Pjesa e Tretë
Anna Di Lellio: Cila ka qenë koha më e vështirë për ju në këto 14 vjet, ju keni filluar në vitin 2003?
Jolyon Naegele: Pra, marsi i vitit 2004, kjo ishte koha më e pakëndshme. Kjo zgjati dy ditë e gjysmë sepse kishte gjuajtje me armë në rrugë, grabitje apartamentesh, apartamentesh të stafit të UNMIK-ut, vrasje njerëzish. Trazirat e marsit të vitit 2004 ishin shqetësuese, shumë shqetësuese, hmm, nga perspektiva e UNMIK-ut, gjithçka për të cilën kishin punuar ata për vite, standardet para statusit për t’i bërë njerëzit të kuptojnë atë që duhej të bënin në mënyrë që Kosova ta impresiononte komunitetin ndërkombëtar mjaftueshëm për të thënë po, le të ecim përpara… dhe të zgjidhim statusin e Kosovës, e gjithë ajo shkoi dëm me një seri incidentesh të manipulimit të opinionit publik dhe kryesisht nëpërmes RTK-së por gjithashtu edhe përmes mediave të shkruara. Dhe, dhe, dhe, dështimi I KFOR-it për arsye të, si quhen ato, paradigma nacionale, sidoqoftë, kontigjentet vendosën rregullat e tyre për angazhim dhe disa performuan shumë mirë ndërkohë që disa kontigjente u dëshmuan të jenë komplet joadekuate, shumë njerëz u lënduan e disa të tjerë vdiqën, ne kemi tendencë të harrojmë se sa njerëz u vranë dhe në çfarë rrethanash.
Ne gjithashtu kemi tendenca të harrojmë se çfarë solli deri tek ato vrasje. Ato nuk kanë ndodhur papritmas, nga asgjë, dhe nuk nënkuptoj që incidentet në 48 orët e mëparshme, por gjithashtu disponimi i përgjithshëm publik për të cilin edhe UNMIK-u bart një pjesë të fajit, por gjithashtu, grupi i kontaktit meriton të fajësohet për shkak që nuk ka qenë i hapur dhe që e kishte mbajtur çështjen e statusit të ardhshëm të Kosovës në tavolinë që nga shtatori i vitit 2003. Por asgjë nuk kishte rrjedhur për arsye se SORG në kohën kur bisedimet po mbaheshin në New York dhe i cili morri pjesë në pjesën e parë të bisedimeve e i cili ishte në dialog u ngrit kur artikulli i dytë në agjendë e që ishte statusi i Kosovës u diskutua dhe tha se ajo çështje nuk ishte pjesë e mandatit të tij. Kjo ishte e pasaktë. Sipas meje ai duhej të rilexonte 1244, por ai, supozoj se njerëzit në DPKO i kanë thënë të mos merrte pjesë në atë pjesë të takimit, ai veprim ishte i pamençur. Kështu që, ajo iu kalua grupeve të kontaktit dhe ata nuk lanë asgjë të rridhte prandaj njerëzit kishin përshtypjen që asgjë nuk po ndodhte, asgjë nuk po ecte përpara. Në mars, dyshoj se nuk ishte gjithçka krejt spontane. Ekzistojnë ende shumë pyetje pa përgjigjje, kush qëndron prapa vrasjes së djalit serb 15 vjeçar në Çagllavicë, i cili ishte qëlluar nga një makinë në lëvizje. Ajo ishte, pastaj ajo preku postblloqet serbe në rrugën kryesore në mes Prishtinës dhe Ferizajit dhe gjithashtu në rrugën kryesore përmes Graçanicës në Gjilan.
Mbrëmjen e ditës tjetër, më duket se ishte ditën tjetër, pati mbytje të fëmijëve në lum në Çabra, në Ibër. Çfarë ndodhi me të vërtetë aty? Kush udhëzoi masën matanë urës në anën veriore të Mitrovicës në një breshëri zjarri, kishte shumë çmenduri, dhe kishte shumë kalkulime. Nëse shikoni në numrin e madh të përplasjeve, të përplasjeve serioze dhe djegien e shtëpive që kishte ndodhur në pjesë të veçanta të lagjeve në Çagllavicë dhe Fushë Kosovë, Kosovo Polje, lagje serbe, ekzistonin lagje serbe atëbotë dhe pastaj brenda një viti ose dy, ato u blenë për gjoja zhvillim nga spekulatorë shqiptarë, përfshirë këtu politikanë.
Duke i transformuar këto lagje në diçka në ndërtesa të larta dhe prona komerciale, siç është rasti i Fushë Kosovës, Kosovo Polje apo zhvillime sub-urbane dhe dyqane komerciale siç është rasti I Çagllavicës. Kjo, kjo ngjyrosë një pikturë goxha të ndotur, por kjo, por kjo nuk ishte diçka spontane, kjo ndodhi për të krijuar spekulimet se serbët po përjashtoheshin, në mënyrë që të krijohej një situatë më minimale për të blerë prona dhe për të bërë para të shpejta siç ishte për shembull disa nga këto prona ishin ndërtuar në atë kohë për autostradë, por ndërkohë kishte politikanë dhe të tjerë të cilët kishin blerë tokë në mënyrë që pastaj të ishin të aftë ta shisnin atë për një përfitim domethënës, ndonjë blerje të madhe nga shteti në kohën kur autostrada për Shkup po ndërtohej. Kështu që, në atë aspekt mendoj se aspekti i frikës… natyrisht ti je duke ecur jashtë në rrugë dhe ka gjuajtje me armë dhe ti nuk mund të shkosh në shtëpi sepse është shumë e rrezikshme dhe duhet të gjesh një vend zëvendësues për të kaluar natën. Një gjë e tillë nuk është fare e këndshme as qesharake, megjithatë kjo është diçka e vogël krahasuar me njerëzit që kishin humbur jetët e të tjerë që kishin humbur shtëpitë për shkak të interesave mashtruese të njerëzve të caktuar, të individëve të caktuar.
Anna Di Lellio: Po, në 2004 më shumë pati shqiptarë të vdekur sesa serbë?
Jolyon Naegele: Po, po, por shiko, numri total i të vrarëve ishte 21 njerëz, dy prej të cilëve, dy prej të cilëve kishin vdekur disa ditë më vonë, ata ishin një çift të moshuarish serb, shtëpia e të cilëve ishte djegur ashpërsisht, pastaj ata vdiqën në spital më vonë, kjo ngrit një pyetje tek e cila mund të kthehem më vonë. Po, më shumë shqiptarë vdiqën, por pse? Nën çfarë rrethanash? Ata u dërguan në anën tjetër të urës në një breshëri plumbash, kush i dërgoi ata në Mitrovicën veriore nga Mitrovica jugore, kush dëshiron diçka të tillë? Pse, pse ata njerëz nuk u sollën kurrë para drejtësisë? Askush nuk i ngrit këto pyetje, ky është, ky është, ky është problem im. Po, ata nejrëz vdiqën por çfarë po mendonin teksa kalonin në veri? A supozuan se kujdestarët e urës të cilët kishin shkaktuar kaq shumë telashe që nga viti 1999 thjesht do t’i shikonin dhe do t’i lejonin të kalojnë? Më falni, dhe ai, ai djali në Novosellë që ishte qëlluar nga një police amerikane e cila e pa atë duke ecur në Novosellë me pistoletën e tij dhe i kërkoi ta ulte armën, me sa duket në anglisht, me sa duket ai nuk e kishte kuptuar, por ajo ishte në uniformë dhe ai e kishte injoruar e ajo e qëlloi, epo ajo ishte police amerikane. Domethënë, po, më shumë shqiptarë vdiqën, sa për serbët që vdiqën nuk e di sa prej tyre diqën me armë në duart e tyre, nuk e di. Atëherë, numri total i vdekjeve ishte 21, numri total i pronave të kishave tridhjetë e disa, 31, e gjitha është shumë serioze, numri i të lënduarve është shumë më i madh, kurrë nuk flasim për oficerët e policisë së Kosovës, oficerët e policisë së UNMIK-ut, as ushtarët e KFOR-it të cilët u lënduan, dhe të gjithë këta numra të kombinuar arrijnë në 200. Dhe pastaj kur e ngritë këtë temë me akademikët apo politikanët e Kosovës ata thonë, “Oh, kurrë nuk kam dëgjuar për diçka të tillë më parë”. Kjo është publike, është në internet, është në raportin e UNMIK-ut në Këshillin e Sigurimit nga, në fund të prillit, besoj në vitin 2004, mbi dhunën, çdo gjë është aty, por ne fokusohemi vetëm në, “Më shumë ka shqiptarë të vdekur se sa serbë,” kjo me të vërtetë e redukton atë, e kjo nuk është poenta. Poenta është se 21 njerëz vdiqën pa arsye. Sa miliona janë fituar, çfarë lloj përfitimesh kanë ardhur nga ky incident, këto dy ditë e gjysmë të dhunës së pakuptimtë.
Anna Di Lellio: Po, por ju, ju keni ngritur një urë. Kurrë nuk ka pasur forca të ligjit dhe rendit në Mitrovicën e veriut. Rreth 1600 shqiptarëve iu desh të largoheshin nga shtëpitë e tyre, kjo ka ndodhur para kohës suaj, diku në vitin 2000 kur ata ishin… kundër shqiptarëve. Kurrë nuk ka pasur qasje, kjo duhet të ketë qënë shumë frustruese mendoj për të gjithë, fakti se atje ekziston kjo ndarje, dhe veriu është komplet i spastruar etnikisht nga lufta, pothuajse i spastruar etnikisht, duhet të ketë qenë frustruese edhe për UNMIK-un. Si, si ia keni dalë me veriun?
Jolyon Naegele: Eh po, ata kanë një zyrë në veri dhe zyra në të gjitha komunat, në Leposaviç, Zubinpotok, Zveçan dhe poashtu edhe në Mitrovicë të veriut. Dhe ata ishin, UNMIK-u ishte i përgojuar nga serbët në veri të Kosovës deri në kohën kur Kosova shpalli pavarësinë, pikë kjo në të cilën ata bënë një kthesë 180 shkallëshe dhe mblodhën veten e vendosën flamurin e Bashkimit Evropian krahas atij serb dhe pastaj ne u bëmë mbrojtësit e tyre më të mëdhenj, sipas pikëpamjes së tyre, por deri atëherë nuk kishte dashuri në mes nesh, ishte po aq keq sa marrëdhënia e tyre e mëvonshme me EULEX-in.
Anna Di Lellio: Ciladoqoftë, ku, cili ishte moment i vështirë, cili ishte momenti më frustrues apo çfarë ishte më së shumti frustruese?
Jolyon Naegele: Oh, shumë prej tyre.
Anna Di Lellio: Veprimi më frustrues për juve si zyrtar i Kombeve të Bashkuara në këto 14 vjet?
Jolyon Naegele: Do të thoja se që nga viti 2011-2012, ky mision ka pushuar së ekzistuari. Rezoluta 1244 është përmbushur. Serbia është preferueshëm e aftë të ulet në tryezë me Kosovën pa prezencën e domosdoshme të një përfaqësuesi nga Kombet e Bashkuara. Të gjithë artikujt e shprehur në rezolutën 1244 rreth detyrave të UNMIK-ut janë përmbushur. Çfarë po bëjmë këtu? Pse dëgjojmë kaq shumë tregime kontradiktore se në të gjitha seancat e Këshillit të Sigurimit me rusët dhe serbët e ndoshta edhe me shtete të tjera se ata janë bindur të flasin, duke e përshkruar situatën këtu sikur nuk kanë fare lidhje me realitetin. Kjo është frustruese, fakti që mbase meqë rezoluta 1244 ka përfunduar, UNMIK-u mund të jetë këtu për shumë dekada sepse nuk ka strategji përfundimtare, ka pasur një supozim të pavërtetë, por ata nuk kanë dalë, ishin shumë të shqetësuar, amerikanët ishin shumë të shqetësuar në vitin 1999 se nëse do të lejonin Këshillin të rinovohet në baza vjetore, në një pikë Millosheviçi do t’I bindte rusët për dikë tjetër dhe gjithçka do të merrte fund, pra ne jemi këtu për të qëndruar, ose ata janë, unë jo.
Anna Di Lellio: Cili është momenti më qesharak, gjëja më qesharake, momenti ose gjëja më qesharake që keni bërë gjatë përvojës këtu, duhet të ketë diçka…
Jolyon Naegele: Kjo është pyetje që nuk e prisja, qejf, qesharake?
Anna Di Lellio: Sureale…
Jolyon Naegele: Po, sureale, vizita e Ban Ki-Moon ishte sureale. Më duket se hiç më larg se dje pamë se si mediat mbuluan fluturimin direkt të Donald Trumpit për në Arabinë Suaidte e pastaj në Izrael, eh po kjo nuk dallon shumë me atë kur Ban Ki-Moon fluturoi direkt nga Beogradi për në Prishtinë, por për arsye të motit anipse nuk kishte stuhi, aeroplani i tij u drejtua për në Shkup. Pastaj, ai pati një udhëtim në vorbull ere për disa orë dhe njeriu ynë i protokollit ishte siguruar që gjithçka të shkonte saktë dhe në linjë me statusin e neutralitetit për vizitën e tij me presidenten Jahjaga në aeroportin e Prishtinës. Menjëherë pas arritjes së tij, u mbyll dhoma ashtu që askush të mos mund të ndërhynte dhe kështu Ban Ki-Moon u soll në dhomë dhe ndërkohë dikush kishte ndërhyrë dhe ai u ngrit përballë portretit të Jashar, Adem Jasharit në një anë dhe një riprodhimi të dekorimit të pavarësisë në anën tjetër dhe u fotografua, pa qenë i vetëdijshëm për atë që po ndodhte prapa tij dhe njeriu i protokollit normalisht, nuk shihej askund. Dhe gjithçka që mund të mendoja ishin të gjithë kuajtë e mbretit dhe të gjithë burrat e mbretit, domethënë, ky është rasti i “Humpty Dumpty”, pa marrë prasysh sa shumë përgatitesh dhe provon të sigurohesh që gjithçka të shkojë si duhet, natyrisht ti nuk mund të jesh gjithmonë në terrenin tënd. Komenti im mbi burrin e mbretit në Facebook provokoi një përgjigjje të nxehtë nga një politikan emri i të cilit nuk duhet të përmendet, por nuk ishte më thjesht një status Facebook-u ku nuk shihej ajo që nga dikush u pa si komedi e dikush si ironi. Ironia është koncept të cilin kam frikë ta them se nuk është i mirëkuptuar nga shumica dërmuese e njerëzve në këtë pjesë të botës, pa marrë parasysh nëse është etniteti i gjuhës amtaare, dhe pastaj kishte më shumë nervozë se sa argëtim (qeshë).
Anna Di Lellio: Në fakt, dua të ju pyes, ju keni punuar këtu për një kohë të gjatë dhe mund të bëni dallimin në mes të qenit gazetar dhe të qenit zyrtar i Kombeve të Bashkuara, çfarë ka ndryshuar në marrëdhënien tënde me njerëzit nga këtu, ekzistojnë dy kategori të njerëzve ndërkombëtarë në Kosovë dhe më duket se është kështu në të gjitha misionet, a ka ndryshuar ndonjë gjë dhe si ka qenë, si do ta pershkruanit marrëdhënien tuaj me njerëzit lokal?
Jolyon Naegele: Problemi im i parë ishte… marrëdhënia ime me vendasit nuk ndryshoi. Unë jam ky që jam, ata që më kanë njohur më parë më kanë pranuar për atë që jam. Problemi më i madh ishte me kolegët e mi nga Kombet e Bashkuara të cilëve iu deshën vite e disa të tjerë nuk arritën kurrë të më shohin më shumë se thjesht një gazetar të cilit nuk mund t’i besonin, i cili do të derdhte bizelet në një mënyrë apo një tjetër dhe në fakt më kujtohet që brenda javës së parë ose dy javëve të para, mbikëqyrësi im më mori anash, njëri nga mbikëqyrësit e mi, diplomat gjerman më mori anash dhe më tha, “Nuk je më gazetar, nuk do të tregosh atë që ke dëgjuar në atë dhomë…” Pse do të bëja një gjë të tillë, sidoqoftë kaq kishte, informacioni është rehati e vlerësueshme në një shoqëri të mbyllur apo në një shoqëri të pazakontë si kjo e cila është nën administrimin ndërkombëtar dhe ne, ne UNMIK-u ishim poashtu në ato ditë, nëse duam të jemi krejtësisht brenda pikturës së asaj që po ndodhte. Po, përpos që kemi lexuar gazetat me shumë kujdes në mes rreshtave, përpos që kemi mbajtur kontakte me politikanët dhe këshilltarët e tyre, unë gjithashtu kam mbajtur kontakte me disa gazetarë, edhepse më duhet të them që ishin shumë të paktë sepse shumica dërmuese e tyre nuk I kuptonon bazat e atyre ditëve të konfidencialitetit dhe nëse iu thoshe diçka, emri yt paraqitej në shtyp dhe gjithçka ishte aty, nuk kishte mënyrë që të mbetesh në prapavijë e të tjerë. Por ata që punonin për media vendase ndërkombëtare, nëse ata kishin ndonjë pyetje dhe nuk do ta mernin përgjigjjen direkt nga zyra e UNMIK-ut për informacion publik apo sido që quhej ajo, e pati ndryshuar emrin shumë herë, ata do të mund të më thërrisnin mua dhe unë do t’iu tregoja, çfarëdo që dija, vetëm në rast se ajo ishte diçka… dhe anasjelltas, unë mund t’iu bëja pyetje nëse kishin ndonjë informacion që unë nuk e kisha, veçanërisht në, në, përgjatë dhunës së marsit kur ata kishin pasur njerëz anembanë e unë nuk kisha pasur, edhe ne kishim njerëz por nuk pranonim raportimin që na nevojitej sepse njerëzit në terren me të cilët ne punonim ishin nga departamenti civil. Departamenti, si quhej në ato kohë, administrata – Dy Shtylla. Kështu që, ata ishin shumë afër informacionit, shkova direkt tek SORG, asnjëri prej tyre nuk kishte ardhur në zyrën e marrëdhënieve politike dhe unë me të vërtetë nuk kisha marrë asnjë raport nga terreni e nuk e dija çfarë po ndodhte për disa kohë në terren, të gjithë informacionin e mora nga kontaktet me gazetarë dhe unë iu tregova atë që shihja brenda misionit dhe ata nuk tradhtuan konfidencialitetin e as nuk abuzuan me informacionin, ata punuan në një mënyrë shumë të përgjegjshme dhe të matur.
Anna Di Lellio: A thanë pastaj Kombet e Bashkuara se kishin pasur sukses në diçka, ju thatë se UNMIK-u në përgjithësi e ka përmbushur mandatin e vet me, e dini, probleme, ju shprehët…
Jolyon Naegele: E dini, 14 vjet është kohë e gjatë, dhe në dy vitet e fundit nuk është se ka pasur ndonjë mundësi, sepse ajo çfarë ne po bëjmë, çfarë përgjegjësi kemi ne realisht përpos të provojmë ta portretizojmë vetveten si diçka që nuk jemi më, në vitet e fundit. Viteve të fundit nuk kemi bëërë asgjë përpos që iu kemi tërhequr vërejtjen Kombeve të Bashkaura dhe New York-ut dhe në Prishtinë kemi tentuar të rimarrim veten në fusha të caktuara të ligjit, kështu nuk funksionon. Kjo ka devijuar, po iu shërben interesave partikulare, të veçanta, karrierizmit të individëve të caktuar. Do të ketë një goditje të madhe nga qeveria, ky nuk është Mali as Haiti, ky është shtet që nuk dëshiron të bëjë asgjë që në ndonjë mënyrë do të rrezikonte sovranitetin e vet. Kështu që, mua praktikisht më thanë të hesht ose më injoruan, por u dëshmua që unë kisha të drejtë, kështu që kjo ishte një lloj kënaqësie, dhe mendoj se kam pasur më shumë ndikim në epokën e në Evropë sesa në Afganistan. Frustrime të ndryshme përgjatë viteve, domethënë, më duhet t’iu kthehem shënimeve të mia, por, po, kishte raste. Ka pasur një shumëllosjhmëri gjërash që janë përfshirë në dialogje, qoftë për të qenë në komisionin qendror të zgjedheve, apo në atë se si të raportohen çështjet në New York, çfarë detajesh duhej shtuar, piktura e plotë e asaj se çfarë këshillash duhej t’i jipeshin një SORG para takimit me zyrtarët këtu apo në Beograd, apo në vizitat e tij nga vendet tjera, natyrisht.
Anna Di Lellio: Por a ke frikë se Kombet e Bashkuara mendonin se ju ishit me vlerë këtu sepse e dinit vendin, a mendoni se për një paqeruajtës, në qoftë se dikush është i përfshirë në punë të tilla, është e rëndësishme të dijë vendin mirë apo ndoshta mund të jetë më përfituese nëse i jipet një shikim i freskët?
Jolyon Naegele: Funksionon në dy mënyrat, askush, nuk mund të presësh nga askush të dijë, e ke parasysh, duhet të kuptosh kontekstin përndryshe je i dënuar të bësh gabime të mëdha. Dhe të kuptuarit e kontekstit nënkupton udhëheqje, siç thuhet në gazetari, duhet të jesh në hap me kohën me gjithçka që ka ndodhur në të kaluarën, duhet të dish kontekstin, nëse nuk e di kontekstin, nëse nuk e di pse jemi këtu dhe pse jemi ende këtu dhe pse nuk duhet të jemi këtu më, atëherë ndodhë që mund të jesh duke shpenzuar kohën tënde dhe kohën e shumë të tjerëve. Me të vërtetë duhet të kuptosh nga ku kemi ardhur, çfarë po provojmë të arrijmë këtu tani dhe pse jemi ende këtu.
Anna Di Lellio: Pra, nuk është çështja shumë kush jeni por sa i përgatitur jeni të përballeni me situatën, po bëni komente rreth asaj se çfarë keni qenë për SORG të ndryshëm, po mendoj për të gjithë ata, a kanë qenë të gjithë…
Jolyon Naegele: Shtatë, kam punuar për shtatë por nuk kam punuar për tre të parët.
Anna Di Lellio: Në rregull pra ju punoni për shtatë SORG, pra a mund të na tregoni diçka për dallimet, domethënë, çfarë ka funskionuar dhe çfarë nuk ka funksionuar, në kuptimin e asaj se sa të përgatitur ishin ata, prej nga po vinin ata për t’u përballur me këtë mision i cili është disi i komplikuar?
Jolyon Naegele: Po, në rregull, ata që ishin të nominuar nga Shtetet e Bashkuara, të gjithë prej tyre përpos dy të fundit, kishin masterë të shumëfishtë nga Brukseli dhe New York-u. Ata ishin të irrituar në atë kohë por nga ajo që disa e përceptuan si mikro menaxhim nga New York-u, ata ishin tërë kohën në telefon me kryeqytetet e tyre, qoftë Roma, Berlini, Konpenhaga, Helsinki apo Brukseli dhe ajo komplikonte gjërat për ta dhe për udhëheqjen e misionit si dhe për zyrën kryesore në të kuptuarit e asaj që po ndodhte këtu dhe ata ishin jorehat me materialin i cili iu jipej. Kofi Annan, sekretari general caktonte njerëz, të cilët ai mendonte se ishin të përshtashëm për fazat e ndryshme të misionit, ai kishte nevojë… fillimisht humanitar, pastaj ai kishte nevojë për dikë me një prapavijë disi ushtarake, i pari ishte… dy të parët ishin humanitarë, pastaj i treti kishte qenë ministër i mbrojtjes në Danimarkë, pastaj ai kishte një siguri kombëtare pas 9/11. Michael Steiner, i cili kishte qenë këshilltar kombëtar për siguri i kancelarit gjerman, pastaj erdhi Ban Ki-Moon në skenë dhe ne kishim…. Oh, prit, ende ishte Holkery sepse ish kryeministri, sepse Kofi Annan dëshironte qëndrime mbi këtë pozitë pas, pas Steiner. Por pastaj erdhi Ban Ki-Moon, dhe pastaj pamë Jesen Petrsen, dikë nga brenda Kombeve të Bashkuara por që ishte humanitar dhe mendonte me zemrën e tij edhe kur merrte vendime politike e kjo ishte e meta e tij, ai u përcoll nga Joachim Rueker, i cili ishte një teknokrat politik, ish kryetar komune që mbante një post goxha të lartë në ministrinë gjermane të punëve të jashtme e i cili kishte qenë udhëheqës i shtyllës rindërtuese të Bashkimit Evropian, kështu që ai tashmë kishte disa vjet përvojë, nuk erdhi verbërisht këtu…. Steiner poashtu kishte përvojë duke qenë përfaqësues i lartë në Sarajevë, ai e njihte rajonin, nëse jo Kosovën. Jesen Petersen kishte qenë poashtu udhëheqës i zyrës së UNCHR në Shkup.
Lamberto Zannier ishte një negociues armësh por gjithashtu kishte udhëhequr zyrën e NOVSI për minoritetet, dhe mendoj se ishte një diplomat, dhe pastaj ky ishte fundi i interesit të Bashkimit Evropian për këmbëngulje për, për, për të pasur një gisht në UNMIK, apo në UNMIK sepse e kuptuan se EULEX-i, këto janë Shtetet e Bashkuara, zyra EUSR, kështu që nuk na duhen. Të gjithë kishin bërë gabimin e njëjtë duke i përfshirë rusët kur u tërhoqën këtu, të kam parë ty personalisht të zhvendosur në zyrën e Ahtisaarit. Të gjithë e kanë keqllogaritur atë se UNMIK-u thjesht do të largohej dhe e kishim dy SRSG afganë. Njëri prej të cilëve ishte rojë udhëhqëse dhe kishte punuar në sistemin e Kombeve të Bashkuara për 20 vite e pastaj kishte filluar në UNMIK, kështu që ai e njihte sistemin nga brenda dhe jashtë, gjë kjo që kishte përfitimet e veta por poashtu edhe grackat e mundshme. SORG aktual është poashtu afgan, ai ishte përfaqësues i shtetit të vet në New York për shtatë vjet dhe udhëhoqi komitetin për reforma të Këshillit të Sigurimit, kështu që ai e njeh strukturën e Kombeve të Bashkuara aq mirë sa, edhe nëse nuk e ka ditur si funksionon sistemi në fillim, tashmë e ka të qartë.
Anna Di Lellio: Dua të ju pyes, sa e njihni Kosovën tani pas 14 vjetësh?
Jolyon Naegele: Kjo është një enigma, kjo është aq mirë, po mendoj, bazuar në atë sa mund ta bëj unë veten të kuptueshëm, shqipja ime është e keqe sepse këtu unë jam në një fluskë anglisht-folëse, këtu ka mjaft njerëz që flasin anglisht, gjermanisht ose serbisht apo çfarëdo gjuhe me të cilën mund t’ia dal. Kam pasur kolegë vendas këshilltarë shumë të mirë të cilët më kanë mbajtur brenda fotografisë sa i përket asaj se si gjërat funksionojnë këtu. Kur kam ardhur këtu për herë të parë, kam udhëtuar shumë, sa më lart që lëvizë brenda një sistemi, aq më të largët mbesin ata nën ty dhe gjithashtu ata të thonë, “Shiko, gjëja e fundit që duhet të bësh është të bësh miq brenda sistemit,” dhe ata nuk mund të të mbajnë në largësi të krahut. Unë kam gjetur, e dini, ftoja njerëz për darkë gjithë kohës dhe jo, mua më pëlqen të gatuaj, por askush nuk më ftonte mua dhe nuk e di a isha shumë turpërues në atë që mund të prodhoja apo shumë turpërues intelektualisht, apo thjesht shumë turpërues për shkak të rangut tim, nuk e di, mbase të trija së bashku por kështu jam ndjerë disi i izoluar në atë aspekt, kjo është, siç e kam thënë edhe në një fjalim që e ka dhënë Holkery në vitin 2003, ose në fillim të vitit 2004.
Është një stagnim, sigurisht kishte qenë kështu në epokën e Jugosllavisë, dhe në shkallën e gjërave edhe në rajon, domethënë kjo është provincë, ka qenë e pavarur tash e nëntë vjet por kurrë nuk ka pasur histori të pavarësisë, nuk e ka dhe sapo ka filluar të ketë një elitë politike të trajnuar ndërkombëtarisht. Por, për arsye se politikanët që kanë mbajtur pushtetin kanë përvojë të kufizuar ndërkombëtare në kuptimin e edukimit dhe bëjnë gjithçka që t’i mbajnë ata që kanë diçka të tillë në një distancë ose krejtëisht jashtë fotografisë, dhe kjo po ndryshon, por po ndryshon tepër ngadalë. Ka telashe të tilla si qyteti kundër periferisë apo “katunar” kundër “qytetar” të cilat ende nuk janë tejkaluar, po mendoj, dikush do të mund të ishte shumë mashtrues dhe të thotë se kjo është republik e “katunarve” por kjo nuk është e drejtë, dhe ky është një thjeshtëzim i tepruar por e njëjta do të ishte e vërtetë për Serbinë, Bullgarinë, Malin e Zi, Shqipërinë, Bosnjën e të tjerë. Është problem i rajonit dhe është trashëgimi e të kaluarës së tij osmane, nëse ka trashëgimi të epokës socialiste e të tjerë… dhe prej asaj del diçka për ndryshimin e të cilës duhen gjenerata, kjo është diçka që nuk zgjidhet nga misioni i Kombeve të Bashkuara apo misionet paqeruajtëse të cilat synojnë t’i kthejnë gjërat në formë brenda disa vjetësh.
Anna Di Lellio: Por kam një pyetje nga një rrëfim që më keni treguar, nga ajo që di prej jush është se ju gjithashtu e njihini Kosovën shumë mirë, praktikisht keni ecur gjithkund.
Jolyon Naegele: Jo, ka ende qoshe të Kosovës nëpër të cilat nuk jam ngjitur ose nuk kam vozitur, nuk janë shumë por po, po mendoj ka vende, e dini, kurrë nuk kam shkuar në rrugët nga Llukari në Kamenicë, ndoshta kam kaluar nëpër disa prej tyre, por praktikisht në Kosovën lindore për tek kufiri serb, në atë territor. Dhe është i koordinuar për mua pjesërisht sepse ajo pjesë është shumë pak e populluar dhe rrugët deri së fundmi kanë qenë shumë të këqija, kështu që kurrë nuk kam gjetur arsye për të shkuar atje.
Anna Di Lellio: Por ke bërë gjithçka tjetër?
Jolyon Naegele: Ekzistojnë shumë qoshe në të cilat do të doja të ngjitesha, male nëpër të cilat nuk kam qenë e që do të doja të shkoja. Male të cilat i kam shikuar për kohë të gjatë, do të doja të shkoja por nuk kam shkuar, vende problematike të cilave iu jam shmangur në mënyrë që të mos futesha në telashe, këto janë në kufirin me Maqedoninë, në lindje të Hanit të Elezit. E dini, në këtë pjesë të Hanit të Elezit dhe e njëjta vlen edhe për pjesë të caktuara të Maqedonisë prapa Tetovës në kodra dhe ato vende, e di ku të shkoj nëse dua të kaloj një ditë të mirë duke u ngjitur. E di ku janë vendet më të bukura të Kosovës dhe ekzistojnë ende disa prej tyre në të cilat nuk kam pasur mundësi të shkoj, sepse për të shkuar në to duhet planifikim, vetëm nëse merr një tendë me vete sepse rrugët nuk të dërgojnë aty, e dini, duhet të shkosh vetë me dy këmbët e tua, kështu që ndoshta nuk mund ta kalosh të gjithën në një ditë të vetme dhe unë nuk jam njeri i kampingut në këtë moshë kështu që…
Anna Di Lellio: Nëse nuk iu pengon, diçka më personale, po përmendni një bashkëshorte, a keni bashkëshorte?
Jolyon Naegele: Po, bashkëshortja ime, mirë. Jam martuar në vitin 1991 me një arkitekte çeke dhe kishim një vajzë, e u ndamë në vitin 2002. Një vit para se të vija këtu, dhe kur ia pata përmendur këtë gjë shefit tim më vonë, pak pasi kisha ardhur, ai tha, “Po, shumë njerëz janë në të njëjtën situatë sikur ti,” dhe pas disa vitesh e dëgjova se UNMIK-u njëmend mendon se nuk duhet martuar në Kosovë. Kështu që, po, esencialisht isha beqar këtu për disa vite dhe edhe kjo gjë më dhuroi një perespektivë të caktuar, dhe ende pranoj perspektiva rreth jetës së grave kosovare dhe të qenit i huaj nuk përbën domosdoshmërisht një plus. Domethënë, kam dëgjuar shumë gra tek thonë, “Oh, kurrë mos u martoni me një burrë Kosovar,” edhe gratë kosovare thonë diçka të tillë, por unë gjithashtu dëgjoj, kam dëgjuar prej një njeriu, në rregull ajo ishte një shqiptare nga Serbia e jugut e cila tha, “E di çfarë do t’i mërziste shumë prindërit e mi?” I thashë, “Çfarë, nuk kam propozuar asgjë përtej kësaj nate,” dhe ajo tha, eh po, ato menjëherë mendojnë se ne ikim dhe kush do të kujdeset për fermën, për shtëpinë, unë të kisha thënë se nuk e kam ngritur asnjëherë atë çështje (qeshë). Unë thjesht kisha kërkuar një natë, ajo gjë kishte kuptim sepse nëse motra e saj do ta kuptonte, ajo do t’iu tregonte prindërve, dhe ju e dini që kjo është shoqëri mjaft e mbyllur, lidhje shumë të forta familjare dhe nëse dikush do të zbulonte se ti ke diçka me një amerikan, supozimi është se ajo do të përfundojë në martesë dhe ti do të zhvendosesh për në Amerikë. Eh po, unë kam jetuar jashtë amerikës për 36 vjet, kështu që ky është një episod pothuajse i pamundur, por mund të them se shkoj në Pilates tre deri në pesë mbrëmje në jave dhe nganjëherë përpos instruktorit, unë jam i vetmi burrë në dhomë dhe të tjerat janë gra nga mesi i të 20-tave deri në të 60-tat e vonshme.
Kryesisht gratë shqiptare, shqiptaret nga Kosova të cilat përbëjnë 95 përqind të grave, janë disa raste të grave ndërkombëtare por gratë shqiptare ose më shikojnë direkt në sy sikur nuk ekzistoj pa marrë parasysh a kam unazë apo jo, nuk ka asnjë tentim, përpos rasteve që kanë jetuar jashtë shtetit për kohë të gjatë, veçanërisht në Shtetet e Bashkuara, ato flasin. Nuk mendoj se është problem gjuhësor, as turp, është thjesht, nuk duan të shkojnë aty, nuk e di, ato thjesht nuk janë duke veshur vellë, ato janë duke veshur bluza të lira kështu që (qeshë), kjo do të thotë, nuk ia ke idenë por nuk e di, është përvojë e çuditshme. Dhe po, çdo grua evropiane perëndimore apo lindore, ose amerikane veriore, latino amerikane që shkon në atë ambient, nuk ka asnjë problem për të filluar një bisedë apo për të pasur një bisedë me mua, për të më përshëndetur, nuk ka asgjë, asnjë përshëndetje, më shohin në rrugë duke ardhur dhe ato janë duke ardhur nga drejtimi tjetër, ne shkojmë në të njëjtën drejtim, nuk ka njohje, mirënjohje, asgjë dhe këto janë kryesisht gra inteligjente, po mendoj, e din nga klasat e bisedave, nga klasat udhëheqëse, ato nuk komunikojnë, nuk ka kontakt me sy me asgjë, mua nuk më duket ofenduese, është problemi i tyre, jo imi. Por më duket e çuditshme në këtë moshë, por në rregull, ti e di që nuk jemi në Amerikë, nuk mendoj se jam i moshuar. Kam shkuar në Pilate për katër vjet por është e çuditshme, mund t’i numroj gratë shqiptare me të cilat kam shkëmbyer diçka më shumë se një përshëndetje këtu me ndoshta vetëm një gisht, për katër vjet.
Anna Di Lellio: Por është në rregull sepse tani jeni i martuar.
Jolyon Naegele: Po, kam shpëtuar. Ndërkohë që ishim tek një mik i imi të cilin e kam njohur që para se të filloja të vija në Kosovë, poashtu çek, etnolog i fokusuar në indogjenët e Sbierisë, Siberisë qendrore, por i cili punon si redaktor i një magazine mbi jetesën e shëndetshme, dhe ai ka qenë me mua për rreth dy vitet e fundit duke redaktuar, duke iu falenderuar shërbimeve të përhershme të IPKO-s, jam i aftë të funksionoj nga këtu kështu që jeta ime ka ndryshuar paksa dhe nuk dal në ngjitje ashtu siç kam bërë më parë. Më parë isha në formë më të mirë duke iu falenderuar Pilates, por ajo është këtu me dy fëmijët e saj nga martesa e parë dhe fëmijët në një moshë të caktuar nuk janë shumë të mirë për t’i futur në makinë dhe kaluar një ditë larg. Kështu që nuk udhëtojmë aq shumë sa do të doja, por ata janë të lumtur në një shkollë ndërkombëtare dhe nuk dyshoj se do të marin edukimi po aq të mirë sa në Pragë, kur do të kthehemi…
Anna Di Lellio: Dhe ata po shoqërohen, apo jo?
Jolyon Naegele: Po, po shoqërohen.
Anna Di Lellio: Vetëm edhe një pyetje të fundit, a do të zhvendoseni tani në Republikën Çeke, në Pragë, a do të lini miq këtu?
Jolyon Naegele: Natyrisht, natyrisht, njerëz me të cilët kam punuar për 14 vjet dhe të cilëve iu besoj, të cilët më pëlqejnë dhe i respektoj. Të tjerë me të cilët nuk kam punuar por me të cilët jam njohur që kur jam zhvendosur këtu, të gjithë do më mungojnë natyrisht, dhe me ta do të mbesim në kontakt duke iu falenderuar Facebook-ut, e dini. Kështu që, ata do të dijnë ku jam, unë do të di ku janë ata dhe nëse ndonjëherë kthehem në këto pjesë, jam i sigurt se do të takohemi përsëri bashkë. Nuk po largohem nga Kosova me ndjenja të hidhura, jo, nuk jam larguar nga Kombet e Bashkuara para tri javës me ndjenja të hidhura, kam arritur moshën e kërkuar për pensionim për njerëzit që janë punësuar para vitit 2014, jam jashtë, e kam ditur që në momentin që jam punësuar, kurrë nuk kam menduar se do të qëndroja kaq gjatë, të gjitha gjërave të mira iu vjen fundi. Nuk e di sa dimrave të tjerë të Prishtinës dhe Obiliçit do të isha në gjendje t’iu mbijetoja nëse do të qëndroja këtu. Po të më ofrohej të qëndroja deri në moshën 65 vjeçare, me siguri nuk do të pranoja sepse gjatë dimrit, kualiteti i ajrit këtu po bëhet keq e më keq në mes muajve Nëntor dhe Shkurt.
Anna Di Lellio: Ndonjë gjë tjetër që do të dëshironit të shtonit, diçka që nuk iu kam pyetur e që ju mendoni se është mirë të thuhet?
Jolyon Naegele: Asgjë, asgjë nuk më vjen në mendje. Jam i sigurt që sapo të dal nga dera, njëzetë gjëra do të më ndodhin mua dhe ty… shiko, kjo është shoqëri e cila ka qenë e viktimizuar për shekuj, përgjatë shekeullit të fundit, dhe vazhdon të jetë e tillë dhe zgjedhjet e lira, parti elektorale e të tjerë, nuk ka parti. Politika është problematike çdokund, dhe Kosova nuk është përjashtim. Shpesh më pyesin nëse po të isha në këtë shtet apo në ndonjë shtet, për kë do të votoja, cilën parti do ta votoja? Dhe përgjegjja ime është se jam gjithmonë me fat që nuk jam në atë pozicion që më duhet të marrë një vendim. Njerëzit e OJQ-ve të cilët dëshironin t’i futeshin politikës më kanë pyetur për mendimin tim rreth themelimit të partive të tyre të reja dhe kjo ka vazhduar prej kur kam filluar këtu dhe këshilla ime ka qenë, “Gjeni një parti që është të paktën afër me atë që ti mendon se mund të funksionojë për të ndryshuar gjërat. Themelimi i partisë tuaj është mënyra më e shpejtë për bankrotim. Nuk duhet të themeloni parti, përpos nëse keni paratë e Pacollit, nuk mund ta përballoni,” këtë ia kam thënë Enver Hoxhës, dhe për befasinë time ai ka zgjedhur PDK-në. Kjo kishte qenë këshilla ime edhe për njerëz që përfunduan duke kërcyer në Vetvendosje!, nëse mund ta ndryshoni atë nga brenda, paçit fat! Nuk kemi diskutuar as për Vetvendosjen!, kështu që…
Anna Di Lellio: A na duhet të diskutojmë për të?
Jolyon Naegele: Jo (qeshë), ata, mendoj sa më pak që themi për ta… nuk është se do të them diçka që nuk e kanë thënë njëqind njerëz para meje, dyshoj.
Anna Di Lellio: Faleminderit, faleminderit shumë për kohën tuaj.
Jolyon Naegele: Kënaqësia ime!