konë shumë naiva s’kanë ditë, e morën. Po atë ditë ishte e shtune në gjyq nuk mujtën me na çu na çunë të hanën. Mu lajmëru u lajmërum. Prej stacionit të policisë na me fotografi të Skenderbeut për me shku në gjyq {sikur mban fotografinë} (qeshë). Edhe më kujtohet, më kujtohet kur shkova aty ni polic thotë, “Ç’a po doni ju?!”. “Ç’a po dojna, kurgjo s’po dojna, po dojna me mësu” thashë, “Kjo është aparteid”. Po s’dike as çka është aparteid, se me pasë ditë mu kish…

Thash, “Kjo është aparteid çka po boni kështu me shkollë” thashë, “Ku ka në botë mos me lonë me mësu në shkollë”. “Po, po çka po ju duhet kjo fotografi?”. “Qysh” thash, “çka po ju duhet midis Beogradit osht rruga e Skenderbeut”. Ai metë tash nuk dike, edhe osht ka ekzistu. Edhe kështu që, tash s’po du me fol për veti po shkova, ajo ishte nxanësja ime. Edhe boni pak ni lëshim se i kisha dhonë katër vjet mësim, më ngjofke mu çfarë njeri, s’jom konë unë kështu, më denoj mu gjashtë muj me kusht.

Po të tjerët për shembull i ka dënu tri vjet, ni vjet, tjera komuna. Edhe fati se nahsta edhe mu më kishin denu shumë, po nuk kishte argumente që ishte tubim, se hala nuk ishim tubu kur erdhën na nxunën aty. Nuk ishim tubu krejt, ishim 16-17 me kolektiv të qasaj shkolle, pritshin me ardhë tjerat shkolla. Po ata erdhën para kohe edhe kështu ndodhi ajo.

Anita Susuri: Po më intereson edhe qysh jeni organizu për libra, plan-programin me hartu?

Xhafer Murtezaj: Po gjithmonë rolin kryesor e ka lujt Enti Pedagogjik i shkollës, i shkollës në nivel të Kosovës atëherë u konë Muhamet Bicaj minister po ai u konë jashtë në ekzil. Rolin kryesor e ka lujt Rexhep Osmani i LASH-it, ku përmes tina krejt edhe Enti Pedagogjik i Kosovës që u konë aty, në bashkëpunim me ta. Meniher osht pavarësu shkolla, i kemi ndërru emrat. Në disa shkolla i kemi ndërru emrat kur kem pasë raste për shembull në Skenderaj i kom pavarësu do paralele të ndame që janë konë, i kena pavarësu edhe i kena emërtu me vendim, atëherë na gjithmonë u thirrshim në Ministri, po tash fillon mësimi i panvarun.

I boj une vulat, 25 vula për 23 shkolla fillore edhe dy shkollat e mesme. Vulat me Republika e Kosovës me shqiponjë me ditarë e me amza, me krejt, të gjitha ato librat, me plan-programe. Qysh kanë qenë plan-programet na kena vazhdu, nuk i kena përfill mo ato të Sërbisë, i kena pasë plan-programet tona, qysh i kena pasë me të gjithë shkrimtarët me histori me muzikë, me kulturën. Ata pretendojshin kulturën, muzikën e historinë, do ndryshime me i bo, sikur që kanë ditë këta me i bo këto. Edhe jemi organizu tash, kena pasë vështirësi të jashtëzakonshme, dokumentat osht dasht me i mbajt ose me kamiona ku bajshin këso fryte pemë e perime ose me kerr e me kual, me kali me i çu rrugëve dytësore.

Më kujtohet kur i kom marr vulat mu ka desht me shku dej në Obiliq, prej Obiliqi në komë se ishte shumë me randësi me dorëzue se ish fundi i vitit e me ja u dorëzue drejtorëve vulat, vulat me ja u dorëzue. I kom maru te nifarë Shkelzeni osht atje te ora [Sahatkulla], te muzeu që u konë. I kom bo ato vula i kom thirrë natën, janë ardhë drejtorët i kanë marr vulat, ditarët, amzat, dëftesat, diplomat se kish edhe që diplomojshin atëherë kështu që nuk jemi nal kurrë ditë edhe natë kemi punue edhe besoj që ja kemi dalë qato gjenerata nuk janë shkëput, nuk është ndërpre. Mandej fillojnë peripetitë, fillon lufta.

Pjesa e Dytë

Anita Susuri: Zoti Xhafer deshta me ditë edhe për ni ngjarje të rëndë tjetër që ka ndodhë në vitet e ‘90-ta, në fakt po më duket në vitin ‘90 ka ndodhë, për helmimet e nxanësve, çka është përvoja juj?

Xhafer Murtezaj: Shiqo na pak ma përpara e përmena ato protesta, reagimet për suprimimin e Kushtetutës. Krejt rinia, krejt poplli ishte në komë nuk u pajtonte kurqysh me ato ndryshimet, ajo ishte fundi i ‘88-tës po tani, ‘89-ta, ato reagimet krejt, kështu që në fund ‘89-tës, ‘90-tën, fillimi i ‘90-tës ndodhin helmimet, sa une kom informata nëse nuk kam harru se ni kohë kogja e gjatë, diku 18 mijë nxanës në Kosovë, sidomos femrat, ma shumë kanë qenë femrat të helmume. Mu më kujtohet kryesisht jonë konë në shkolla të mesme, na e kena pasë gjimnazin edhe shkollën teknike.

Disa skena janë të inçizume, po qaq kemi qenë në gjendje të jashtëzakonshme, i rroke për shembull dy-tri ni klasë aty çfarë piskame, u rrëzojshin, rashin. Prej asaj klase u ndëgjojshin në tjetrën klasë, edhe na tu nga me marr njonën-tjetrën, me kerre çka kishim arsimtarët e profesorët ç’a kishin me i çu në spital, prej spitalit për Prishtinë sa mujshin bajshin kerret. Ajo u konë diçka e tmerrshme, u konë e jahstëzakonshme u konë.

Anita Susuri: A keni vërejt ju naj substancë?

Xhafer Murtezaj: Po nuk e di a u zbulu najherë a jo, nuk kam informata po nuk mujshim kështu krejt me dallu, po me siguri ka qenë ni helmim, ni substancë, qysh ka ndodhë tek ka ndodhë nuk e di. Këta a e kanë majt msheft a nuk e di, se tani janë shku ato analizat mu bo, jane shku jashtë atëherë Jugosllavisë edhe në shtete tjera. Po kryesorja ajo ka qenë ni helmim i vërtetë, qysh ka qenë tek ka qenë, çka ka qenë ajo nuk mund të them. Veç sigurisht ajo ka qenë armiqësore, anti-njerëzore. Shkelje e drejtave tepër të rana, vajzat në moshën ma të mirë me ra në atë gjendje. Ju nuk mundeni me besue qysh veprojshin, nuk ka pasë shansa ajo me aktru ashtu, nuk ka pasë. Po ka pasë në ndikim shpirtëror, mrenda në tru.

I kapshin flokët, shkumojshin, u rrëzojshin, ishin në gjendje mu grrithë, e kishin atë forcën shumë, s’mujshim durtë me jau majt. Edhe ëkshtu që na ishim të shqetësum shumë, na u dhimshin kena pasë nashta edhe fëmi tonë, vajza tona. Ishte gjendje shumë e ronë. Kështu që Kosova në këto vite në përgjithësi ka qenë në gjendje të jashtëzakonshme, në shekullin 21 me ndodhë këto çka kanë ndodhë. Neose ndodhi në Kosovë, tani ndodhi edhe në Bosnje e këto tjerat tanat, mirëpo Kosova pak ma specifike u konë, ma specifike.

Për arsye se krejt botën e kena lajmru, krejt botën e kena paralajmëru çka po ndodhë tek po ndodhë. Ashtu qysh thojshim po donë me ardhë puna, qashtu erdhi. Edhe filloj me bo gjenocid. Aparteidi veç filloj ma herët, mbyllja e shkollave, ndalja e sportit, nalja e kulturës rrahja. U deshke futboll nëpër ara, nëpër livadhe, “Pse po luni futboll?”. Ku ka në botë pse po merresh me sport, ku ka në botë pse po shkon në botë ti, me nxonë me rrehë, ven se me stimulu ti, me përkrah. Bota jep mjete të pakufizume për shkolla, e ti…

Mandej dalin këto helmimet e ma vonë vrasje mos të flasim, ka numër të madh nxanësish e nxanësesh që janë vra në shpi. Përzonja, pastrimi krejt, total i Drenicës, s’ke pas kund, e rrafshume ka qen çdo gja. Më fal në shprehje edhe ato kotecat e pulave jonë konë të djegne, në krejt 52-3 fshatra që janë konë, pak që ka met diçka, krejt ka qenë e djegne shkrum. Ja nisshin mëngjes me kallë, mramje kallshin ni pjesë, tjetrën pjesë, tjetrën pjesë.

Anita Susuri: Ju keni dhonë edukim fizik a po?

Xhafer Murtezaj: Po e kom kry Fakultetin e Kulturës Fizike. Kom qenë edhe trajner edhe lojtarë kam qenë

Anita Susuri: Edhe nëpër fusha kur keni organizu domethonë keni pasë probleme ka ardhë policia?

Xhafer Murtezaj: Po, po, po policia, policia i kanë rrehë edhe i kanë shti me i bajtë me i hekë shtyllat. Edhe ju thanë, “Kapni qitni në shpinë” shtatë metra osht ai druni i madh, këta ja u kanë qit lojtarëve edhe “Kapni këto në shpinë e qitni, hiqni”. E organizojshim për shembull futbolli u lujke me ni fushë atje, përmi fshat në Klinën e Poshtme, po flas për Skenderaj, po qashtu edhe tjerat komuna e kanë organizu edhe sportin edhe kulturën edhe krejt. Janë shënimet, janë fotografitë, janë edhe librat që janë botu.

Helmimi edhe helmimi ka qenë diçka, sigurisht kanë pasoja edhe sot e kësaj dite. Tjetër osht që nuk është merr kërkush fort. Se mandej ishte friga, mandej ishte ajo propaganda që nuk do të lindin mo, ato tani qajshin, kishim probleme, nuk ishte veç qat ditë na tani krejt kohën u deshke me u marr me ato me i trajtu ma ndryshe, me bisedu me to, që nuk osht kurgjo kjo, nuk osht kurgjo. Ato ishin në moshën ma të ndishme, 15 vjeçare deri në 18 vjeçare ato krejt ashtu. Kështu ishte kjo…

[Këtu ndërprehet intervista]

Anita Susuri: Deshta me ju pyt kur ka fillu për shembull në Qirez e Likoshan, kur kanë bo masakër ‘98-tën çfarë përjetimi ka qenë për juve?

Xhafer Murtezaj: Prej rastit të parë të Jasharëve që janë rrethu me 30 dhjetor. Se tash ranë në sy këta, me 20 shkurt Ademi nxori alltinë u kundërshtu me policinë, Hamza e këta edhe kanë qenë të gjithë në shënjestër. Kështu që në vitin 1991 me 30 dhjetor, shkojnë me tentu me i nxonë, Ademi qaty qëllon me Rifatin po arrijnë me dalë. Edhe atë ditë maltretohen rrehen, rrehen edhe disa fshatarë brutalisht shumë rondë, edhe baca Shaban. Këta arrijnë me dalë.

Mandej meniherë fillojnë ato grupet e para që organizohen, se na edhe në Lidhje Demokratike e kemi pasë ni organizim kështu, qeveria në të vërtetë ka pasë ni organizim të mbrojtjes po jo publikisht me dalë. Edhe paraprakisht ni grup bash prej Skenderajt kanë shku në Shqipëri me ushtrue, me komandantin, me Adem Jasharin, me emra janë personat që kanë shku. Edhe formohet një celulë e do djemve kryengritës të cilët mo nuk e përfillin kërkon i rrokin armët dalin.

Aty kanë qenë Ademi, Hamza, Sahiti, Musa, Samia, Zenun Çelaj, Ilaz Kodra, Fadil Nura, Avni Nura. Mandej në Llaushë këta Gecët, Sabit Geci, në Aqarevë Sylejman Selimi e tjerë. Në Vojnik Abedin Rexha. Kështu që, janë disa emra po pranë tyne kanë qenë edhe disa djemë tjerë. Po nuk ka qenë në mënyrë të strukturume, po veç si ni siguri. Fillunë disa atentate, disa atentate, disa vrasje, u vranë policët në Skenderaj, u vranë në Drenas u vranë. Edhe kështu kadal-kadal filloj.

Në Likoshan që më pytët për Likoshan edhe aty unë kam përjetime të jashtëzakonshme për arsye se kemi shkue jo të hanën po të martën se dej të dillën kanë nejt aty, ka nejt policia. Dej të dillën, të hanën nuk kemi shku, të marten kemi shku herët. Kur kemi shku aty kanë qenë katër djem, dy jonë konë nxonsa tonë bineq, katër djemtë të Sheremet Sejdiut edhe jonë konë të tjerët të vramë. Janë konë 24 të vramë atë ditë. Qysh tregojshin, edhe i pash ato pjesët nofullat që i kanë maltretu.

Se ata janë vra, disa policë, sa janë vra se di veç janë vra policë. Kanë shkëmbye, janë zatet {bashkon gishtat e duarëve} me qeto njësitë e UÇK-së që janë konë, janë vra. Tani ata kanë fillue i kanë hi. 11 jonë të familjes Ahmeti, 11 mashkuj që i kanë vra. Kemi shku të marten, jo në të vërtetë pasmi shku të hanën, të hanën kemi shku na, jo të dillën po të hanën, e të martën osht bo varrimi në Likoshan. Të mërkurën jemi shku në ngushëllime, të ejtën meniherë kërset, fillon lufta në Prekaz, fillon me 5, 6 dhe 7. Jo me 5 e 6 se… e kalova po më duket se tash vjen rrethimi i dytë, po bash qetash vjen rrethimi i dytë me datën para kësajna, para Likoshanit, u konë sulmi i Jasharëve i dyti me 22 janar.

Shkojnë tentojnë me i nxonë, nuk munën, gjuhën ato, nuk vritet kërkush, do bullica i vrajnë, i rrëzojnë do sene. Edhe ajo ka qenë me 22 janar, ka qenë Ramazan. Tash vjen me 28 shkurt Likoshani edhe Qirezi, mandej me 5, 6 edhe 7 fillon lufta ose beteja në Prekaz. Aty 5, 6 edhe 7. Herën e dytë kur ka ndodhë, kemi shkue, kom shku une me Ajnishahën i kemi pa. Qat ditë janë vra dy, ni punëtor ka shkon në punë edhe njo sot e asaj dite nuk është gjetë kurrë ni Idriz Idrizi. Nuk u zbulu kurrë. Mandej qashtu gjithmonë në gatishmëri, gjithmonë në luftë. Fillon 5 edhe 6, fillojnë herët në gjashtë ora, me 5, 6 dhe 7-tin. Vriten aty dikun 56 po na i kemi gjetë veç 56, se kam qenë edhe pjesë e asaj.

Anita Susuri: Ku keni jetu ju a u konë afër?

Xhafer Murtezaj: Afër, shumë shumë afër. I kena pasë në vijë ajrore 600-700 metra, veç fabrika e municionit e ndan, nuk osht ni kilometër krejt kështu. I kemi njoft na krejt ata, i kemi ditë. Po osht rast unikat në botë me shku ti me rrethu nji familje, që as nuk jonë konë kriminela, as nuk kanë vra konë, as nuk kanë bo… edhe me shku me i myt. 20 antarë të familjes vetëm bacës Shaban që janë vra, 20 antarë të atyne. Mandej krejt ata të qasaj lagje janë 56.

Aty kom marr pjesë edhe te kufomat, na kanë marr i kemi organizu hapjen e varreve me datën 10 i kemi hap varret. Se kufomat i kanë pru të dillën, të dillën p’i bjen i 7-ti me 8 i kanë çu në një depo s’ka pas njerëz, kërkush. Me të 10-tin kemi dal i kemi çelë varret, nuk kemi dehstë me i varros për arsye se s’kanë lonë asni media me depërtu, nuk kanë lonë asni media me depërtu.

E kemi prolongu, e kemi shty, mirëpo këta kanë bo presion që duhet me i varros, me i varros gjithqysh. E kanë pru ekskavatorin, kamionin krejt me i çue. Atëherë unë jam shkue, qëllova qaty, qëllova, kishin qenë këta të Lidhjes Demokratike të kryesisë. Më kujtohet Fatmir Sejdiu, Naim Jerliu, ka qenë kjo Edi Shukriu, ka qenë kjo s’po më kujtohet emri, kjo poetja që osht, kjo mjekja, PDK u konë masanej.

Anita Susuri: Teuta Hadri?

Xhafer Murtezaj: Jo, jo.

Anita Susuri: Ah, Flora Brovina.

Xhafer Murtezaj: Flora Brovina, bravo, falemnderit që më ndihmove! Edhe Ilaz Bylykbashi me Enver Malokun. Enver Maloku ka punu në QIK, Qendrën e Informimit të Kosovës. Ilaz Bylykbashi sa mujke fotografojke kufomat, fotografojke. Enveri i kthejke në krahë [kufomat] me pa ka ju kanë dal [plumbat]… Se ata janë konë të ekspozum në një depo, se di a i keni pa fotografitë aty?

Anita Susuri: Po diçka kom pa.

Xhafer Murtezaj: Edhe në polici e kishin pasë marr Rexhep Gjergjin, Basri Musmuratin edhe Anton Nokën. Edhe erdhën ata, ju kishin thonë, “Ju po doni me bo politikë, po doni me bo propagandë, kena edhe juve qetash me ju pushkatu”. Erdhën ata veç u dridhshin e po më thojnë mu, “Merrne bre veç njo masi e keni…” se i çelëm na vorret. Tha, “Masi i keni hap varret, me marr najnjo me çu”. Thash, “S’ka njerëz asnjo” edhe kanë ecë ata krejt. Ilaz Bylykbashit i kom thonë, “Lema mu aparatin me gjithë objektiv”. E ka pas ni aparat “Canon” të madh me objektiv. I kom thonë, “Lema Ilaz aparatin”. Më ka kqyrë niherë qishtu, “Lema” thash, “se s’ta hupi”. Unë me qëllim me ecë.

Mirëpo, kur ja nisën me ardhë policia e ishin ardh me atë cirkulatorin thash, “Du me nejt e me ju kallxu që i kena çelë vorret, mos të shkojnë me i shti në nji gropë. Edhe jena nal aty nja 12-13 i kom emrat e shenum kush kemi qenë. Atë aparatin që e kom pasë i kom thonë Jetish Durmishit, “Merre qet aparat e ecë, se si të ma gjejnë aparatin…”. Filmat i morën i morën këto femrat Edi Shukriu, kjo Flora Brovina edhe u konë edhe tjetër kush po harroj kush u konë. Ata kanë ecë, atij i kom thonë qati Jetishit, “Merre ti aparatin” ka ecë.

Tani janë ardh policia aty na kanë nxonë neve dej në ora nontë-dhetë tu i bajt. I thamë që i kena çelë varret, “Ku i keni hap?”. Atëherë e kanë ndërru mendimin kanë fillu me i bajt ka pesë-gjashtë arkivole. Se arkivolet i kanë pru prej Gjakove, i ka pru Mevlude Saraçi me Aqif Shehin e me daikon. Po gjithmonë në kontakt ka qenë me këta të Lidhjes Demokratike të kryesisë. U konë po thom fshtirë me përshkru atë gjendje.

Ka jemi shku me i hap varret, në pesë-gjashtë metra, dhetë metra, e gjetëm nonën e Musës e Sahitit, Sala Jasharin. Edhe tha, “Ženska je” femër. E i ktheva do, thash, “Kthenu bre se e gjetën”. E interesant ja u kishin pas zonë aty, e hekin ni derë e qesin, kjo o me të dhetin, e çunë e shtinëm ni shpi, se nuk deshtëm me vorros qat ditë. Ka shkojshim sikur me na çu me pushkatu, po hupke friga mo s’dishim mu frigu. Veç po thom osht shumë fshtirë me përshkrue. Po megjithatë ende i kom të freskëta ato skena ato ngjarje.

Ajo u konë gjendje, ti merre me mend 56 kufoma, 56 varre i kemi çelë, tre nuk i kemi gjet hiç, 53, tre varre janë met çelë, hapur. Edhe tre arkivolë që janë metë. Atë natë veç i gjujtën, nesër prapë me të 11-tin mu është dasht me dale me i thirrë edhe niherë, “Hajde se janë metë”. E jena shku edhe niherë i kena nxjerrë. I kemi nxjerrë e i kemi rendisë ren, bacon Shaban, Hamzën, Ademin, nonën e tyne, grate e tyne, fëmitë e tyne. 20 të parët tyne, tre rena, reni i parë ma i gjatë, reni i dytë ma i shkurtë, thojshim kur të bohën kështu duket si piramidë.

Edhe kështu që e kemi kry varrimin. Jemi bo resht për katër a për pesë, jemi shku në oborre, policia rrishin në tana anët. Rrishin kështu me ato autoblindat me ato krejt. Mandej ata mendun që e shujtën atë kryengritjen, mendun që dhanë frigë, përkundrazi e pat efektin shumë ma të madh, edhe u nisë krejt Prishtina në kamë me ardhë, “Drenicë jemi me ty”. Filloj mu organizu UÇK-ja, fillun me ardh prej së jashti, filloj me u strukturue, me u bo çetat, me u bo komandantat.

Kështu që, megjithatë me qato kushte, qato rrethana me qaq sa ka pasë filloj me u bo senzibilizimi, internacionalizimi e informimi u bo në krejt botën, ajo ishte… Edhe nuk dueht me harru dhetë vite veprimin e madh edhe diplomacinë e jashtëzakonshme intelektualët e kohës në kry me Ibrahim Rugovën e Fehmi Aganin, Gazmend Zajmin e tjerë, e tjerë që bonën ni punë të jashtëzakonshme në botën e jashtme. Tu fillu në Shtete e Bashkuara të Amerikës, Francë, Angli, Gjermani, sa që edhe [Toni] Bleri tash e tha, ju ka lut i ka në dy gujt Rugova, i ka thonë, “Shpëtoma qet popull”. Edhe vërtetë ndodhi ajo.

Nuk duhet harru edhe rezistencën e popullit edhe të studentav, nxansav, prindërve, faljen e gjaqeve, organizimin e jetës në kushte të jashtëzakonshme. Edhe asniherë nuk duhet me i harru bashkëatdhetarët jashtë, ajo u konë shpirti ose arteria kryesore. Për arsye se në atë kohë na u dufshin edhe mjete materiale, na u dufshin pare, na u dufshin tekste, armë, na u dufke krejt kështu. Kështu që, une them se poplli ka qenë i bashkum, ka qenë i unifikum, nuk ka pas… Megjithëse ka pas fillu pak, ka fillu mrena për mrena edhe gjatë luftës e pak para luftës ato ambiciet pak për pushtet, pak përçarje, a dinë. Nashta gjithkun ka po na jemi pak ma të veçantë. Po megjithatë ishte jashtëzakonisht e suksesshme.

Anita Susuri: I kom edhe disa pytje… deri kur ka vazhdu shkolla, nxansit me shku në shkollë? A kanë shku edhe ‘98-tën kur kanë ndodh këto ngjarjet apo kur është ndërpre?

Xhafer Murtezaj: Nxansat kanë shkue deri me rastin e Jasharëve.

Anita Susuri: ‘98 domethonë?

Xhafer Murtezaj: Po ‘98. Po, se më kujtohet mue, më kujtohet mirë me 28 shkurt kur ka ndodh Likoshani jam konë drejtor i Drejtorisë së Arsimit për Komunën e Skenderajit. E kom dhonë ni komunikatë bile më doket u konë CNN-i, a BBC nuk e di. Jonë konë mromi herë aty edhe thash, “Ni muj ditë nuk do të ketë mësim”. A në kohën kur ka ndodhë lufta e Jasharëve, aty nuk ka pasë mësim, nuk ka pasë mësim. Po edhe mas Jasharëve masanej mësimi osht organizu. Edhe pse u dal ushtria ka pasë me u organizu, mësimi ka fillue deri te bombardimet, pak para bombardimeve mësimi ka vazhdu.

Me periudha ndërpremje të Komunës Skenderajit, shkojshim në Mitrovicë, ni pjesë në Vushtrri, ni pjesë anena ka Istogi i shpërndajshim, sidomos këta të shkollave të mesme deri atëhere. Atëherë kur ka fillu bombardimi mo nuk ka pasë. Megjithëse, tani është pranu ai vit shkollor se mësimi që zhvillohet ma shumë se 70 për qind pranohet. Mandej fillon në shtator ‘99-tën fillon mësimi normal të themi me pasoja se ojektet kanë qenë të shkatërrume, kanë qenë sidomos të shkollave të mesme kanë qenë të demolume. Megjithatë, filloj mu rimëkambë, filloj mu organizu jeta.

Anita Susuri: Po më intereson edhe për vështirësitë e lëvizjes se ka pasë edhe punkte në atë kohë, ka qenë shumë e mbikëqyrun. Sidomos ajo zonë.

Xhafer Murtezaj: Thash unë osht pak vështirë se në çdo udhëkryq kanë qenë punktet. Kanë qenë në Komoran, kanë qenë në Drenas, kanë qenë në Klinë të Epërme, kanë qenë në Shipol. Kanë qenë në çdo vend punktet e vendosura edhe shans nuk ke pasë ti pa kontrollu. Po na i kemi njekë këto rrugët dytësore ka kemi shku, shpesh para se me fillu lufta. Ata kanë lëviz kanë shku edhe nëpër shkolla, sidomos në shkolla fillore kështu. Janë marr disa herë, janë marr arsimtarët, janë rrehë, janë malltretu nxansat. Po kështu te na të rrahunat, të maltretumet, por të vramë gjatë procesit jo. Ka ndodh i kanë vra do punëtorë, shkon policia, ata kundërshtojnë i vrasin. Na kemi pas edhe aso skenash që kemi tentu me hi në shkollë për shembull me shku, 10 mijë vet gati. Po mrena në shkollë ishin policia me pushka mitraleza, snajperka, krejt.

[Këtu ndërprehet intervista]

Anita Susuri: Po ishit tu tregu për këto lëvizje nëpër punkte.

Xhafer Murtezaj: Po, punktet, aty nalshin, maltretojshin, rrehshin, disa herë i kanë marr arsimtarët i kanë çu në polici, i kanë rrehë. Po kurrë nuk janë nal, kurrë s’jena dorëzu, kurrë. Ka pas plot students që kanë rrehë ju kanë marr pare, nxansave, arsimtarëve. Qishtu ka qenë ni situatë e jashtëzakonshme.

Anita Susuri: Veç po më intereson edhe a ju kujtohet qajo dita kur kanë fillu bombardimet edhe kur mo s’keni shku në shkollë. Krejt ai ndryshim.

Xhafer Murtezaj: Po qysh s’më kujtohet, më kujtohet atë ditë kanë hi… se unë e kom pas vajzën me OSBE-n ka punu, ka punu me OSBE. Ishin këta në Rambuje, edhe aty është bo ni gabim shumë i madh sipas meje po thom, se u vanu që nuk u nënshkru. Po ta nënshkrujshin këta tonët meniren, Serbia nuk do ta nënshkrunte edhe këta forcave Sërbisë pa ardh në grykë të Ibrit i kishin nal atje.

Po u vanun dy-tri javë ditë edhe këta në ndërkohë e shfrytëzun rastin. E shfrytëzun rastin, edhe qat ditë si e kanë nënshkrue e Serbia nuk e ka nënshkrue, fillun bombardimet. Ajo ka qenë diku me 23-tin më duket, 23 – 24. Na e kemi afër fabrikën e municionit, kur i ka ra në shpinë tonë as ni xham nuk ka metë krejt prej detonimit që ka bo. Tani mo kanë fillu represalet, tani këta kanë shtu forca të mëdhaja kanë pas, kanë rrehë e kanë vra, kanë bo masakra, kanë vra.

Se filloj tani ajo lufta, u vranë në Rezallë 100 e sa, u vranë në Izbicë, u vranë në Abri, u vranë në Klinë. Në të gjitha fshatrat, po ato ma të mëdhajat janë konë në Abri të Poshtme, edhe… në të vërtetë ajo osht si në kufi me Abri të Poshtme, Abria e Poshtme edhe e Naltë osht aty, aty janë vra ni number i madh. Mandej, Rezalla, mandej Izbica 140 e sa. Mandej në Kuqicë e… gati të gjitha fshatrat shtatë, tetë, dhetë, 15, 20. Plus qa vritën tani gjatë luftimeve diku 1400 a 500 janë në Komunën e Skenderajit që janë vra.

Anita Susuri: Ju keni qenë në shpi apo?

Xhafer Murtezaj: Une, veç une me shoqen kam nejt edhe kam nejt me qëllim mu vra aty. Edhe po të kallxoj na e kemi pas ni mulli me rrymë. Si ja nisshin me bombardier, gati 70 ditë sa ka asi, kurrë nuk e kom nal, krejt Skenderaji edhe Klinë jonë konë 30 mijë vetë e kom furnizu me miell misri e qeso që bojshim. Ja fillojshin me bombardu unë e lëshojsha edhe pse e kemi pasë afër shtëpinë aty, anëj nuk ka pasë lëvizje, kanë mendu që so kërkush. Edhe jonë konë njësitë e organizume të ushtrisë, nuk ka pasë paramilitarë në fabrikë të municionit.

Kështu që gjithë kohën, gjithë kam prit kur po vijnë me më ekzekutu, po qashtu vendosa thash, ma mirë mu vra në shpi, se sa në përroje dikun, ish kon ymri edhe shpëtum. S’dishim ku i kem vajzat. E që deshta me thonë, vajza ka punu me OSBE-në, para se me ra me 23-tin, me 24-tin ra, ata e prunën te dyrtë bile pak si vonë e prunën, anglishtën e ka studiu e u konë si përkthyse. Edhe p’i thom une, “E na ç’a me bo?”. I çoj durtë ai amerikani, më doket Viliam a s’di qysh e ka pas emrin. Tha, “Ju” tha, “në dorë të Zotit” {çon duart}.

Tani filloj ajo, i kom pas vajzat e i kom pas djemtë e krejt, s’dishim a janë gjallë a s’janë gjallë edhe kështu që qishti. Pështum, shumë janë vra shumë. Mu kanë vra nipat, dajët mu kanë vra, na u kanë vra shokë, na u kanë vra miq. Po qysh thojnë lufta ishte po ishte për herë të parë në histori që solli lirinë, solli mund të themi demokracinë e pavarësinë e kështu.

Anita Susuri: Nëse doni edhe diçka me shtu për fund?

Xhafer Murtezaj: Vallahi s’e di, nashta ju kom lodh, se di a kom mujtë me thonë diçka a jo?

Anita Susuri: Tamam puna, falemnderit shumë juve!

Xhafer Murtezaj: Nuk e di, se këto sende nashta duhet pak me i… me dalë ma mirë se unë gjithmonë thom, nuk i kqyrim vetëm na, po këto i kqyr krejt opinioni. Duhet me ju kërku falje të gjithëve se për momentin në shumë raste njerit nuk i kujtohen personat, mandej nuk i kujtohen do skena do raste shumë interesant që i harron për momentin. Kështu që… po unë ju kom thonë të gjithëve, gjithkush dueht me dal me thonë pjesën e vet ku ka qenë. Mu më vjen keq me thonë po kam qenë prej themelimit të parë të Lidhjes Demokratike që kemi qenë, kam qenë krejt kohën, kam qenë kryetar i Këshillit Pajtimit, drejtor i Shkollës Teknike, drejtor i drejtorisë të arsimit për Komunë të Skenderajit. Nuk e marshin atëherë, s’ka pas ambicje fort me marr se sëm kish ra hisë hiq. Edhe qishtu.

Tani mas lufte kom punu në Ministri të Kulturës. Kjo ishte, unë uroj jo për veti po uroj të thuhet diçka për ata që kanë dhonë shumë, për dëshmor, për heronj, për familjet e dëshmorëve, për invalid edhe atyne mos me ju met borxh, na gjallë që jemi e kemi privilegj që kemi shpëtu e për ata gjithmonë duhet nderim e respekt të pafundshëm, mos me i harru asteniherë. Po mjerisht, mjerisht p’i harrojna. E juve edhe njëherë ju falenderoj, uroj që të keni sukses edhe të ju shkojnë punët marrë e mirë. Mirë osht, jo mirë po osht jashtëzakonisht mirë këto sene me i rujt e me i qitë. Mu shuëm po më kritikojnë se kom edhe shënime, po më thojnë, “Ulu qiti në letër, qiti në libër, qiti…

Po harrova me ju thonë, se nashta… merre me mend ata na mshilshin shkollat, qe i kom fotografitë munesh me i gjet në faqen time ne facebook. Ata na i merrshin shkollat, na marojshim shkolla. I kena maru në Marinë, e kena maru në Llaushë ni pjesë të paraleleve, e kena meremtu në Ticë, e kena meremetu në Lubovec, në Tushilë. Ata i mshilshin na i meremetojshum, marojshum edhe i hapshim shkollat në atë kohë.

Anita Susuri: Mirë ma kujtut, këto shkollat a kanë pas mrenda… se në film më duket kanë qenë nxansit nëpër tokë, nuk ka pas banka deri sa janë organizu?

Xhafer Murtezaj: Po dëgjo se nashta bona lëshim, bone mire që ma bone këtë pytje. Na përveç në Klinë, Klinë të Poshtme që kanë mësu tri ndërrime, aty thash i kena marr bankat, kornizat edhe i kena adaptu kena marr dërrasa kena bo, dërrasat e zeza ato. Edhe lokale, lokale Halil Geci, kanë pas këta vllaznit aty ka mësu gjimnazi pak ni kohë. Edhe ni Xhevat Ibishi e ka lëshu aty, edhe ni Hasan Jashari kanë lëshu për arsimtarë.

Kurse këto tjerat, këto tjerat kanë mësue në shkolla fillore. Në shkolla fillore kanë mësu ndërrimin e tretë, prej orës dy dikun dej ora shtatë a tetë. S’e di a jam i qartë? Domethonë kanë mësu në gjashtë punkte, Leqinë, Çubrel, në Klinë të Epërm, në Klinë të Poshtme, në Llaushë, në Polac. Në Skenderaj jo, në Skenderaj nuk kanë lonë në shkollë fillore, se u konë drejtor i dhunshëm aty, serb drejtor të dhunshëm e kanë pas bo. Edhe në Rudnik nuk kanë leju, as në Rudnik nuk kanë leju, as në Turiqevc nuk kanë leju me mësu në shkollë.

Anita Susuri: Po më intereson edhe pas luftës në çfarë gjendje i keni gjet shkollat, se thojnë që ka pasë edhe shumë gjana të këqija që kanë ndodhë në shkolla?

Xhafer Murtezaj: Në shkollën për shembull Shkollën Teknike, se atëherë u nda gjimnazi me Teknikën, Shkolla Teknike aty kanë qenë kolonët, në oborr që i kanë pastru prej Bosne aty i kanë pru. Ata janë konë të vendosun ato e kishin pas shkatërru krejt në total. Aty kuajt i kullotshin nëpër oborr. Se në shkolla fillore nuk kanë… Na i kena shfrytëzu shkollat fillore kryesisht në gjashtë punkte. Janë objektet e shkollës së mesme, i kena pas katër objekte, thash në fillim. Osht Gjimnazi ku u konë prej fillimit ku kanë mësu edhe ato paralelet e ndame të Normales edhe të medicinës që i ka pas diku 15 dhoma mësimi edhe tani u maru shkolla teknike me 32 dhoma mësimi, normal me këto tjerat zyret e drejtorit e të pedagogut, sallë të arsimtarëve. Janë konë këto. Edhe në Turiqevc u knoë. Domethonë katër, në Rudnik, Turiqevc, në Skenderaj janë konë dy objekte, katër objekte shkollat e mesme që kanë mësu.

Anita Susuri: Mire, ju falemnderit shumë edhe një herë, nëse doni edhe diçka me shtu?

Xhafer Murtezaj: Jo, s’po di çka.

Anita Susuri: Falemnderit shumë!

Xhafer Murtezaj: Uroj që diçka të del e mirë prej kësaj.

Anita Susuri: Patjetër.

Download PDF