…kur unë kom shku në shkollë, kur ia spjegoj dikujt diçka thotë, ‘Çka është kjo?’ I thonim tafte. Tafte. Çka është taftja? Ka qenë një pllakë A4 më një kornizë të drunit, si tabelë e zezë, e hollë. Dhe njënën anë ka qenë pa vija, njënën anë ka qenë me vija të bukurshkrimit. Vija të gjana dhe të ngushta, të gjana dhe të ngushta. Njëra anë ka qenë e zbrazët, krejtësisht e zezë, dhe në të ne i shkrunim detyrat që na i jepte mësuesi në klasë dhe i zhvillonim në shtëpi, dhe ia kthejshim me një shkumës i cili e gërrithte, linte gjurmë të bardha, të hint a linte. Dhe ajo ishte fletorja, ajo ishte si me thanë të gjitha çka kishim, çka posedonim. […] çka ishte ma e keqja, ti duke shku në shkollë me tafte në krahë, ndonjë shok, ndonjë shok, s’mund ti them si shok ai, por dashakeqës, vinte dhe ta fshinte detyrën dhe ti shkojshe në shkollë pa detyrë.

…te unë ishte nji preokupim, si ta kuptoj natyrën e gjallë, figurën e njeriut, gjymtyrët, fizionominë e kokës të njeriut… me nji strejcë, në krahë me disa fleta maqine, e mjete tjera ndihmëse, filloj të shetis në disa tregje të Pejës. Ma së shpeshti jom dalë në tregun e gjelbërt. Nga fshatrat në ditë pazari i bijshin prodhimet bujqësore me do kosha të mëdha e të vogla përplot me artikuj ushqimor. 

Vetë pronarët ishin veshë me ato veshje tradicionale, që ishin aktuale për vitet ‘50-ta, ‘60-ta. Edhe unë, me shpejtësi, me kënaqësi, fillojsha shpejt e shpejt, me realizu me vizatu atë pamje të bukur. Mandej shpesh kom shku edhe në stacionin e autobusave… aty pak ma vështirë e kom pasë me vizatu, pse udhëtartë gjithnjë lëvizshin. Mirëpo, pak simbas kujtesës pak simbas natyrës, ato vizatime që i bojsha ishin si një lloj kroki

Ky është mjeshtri që ka qenë në kerr me kuaj edhe e kom pa unë e kom nalë, i kom thanë, ‘A munesh me ardhë në atelie me ta bo portretin?’ ‘Po,’ ka thanë. Edhe e kom punu, edhe këto durtë shumë domethanë i lodhun, e ky, plisi, plisi prej ngjyrës nuk është ngjyra e bardhë sikurse e plisit, po unë ia kom punu ashtu që ka punu edhe që është lodhë, edhe që është ngjyra, pluhni. Edhe kur e ka pa në ekspozitën time të parë nji Jusuf Kelmendi ka qenë nji personalitet, edhe ka thanë, ‘Në këtë pikturë taman po shifet, me këto durë, i lodhun, me këto durë…. Shumë, shumë portret i mirë.’

Tajar Zavalani që e ka përkthy atë [‘Nënën’ e Maksim Gorkit], ai e pa se çka është komunizmi dul mandej e majke Radio Londrën. E nana ime u mytke tu e ndigju, ‘Po bjen sot komunizmi, po bjen nesër komunizmi’. Qysh njeriu nga njëri skaj shkon në skajin tjetër. Kur jemi kthy ne në Gjakovë…   neve na konfiskun krejt pasuninë edhe baba, baba, baba nuk, baba iki dulë, ai nuk… ai ka mendu që do të pshton në Gjakovë, nuk do të ketë nevojë me lonë familjen. Prej Fadil Hoxhës e deri te Sahit Bakalli, i ka pasë shokë shkolle edhe ka qenë mësus me ta bashkë nëpër Malësi të Gjakovës. 

 

Po u takum me Sahit Bakallin, përpara se me u taku me këta… edhe i thotë Sahit Bakalli, ‘Shihe Shaban, ti sonte nuk guxon me të nxonë nata në Gjakovë. Ne nuk mujmë me të pshtu prej sërbëve edhe prej malazezëve, se je nipi i Jakup Ferrit, i Hasan Ferrit, vëllau i Riza Ferrit, i Shemsi Ferrit që kanë udhëheqë luftën kundër partizanëve edhe vet je konë me ta. Por ti duhet me dalë me shku në Shipri, në Tropojë, ku ke qenë mësus, ku i ki miqtë tu atje se je i martum edhe kalon kjo furtunë dhe pshton disi’. Edhe e përcjellë e qet nga qyteti e shkon baba anej dhe ne mbesim. 

 

[…] njeriu kajhere, kur osht’ i vetmum, vetëm a osht’ nji njeri që i dinë dy fjalë shqip i duket si me pasë vëlla. Ai i thojke motër nanës edhe kjo vëlla, e nuk ishin as të njëjtit katun, as të njëtit qytet po të Malësisë të Gjakovës. Pashkë, daja Peshk i thojsha une. Edhe ka qenë njeri pa shkollë, po e pike duhanin si aristokrat – qashtu më dukej mua atëherë – me nji cigarllëk. Edhe ja çojke nana me ia shitë ato tesha, ato në vek çka bojke nana edhe ai ja lshojke nji grusht rrena nanës, ‘Zoja Hatixhe, kom dëgju prom Radio Londrën thanë qishtu, komunizmit s’ka me i nxonë java tap-rrap’. Dhe nona me atë rrenë e kalojke javën. Atëherë vike e hanja tjetër opet ja lshojke naj rrenë edhe kalun vitet e ne u rritëm.

Ka pas presion vazhdimisht sepse herë pas here kanë ardh për shembull në oborr të shkollës me pyt, ‘Me çfarë plan-programi mësoni? Kush është këtu drejtori?’. Ka qenë patriotizëm i formës vet, me thonë, “Nuk është këtu. Jemi në mësim”. Po shkollat që kanë qenë me nxënës veç shqiptarë e kanë pas pak ma lehtë se sa shkollat që kanë qenë në qytet dhe i kanë pas te dy komunitetet brenda të njejtit objekt. 

 

[…] Organizimin e mësimit kur u mbyllën shkollat filluan mësimdhënësit ta bëjnë nëpër shtëpi. Mësusit e klasëve të ulta i merrnin nxënësit në shtëpi të vet, po mësusët e klasëve të larta, gjashtë – nëntë edhe shkollat e mesme fillun organizimin nëpër shtëpitë-shkolla, që ishte shumë vështirë edhe kjo gjendje diku gjashtë-shtatë muj që ka zgjat.

Unë katër vjeçe kam qenë kur më ka vdekë nëna. Edhe kjo osht ni… unë e kam shkru ni libër ‘Rrënjët e familjes’ gjyshi im është kryepersonazh. Edhe une dyshoj që një aktiviste sërbe ajo ma ka myt nonën. Nona mu ka vra. Unë e mbaj mend ashtu veç gjakun {prekë barkun}, ni jastëk, se neve na largojshin prej dhomës. Babai im shkoi me kalë shpejt e shpejt në qytet e mori ni mjek. […] E dyshoj se është vra, i kanë qit bombë në oxhak, te shpia e zjermit, ku kanë gatu. […] Edhe kur paskan ardhë me na marrë grunin e misrin, qekjo sërbja, paska hy në kosh, grunin e kanë marr po tash edhe koshin edhe misrin. E mamaja ime e paska marrë sëpatën edhe te dera e koshit me sëpatëka thonë, ‘Une gjallë e ti me dalë gjallë prej këtuhit kurrë jo, se boll ma morrët millin e grunin e tash edhe misrin do me m’i lonë fëmijët pa bukë’. Ajo [serbja] frigohet shumë edhe i thotë babasë tim, ‘Largoje grunë prej këtuhit se po ta jap fjalën që asni kokërr misër s’ko me marr’. Edhe baba ja bon disi me shejë nonës, se baba mandej mu më ka tregu edhe i thotë ‘Largohu ajt shko te shpia se po qajnë fëmijët a po digjet buka’. Ajo po sa largohet, kjo del edhe ikën. Mirëpo ajo e ka ditë krejt terrenin e shtëpisë sonë. Edhe besoj që… se ‘50-tën nona mu ka vra. Ajo [serbja] e ka gjujt atë bombën, se aty ka qenë nona edhe q’ajo njerka. Ajo pak është plagosë, nona shumë edhe prej asaj ka vdekë.