[Pjesa në vijim është realizuar më 23 shkurt, 2018]
Pjesa e Tretë
Erëmirë Krasniqi: Dhe çfarë ndodhi tutje?
Elizabeth Gowing: E dërguam Gjejlanen në shkollë? Po, po. Kemi pasur një përvojë të mrekullueshme, kjo ishte njëra prej ditëve ku unë jam ndjerë më së shumti krenar, ishim duke ecur, unë isha në krye të një rreshti prej 62 fëmijëve duke ecur nëpër shkollë, jemi nisur nga qendra e mahallës në Fushë Kosovë. Dhe e dini, ndërsa ecnim, kishte kaq shumë njerëz nga komuniteti duke thënë, “Ku po shkoni dhe punë e paçme!” Dhe e ke parasysh, dukej sikur një lloj ceremonie dhe goxha njëfarë arritje, fëmijët ishin shumë krenarë, ajo ditë ishte e mrekullueshme.
Ndihesha sikur kishim arritur atë që i kishim vënë vetes qëllim. Kisha thënë se do të na duheshin gjashtë muaj dhe kishin kaluar pothuajse saktësisht gjashtë muaj dhe përgjatë kësaj kohe, në një moment ishte gati për të mos u arritur. Por ia dolëm! Por pastaj njerëz të ndryshëm më thanë se nuk duhet të ndalonim aty sepse nëse do të ndalonim, me siguri gjithë ajo që kishim arritur thjesht do të humbte sepse shkollat dukshëm nuk i donin fëmijët, përndryshe do t’ua kishin lehtësuar punën për të shkuar që në fillim.
Të gjithë fëmijët ishin, po mendoj, disa prej tyre ishin dy vjet prapa, disa të tjerë pesë vjet prapa, pra të gjithë ishin duke hyrë në një sfidë… pra ata do të ishin 14 vjeç në klasë të parë, e keni parasysh. Kjo gjë nuk është e lehtë për mësuesit e as për ata, kështu që…
Erëmirë Krasniqi: Si është menaxhuar e gjithë kjo?
Elizabeth Gowing: E ke fjalën nga shkolla?
Erëmirë Krasniqi: Nga shkolla, dhe si keni asistuar ju?
Elizabeth Gowing: Epo shkolla, po mendoj, mësuesit natyrisht ishin tepër të palumtur që kishin këta fëmijë në klasët e tyre. Me gjasë ata ishin dukshëm fëmijë të ndryshëm, ishin të varfër dhe nuk kishin pasur asnjë mësim paraprak. E keni parasysh, ka mësues klasët e të cilëve janë plot dhe tashmë ata kishin nga 38 fëmijë nëpër klasët e tyre, tani po u kërkohej të shtonin edhe tre fëmijë të tjerë…
Por ishte e tmerrshme, të gjithë fëmijët ishin në korridorin e shkollës së bashku me të gjithë fëmijët e tjerë, duke filluar shkollën. Dhe drejtori i thirri mësuesit jashtë për t’i marrë fëmijët, dhe natyrisht, disa prej fëmijëve mbetën në fund, e keni parasysh ajo që duhej të ishte përvojë tepër pozitive, për fëmijët u shndërrua në një përvojë të tmerrshme.
Dhe javën e parë, njëmbëdhjetë fëmijë u dërguan në shtëpi për justifikime nga më të ndryshmet, “Je tepër i madh për karrige, je tepër i vogël ose kthehu kur të ndërtohet objekti i ri [flet shqip]” Dy fëmijë, vëlla dhe motër, i kishin thirrur para gjithë klasës dhe mësuesi kishte thënë se ata kanë zgjebë ose pleshta, nuk më kujtohet cila dhe ne i dërguam tek doktori pastaj, ata nuk kishin pleshta por pastaj refuzuan të shkojnë në shkollë sepse ishin turpëruar. Pra, mësuesit tentonin mënyra të ndryshme vetëm për t’i larguar këta fëmijë të cilët…
Erëmirë Krasniqi: Për t’i dekurajuar për të marrë pjesë?
Elizabeth Gowing: Po, por mendoj se një nga gjërat që ne kemi bërë e që me shpresë iu ka ndihmuar mësuseve dhe sigurisht edhe fëmijëve ishte ideja e njërit prej vullnetarëve tanë, se duhet të fillojmë aktivitete të së shtunës në mënyrë që fëmijët të mund të bashkohen e të shohin njëri-tjetrin dhe të kenë një lloj solidariteti. Ata gjithashtu kishin mësime shtesë për arsye se ishin shumë prapa. Filluam këto aktivitete dhe ende vazhdojmë me to edhe shtatë vjet pas, dhe kemi rreth tetëdhjetë apo nëntëdhjetë fëmijë që ende vijnë çdo të shtune. Pra, jo vetëm fëmijët e parë, por ka fëmijë që vijnë të cilët kanë qenë gjithmonë në shkollë, janë regjistruar në mënyrë të rregullt, edhe ata vijnë thjesht sepse duan të jenë me shokët e tyre dhe kjo është diçka e mirë.
Dhe psataj kemi disa fëmijë që ende vijnë, që nuk janë në shkollë për ndonjë arsye dhe ky është edukimi i vetëm që marrin, duke ardhur të shtunave. Ka aktivitete tepër të mira që udhëhiqen nga vullnetarët, dhe pothuajse të gjithë vullnetarët janë nga komuniteti, duke përfshirë një grup të cilin e quajmë “mësuesit e vegjël”, të cilët janë adoleshentë nga komuniteti të cilët kanë marrë trajnime çdo javë, ata kanë trajnime për mendimin kritik dhe pak për pedagogji. Gjithashtu ata organizojnë një shëtitje [shqip] çdo javë, pra kanë disa përfitime. Por në këmbim, ata iu japin mësim fëmijëve të komunitetit çdo të shtune, gjë e cila mendoj se është një model i rëndësishëm, e ke parasysh.
Kjo është njëra prej mënyrave përmes të cilave organizata jonë është rritur prej atëherë, është maturuar, prej fillimit. Sepse në vitin 2011, ishte vetëm një zonjë e çmendur angleze, kryesisht vullnetarë të huaj dhe disi ishim në ajër, i ndihmonim fëmijët dhe ktheheshim në shtëpitë tona. Tani njerëzit nga komuniteti ndimojnë komunitetin, dhe kjo është shumë më e qëndrueshme dhe e shëndetshme.
Erëmirë Krasniqi: Përmendët shëtitjet [shqip] dhe po mendoja, a e kanë rastin fëmijët nga komuniteti të shohin pjesë tjera të Kosovës?
Elizabeth Gowing: Kjo është arsyeja pse kemi organizuar këto shëtitje sepse shumë prej fëmijëve, shumë prej fëmijëve nuk kanë qenë as në Prishtinë. Disa prej tyre e njohin Prishtinën shumë mirë sepse janë ata që mbledhin mbeturina, shkojnë nëpër kontejnerë, dhe ata në fakt e njohin Prishtinën më mirë sesa unë, i njohin të gjitha rrugicat.
Pra, ata kanë një hartë të ndryshme të Prishtinës nga ajo e imja. Por disa nga fëmijët nuk kanë qenë fare dhe edhe kur vijnë në Prishtinë ata nuk shkojnë në teatër apo në galeri të arteve apo kinema. I kemi dërguar në këto vende dhe nëpër Kosovë, e keni parasysh, në Prizren dhe jemi munduar të mendojmë për Novobërdën, e ke parasysh, vendet e trashëgimisë kulturore dhe Gërmia, e ke parasysh, edhe vende argëtimi.
Kemi edhe fëmijë që vijnë nga jashtë për të folur me fëmijët sepse ideja e zgjerimit të horizontit të tyre është me të vërtetë e rëndësishme. Kështu që mendoj se kjo është diçka që tregon se kemi lëvizur nga ajo pikë e fillimit. Por një gjë tjetër që ka qenë shumë e rëndësishme ndërkohë që fëmijët regjistroheshin në shkollë ishte se e kam kuptuar se pa qenë familjet e mbështetura ekonomikisht, atëherë në dimër, për fëmijët është koha më e vështirë dhe njerëzit sëmuren, iu nevojiten dru për zjarr, dhe kjo është periudha kur fëmijët më së shumti e lënë shkollën, prandaj na është dashur t’i ndihmojmë familjet financiarisht.
Prandaj kemi themeluar ndërmarrjen e grave për t’i punësuar nënat e fëmijëve që ishin regjistruar në shkollë, me kushtin që fëmijët të vazhdojnë të shkojnë në shkollë, ky ishte kushti në bazë të të cilit ato mund të punësoheshin në këtë projekt. Dhe pastaj përfitimet e shitjeve që ato bënin, shkonin direkt tek ato, ne nuk kishim asnjë përfitim, as për të mbuluar rrogën e koordinatorit tonë, kështu që patëm marrë një grant për të financuar rrogën.
Kemi filluar duke bërë sapunë dhe çanta tote bags [strajca]. Tani jemi zgjeruar, bëjmë kartolina me dizajn të filigranit pra bashkëpunojmë me një koperativë në Prizren që bën filigran të argjendtë. Pastaj gratë qepin ngapak stoli në kartolinë kështu që është kartolinë por gjithashtu dhuratë. Sepse mund të përdorësh stolitë sikur kjo stoli {tregon stolitë e saj}. Dhe po, mendoj se produktet që bëjmë, jemi gati duke filluar të bëjmë qirinj, pra kemi një varg produktesh.
Kemi gra në Fushë Kosovë në këtë dhe gra nga Istogu, në fakt ajo pjesë e projektit sapo është mbyllur në fund të vitit të kaluar. Gjithashtu kemi gra nga Janjeva në projekt. Është projekti më i madh, më duket se kemi pasur më shumë se tridhjetë gra të përfshira në të, tashmë është paksa më i vogël. Por ka qenë një model shumë i rëndësishëm, kemi këtë model i cili nuk është ai me të cilin kemi filluar por tani e kemi konstruktuar rreth asaj që bëjmë, që do të thotë se ndihmojmë njerëzit në nevojë, ndihmojmë njerëzit në nevojë për të ndihmuar vetveten. Por gjithashtu ndihmojmë njerëzit në nevojë për të ndihmuar njerëzit tjerë në nevojë.
Projekti me prodhimin e sapunëve dhe çantave është njerëzit në nevojë që ndihmojnë vetveten dhe pastaj mësuesit e vegjël për të cilët fola më herët është realisht ndihma ndaj fëmijëve në nevojë për të ndihmuar të tjerët. Dhe kjo mendoj se është formula magjike, nëse arrin të bësh diçka të tillë. Dhe nuk mendoj se shumë OJQ mendojnë për fazën e tretë, pra mendoj se kjo është diçka për të cilën jemi goxha krenarë që kemi përfshirë diçka të tillë në punën tonë.
Erëmirë Krasniqi: Cila është lidhja juaj me anëtarët e komunitetit, tani që je më larg, cila është lidhja personale…
Elizabeth Gowing: Familja e Gjejlanes është familja e parë që kam takuar dhe ende… nuk mundem të kujtoj nëse e kam treguar këtë gjë më parë… kemi vendosur t’u ndërtojmë një shtëpi, kam folur për shtëpinë apo jo, dhe a kam treguar se babai i tyre vdiq pak pasi u vendosën në shtëpinë e re. Pra, papritmas kjo familje u bë tepër fragjile dhe shumë njerez të cilët ishin prekur nga ky tregim, ky është tregimi që kam shkruajtur në librin tim, dhe shumë njerëz lexojnë librin e takojnë familjen në atë mënyrë, kështu që shumë njerëz kanë dashur të dhurojnë para për familjen në atë mënyrë.
Nuk kemi dashur t’iu japim paratë direkt familjes, edhe kur kanë qenë në gjendjen më të brishtë, kemi dashur t’i kushtëzojmë disi dhe ky është kushti që fëmijët të shkojnë në shkollë. Sepse kur babai i tyre vdiq, djali më i madh i familjes më tha, “Më duhet të marr karrocën e babait dhe të lë shkollën”.
Dhe e keni parasysh, kjo nuk është ajo që babai yt dëshironte prandaj nuk do të lejojmë diçka të tillë të ndodhë. Por kjo ishte një betejë e vërtetë disa muaj pas vdekjes së babait të tyre, natyrisht fëmijët ishin shumë të trishtuar, nëna e tyre ishte tepër e trishtuar dhe goxha e brishtë, kështu që familja kishte me të vërtetë nevojë për mbështetje dhe ne thamë, “Puna juaj është të shkoni në shkollë dhe nëse shkoni në shkollë, ka shumë njerëz në Angli që do të ndihmojnë familjen tuaj”. Kështu që kemi formuar një lloj sponsorizimi në mënyrë që të gjithë fëmijët të shkojnë në shkollë dhe nëna e tyre të marrë para çdo javë dhe fëmijët të marrin para xhepi, kështu që kjo mënyrë ishte disi motivuese.
Dhe kjo ishte betejë e vërtetë për gjashtë muaj, e dini, njëri nga fëmijët thjesht nuk shkoi në shkollë për katër muaj, thjesht u dorëzua, vazhdonte të ikte nga shkolla kur nëna e tij e dërgonte, ajo e linte në shkollë dhe largohej dhe pastaj ai ikte përgjatë pushimit. Por ata janë, me përjashtim të Gjejlanes e cila tani mban mbulesë dhe kështu nuk mund të shkojë në shkollë, të gjithë të tjerët janë në shkollë. Unë shkoj tek ata sa herë që jam në Kosovë, që i bie ndoshta dy herë në muaj, shkoj dhe i vizitoj. Kam një lidhje të afërt dhe kontaktoj me ta në Skype apo në telefon, ndoshta njëherë në disa ditë kur nuk jam në Kosovë.
Pra kjo është ajo që më mban të lidhur dhe mendoj se roli im ka ndryshuar paksa sepse kjo është diçka për të cilën mendoj shumë përgjatë pushimit tim, prandaj ndoshta tregimet e mia kanë ndryshuar (qeshë). Por mendoj se shoh një pjesë të madhe të rolit tim për të bashkuar Britaninë e Madhe me Kosovën. Ka shumë njerëz në Britani të Madhe që interesohen, ose që mund t’i bëjmë të interesohen nëse iu tregon një rrëfim të tillë, mund t’i bësh të interesohen. Disa prej tyre kanë lexuar librin tim, disa prej tyre kanë qenë vullnetarë me ne, disa prej nesh kemi ardhur në Kosovë me organizata të tjera por kemi dashur të ndihmojmë, dhe e shoh The Ideas Partnership si një mënyrë për të bërë diçka të tillë.
Kemi shumë njerëz që dëshirojnë të dhurojnë, ndoshta para, ose dëshirojnë të dhurojnë… po mendoj, valigjja e madhe që solla me vete sot, ajo është arsyeja pse u vonova, është plot me këpucë që janë dhënë donacion nga njerëzit në Angli. Sepse ata thonë, e ke parasysh, “Këto këpucë janë të vogla për fëmijët e mi, dua t’i dhuroj për një fëmijë që do t’i veshë për të shkuar në shkollë”. Dhe mendoj se kjo është diçka që The Ideas Partnership e bën shumë mirë, fakti që e krijojmë lidhjen direkte në mënyrë që gruaja që dhuron këpucët e fëmijëve të saj, pranon një fotografi të djalit që është duke i veshur tani ato këpucë në Fushë Kosovë, ne i dërgojmë ato dhe themi se ky është filan [shqip], ai është në shkollë dhe nëna e tij dëshiron të të falenderojë, dhe e keni parasysh, në mënyrë që ato të ndihen të lidhura.
Pastaj i dërgojmë ato tek filani [shqip], i themi se këto vijnë nga një zonjë në Angli dhe këto i ka veshur i biri i saj, tani ajo dëshiron që ti t’i mbash ato. Dhe kështu mendoj se e bashkojmë botën, po…
Erëmirë Krasniqi: Lidhje personale…
Elizabeth Gowing: Saktësisht. Cila ishte pyetja juaj, isha duke…
Erëmirë Krasniqi: Ishte më shumë rreth asaj se cila është lidhja juaj tani?
Elizabeth Gowing: Mendoj se tani një prej gjërave të rëndësishme që mund të bëj është të jem ajo që krijon lidhje kështu që gjithmonë kur jam në Angli, që i bie një herë në muaj, gjithmonë kthehem me një valixhe të madhe. Shpesh dy, sepse British Airways më lejon dy valixhe. Dhe sjell rroba fëmijësh, veçanërisht rroba fëmijësh dhe batanije e këpucë fëmijësh e gjithçka tjetër. Dhe pastaj të shtunën shkoj nëpër familje në Fushë Kosovë dhe ua dhuroj ato foshnjeve të posalindura, të vejave, familjeve të cilat janë duke kaluar nëpër kohë të vështira, dhe bëj një fotografi të cilën e dërgoj me një përshkrim të shkurtër.
Pra, kjo është një pjesë për të cilën mund të kontribuoj, tani kemi staf, kemi një staf lokal. Kemi 27 pjesëtarë të stafit, jo të gjithë punojnë me orar të plotë, po mendoj shumica prej tyre punojnë me gjysëm orare. Por gjithsesi, 27 pjesëtarë të stafit, dhe gjysma prej tyre janë nga komunitetet roma, ashkalinj dhe egjiptas…
Erëmirë Krasniqi: A e angazhoni të tërë komunitetin përmes kësaj pune?
Elizabeth Gowing: Në Fushë Kosovë, po mendoj, në një mënyrë apo në një tjetër kemi prekur të gjitha familjet, e keni parasysh. Kemi një kopësht me tetëdhjetë njerëz dhe ajo ka tri vjet ekzistencë tani, nëse mendoni, sa gjenerata fëmijësh i bie…
I kemi dërguar gjithë këta fëmijë në shkollë çdo vit, e keni parasysh, jo vetëm në vitin 2011. Dhurojmë rroba, ofrojmë bursa për të rriturit që dëshirojnë të kthehen në skollë të mesme, iu ofrojmë shkollën e natës në mënyrë që të marrin çertifikatën. Pra ka shumë mënyra përmes të cilave kemi prekur njerëz të ndryshëm, dhe një program të madh për gratë shtatzëna, për shtatzëni të sigurtë. Kemi rreth dyzet gra në Fushë Kosovë dhe rreth dyzet gra në Janjevë të cilat çdo javë marrin vitamina dhe ne paguajmë transportin për t’i dërguar në spital në mënyrë që të lindin në kushte të sigurta.
Dhe marrim batanijet të cilat janë thurur nga gratë në Angli, e keni parasysh, pra do të thoja se jam shumë e afërt me komunitetin, e ke parasysh, për t’iu përgjigjur pyetjes tënde. Nuk jemi vetëm në atë komunitet, jemi në Fushë Kosovë, Janjevë, Lipjan, Obiliq, Gjakovë, Graçanicë, ishim në Istog deri në fund të vitit të kalur. Dhe ndihem se është edhe një vend tjetër, ndoshta, po, Prishtina meqë kemi zyrën këtu dhe ndoshta po mendoj për këtë, pra…
Erëmirë Krasniqi: Si jeni zgjeruar, po mendoj… sepse keni filluar në Fushë Kosovë.
Elizabeth Gowing: Po, dhe Fushë Kosova është ende projekti ynë më i madh, e keni parasysh, në Fushë Kosovë kemi gjithçka. Ndërkohë që në vende të tjera kemi kopështin por vetëm tri herë në javë, në Fushë Kosovë është çdo ditë. Në Janjevë kemi ndërmarrjen shoqërore poashtu dhe kemi disa klasë por jo aq shumë, jo si aktivitetet tona të së shtunës. Kemi klasën e artit, kemi orët e anglishtes, kemi orët e shqipes në ditë të caktuara të javës.
Në Obiliq kemi klasë për fëmijë më të rritur tri herë në javë. Nuk kemi ndërmarrje sociale e asnjë punë shëndetësore në Obiliq. Në Gjakovë punojmë specifikisht me fëmijë të verbër dhe jo vetëm nga komuniteti por nga të gjitha komunitetet, punojmë së bashku me Shoqatën e të Verbërve, pra ky është një projekt krejtësisht i ndryshëm. Nuk ka punë antenatale, as ndërmarrje shoqërore. Thjesht punojmë për t’i mbështetur këta fëmijë në shkollë.
Pra mendoj se idealisht… do të thoja se kemi një organizatë që ka një numër tepër të madh të vullnetarëve, kemi rreth njëqind vullnetarë, 120 vullnetarë. Kemi një qendër, disa qendra, një qendër në Janjevë, një në Fushë Kosovë, disa të tjera në vende të tjera. Dhe nëse dikush na tregon për ndonjë nevojë që ka, ne mund të mobilizohemi dhe t’i realizojmë nevojat, ta zgjidhim problemin. E dini, një ditë dikush më tha, dikush nga komuniteti në Fushë Kosovë më tha, “Me të vërtetë kemi nevojë për orë të gjermanishtes”.
Ka shumë njerëz që janë kthyer nga Gjermania ose fëmijë që janë rritur në Gjermani ose fëmijë që duan të zhvendosen në Gjermani apo të fejohen me dikë të atij komuniteti të njerëzve që jetojnë në Gjermani, dhe unë dërgoj një email të gjithë vullnetarëve dhe kishim një në qendrën tonë brenda më pak se një jave, ishim të aftë të fillojmë me orë të gjermanishtes. Dhe e ke parasysh, mendoj se asnjë OJQ tjetër mund të funksionojë ashtu sepse normalisht duhet të aplikosh për fonde dhe do të duheshin deri në gjashtë muaj për të marrë një aprovim dhe deri atëherë nuk do të kishte pasur interesim. Prandaj, pikërisht për këtë arsye, ne kemi mundësi të jemi shumë të shpejtë në gjetjen e zgjidhjeve.
Erëmirë Krasniqi: Në rregull. Po mendoja, në fakt nëse nuk ke asgjë për të shtuar për The Ideas Partnership, po mendoja për librin, a gjen inspirim nga puna që bën atje? A janë këto non-fiksione kreative apo fiksion i pastër, a mund, a mund të na tregosh?
Elizabeth Gowing: Pra, quhet “Travels in Blood and Honey. Becoming a Beekeper in Kosovo” [Udhëtime në Gjak dhe Mjaltë. Të Bëhesh Bletar në Kosovë]. Pra ky njëmend tregon rrëfimin e asaj kur kam arritur në Kosovë për herë të parë në vitin 2006 deri në vitin 2008 kur jemi larguar nga Kosova, kapitulli i fundit flet për kohën kur jemi larguar nga Kosova. Kur kemi menduar se, e keni parasysh, kur Rob gjeti një punë në Angli dhe kemi menduar se kohës tonë në Kosovë po i vinte fundi. Pak dinim se (qeshë) ai ishte vetëm fillimi. Por… kjo është, kjo është ndjenjë komplet tjetër për mendimin tim sepse flet për atë se si është të bëhesh bletar por gjithashtu flet për mësimin jo vetëm bletarinë. Por mësimin e historisë së Kosovës, traditave dhe ushqimit të saj. E keni parasysh, në libër ka receta për gjërat që mund të bësh me mjaltë.
Është një libër shumë i ëmbël dhe lirik. Mendoj se disi flet shumë për peisazhin, periferitë, fshatrat dhe disi është një tregim dashurie për mua, e dini, rënie në dashuri me Kosovën. Dhe, po, e dini, e dua atë libër sepse me të vërtetë flet për atë, udhëtimin. Por, më kujtohet se kishte një recension që thoshte se ishte shumë jokritik ndaj Kosovës dhe mendoj se kjo është e vërtetë, po mendoj, nuk kam dashur të jem kritike por gjithashtu nuk kisha hyrë shumë thellë, nuk kisha takuar ende komunitetin në Fushë Kosovë në mënyrë që të shihja disa nga problemet dhe frustrimet. Kështu që, po, është një tregim dashurie, kur dashurohesh në dikë, nuk je kritike (qeshë).
Pastaj libri i dytë që kam shkruajtur, në fakt kam filluar ta shkruaj para se të botohej i pari, ky libër flet për Edith Durham, grua britanike e cila ka ardhur në Kosovë para njëqind vjetëve, ky është libër ndryshe, e keni parasysh, pjesërisht biografi. Quhet “Edith dhe Unë: Në rrugën e një udhëtareje eduardiane në Kosovë”. Pra, është pjesërisht tregimi i Edithit dhe pjesërisht tregimi im duke mësuar për të dhe duke ecur në hapat e saj. Pra, fillon me pjesën ku unë mësoj për të kur kemi jetuar këtu, por pastaj flet për mua që kthehem në Angli dhe mbetem në një banesë të vogël në Londër, duke u ndier e frustruar për faktin se jeta ime në Kosovë, e cila kishte qenë shumë e pasur dhe e lumtur, ishte, në fakt unë isha larguar nga ajo. Dhe unë teksa kujtoj se ka qenë një grua tjetër britanike e cila kishte shkuar në Kosovë njëqind vjet më parë dhe kishte pasur përvojë të mrekullueshme dhe pastaj i ishte dashur të kthehet në Londër në një banesë të tillë dhe kishte qenë shumë e frustruar.
Dhe po, kjo është arsyeja pse pata filluar të hulumtoj për të, pak nga malli për shtëpinë, po, kur isha në Angli mendoja për Kosovën, por në mes të procesit të shkrimit të librit, Rob fitoi një punë tjetër këtu kështu që pjesa e dytë e librit flet për udhëtimet e mia në Kosovë ku i kam përdorur udhëtimet e Edithit si udhërrëfime, pra është pjesërisht një libër udhëtimi, pjesërisht biografi e pjesërisht autobiografi. Dhe pastaj libri i tretë është tregimi i bashkëshortes së mbledhësit të mbeturinave, dhe kjo është shoqëri tepër e jashtëzakonshme në Kosovë që e tregon rrëfimin e Hetemes dhe Gjejlanes si dhe takimin me atë familje dhe atë në të cilën ky takim më ka futur. Pra, ky me gjasë është libri që ka më së shumti prani të vetes time në të, e keni parasysh, ky është tregimi që më intereson më së shumti sepse me të vërtetë i ka dhënë formë, të paktën për tani, asaj që unë jam.
Por ky libër është më shumë kritik ndaj Kosovës, nuk është një tregim dashurie sepse e ke parasysh, natyrisht që flet për frustrimet këtu dhe mënyrat se si disa komunitete diskrimnohen këtu dhe…. Por me shpresë është një tregim pozitiv sepse ka një fund të lumtur dhe pastaj libri im më i fundit i cili është botuar vitin e kaluar është The Silver Thread [Peri i Argjendtë], i cili flet për filigranin e argjentë, dhe nëntitulli A Journey Through Balkan Craftsmanship [Një udhëtim nëpër zanatet e Ballkanit]. Pra ëshë një libër për Ballkanin, jo vetëm për Kosovën, edhepse është i fokusuar kryesisht në Kosovë. Por ka disa kapituj për Shqipërinë dhe një tjetër për Stambollin. Dhe ky libër flet për filigranin e argjendtë dhe fillon, në fakt fillon shumë më përpara se libri im i parë.
Kontakti i parë që kam pasur me Kosovën është kur ishim duke jetuar në Londër dhe Rob pati fituar një punë në OSBE, një punë dy javëshe si monitorues i procesit elektoral përgjatë zgjedhjeve të para këtu. Pra në vitin 2001, ai erdhi këtu për dy javë dhe ishte i bazuar në Prizren dhe ishte, e keni paraysh, në një qendër votimi këtu dhe ai më solli filigran të argjentë, një qafore tepër të thjeshtë. Dhe tregimi fillon me atë dhe pastaj shpjegon se si më është dhënë kjo qafore e bukur, e jashtëzakonshme dhe se si kam dashur të zbuloj se nga vjen ajo. Kështu që u ktheva në Kosovë, kam shkuar në minierë, në minierë në Trepçë për të parë prej ku vjen argjendi dhe pastaj kam shkuar në Novobërdë për të parë ku bëhet shkrirja. Pastaj kam shkuar në Prizren për të parë se si ata në koperativë punonin me filigran, dhe pastaj kam vizituar gratë, në fakt në Shqipëri, të cilat mbledhin filigran e të cilat disi më kanë treguar rrëfimet e, historinë e tij dhe pastaj kam shkuar…
Erëmirë Krasniqi: Cilat janë tregimet rreth këtij lloj zanati?
Elizabeth Gowing: Po, sidomos mënyra se si përdoret, ka disa detaje, detaje teknika në libër rreth asaj se si bëhet filigrani, këto lloj teknika. Por ajo që më intereson më shumë është konteksti njerëzor, të kuptuarit e asaj se si për shembull, pa marrë parasysh sa e pasur ka qenë një grua, edhe nëse ka pasur mundësi të ketë gjithë stolitë e arit, ajo gjithmonë është dashur të ketë një stoli të argjendit sepse argjendi kishte fuqinë të largojë syrin e keq. E keni parasysh, pra, argjendi është i rëndësishëm, nuk është vetëm ari i të varfërve, është i rëndësishëm në vetvete. Dhe pastaj xhubleta [Shqip], kostumi tradicional shqiptar, kam shkuar në Malësi të madhe dhe në Lugun e Bjeshkëve, ku të gjitha gratë e reja, nuset e reja nga të gjitha fushat vishen me xhubletë e cila është e vjetër ndoshta deri në tremijë vjet ose diçka ashtu, si stil.
Dhe kanë gjithë ato stoli të ndërlikuara dhe ka disa lloje të veshjeve tradicionale, gratë kishin tong të zgjatur si zinxhir i gjatë me tong dhe pastaj ajo ishte ashtu në mënyrë që gruaja të mund të merrte prush, gacë të djegur nga mangalli [shqip] në mënyrë që t’ia ndizte cigaren burrit të saj me të, kështu pra ajo duhej të kishte tong. Dhe pastaj thonë se ajo duhej të mbante dorën kështu {shpjegon me duar}, sepse Zoti mos e bëftë që gaca që digjej të binte në këmbët e burrit, ajo duhej të binte në dorën e saj fillimisht.
Pra po, kam mësuar, këto gjëra të mësojnë edhe për shumë gjëra tjera dhe pastaj simbolizmi i shumë bletave, në fakt, të bëra nga filigrani sepse kjo simbolizon punën e madhe dhe ëmbëlsinë që nusja sjell në familje. Plot trekëndësha sepse ata janë kundër syrit të keq, dhe e keni parasysh, kjo është mënyrë e të kuptuarit të njerëzve, dhe pastaj kur shkon e sheh të gjithë filigranistët e rinjë në Prishtinë të cilët kanë, edhe vetëm disa gra të reja që sapo kanë filluar biznesin. Është e mrekullueshme të futesh në dyqanet e tyre dhe të shohësh gra të reja, profesionale teksa blejnë filigran aty. Dhe kjo është një shije e Renesancës në Koovë, njerëzit nuk blejnë Swarovski në fund të rrugës, ata blejnë në këto dyqane. Dhe e blejnë si dhuratë për ndonjë kolege biznesi apo diçka e tillë. Gratë moderne blejnë filigran, pra ky është tregimi që e rrëfej. Ajo që ka qenë shumë interesante me këto libra është që kam biseduar shumë rreth librave të mi sepse më pëlqen të bëj…
Erëmirë Krasniqi: Cila është audienca? Kjo më intereson.
Elizabeth Gowing: Po, kjo gjë ka qenë interesante. Kur kam filluar… fillimisht ka qenë libri për bletët ku kam rënë në kontakt me të gjitha organizatat bletare në Angli dhe disa prej tyre…. Ata janë kryesisht bujqë të interesuar në bletari dhe praktikat e saj, por disa grupe kanë qenë të interesuara të dëgjojnë rreth bletarisë në një vend tjetër dhe pastaj kam filluar… duke folur me disa grupe grash, ekziston një rrjet i madh i quajtir Instituti i Grave i cili ka… rreth tridhjetë mijë, jo s’mund të ketë kaq shumë, ndoshta tre mijë grupe në Britani, degë në Britani. Por sidoqoftë, e keni parasysh, janë shumë. Dhe ato janë kryesisht gra të moshuara, kryesisht në zona rurale. Shpesh shumë tradicionale, ky institut ka një reputacion në Britani për atë se është rreth përgatitjes së gjemit në shtëpi dhe artizanateve, edhepse jo të gjitha grupet janë të tilla. Por pra, kjo ka qenë një audiencë mjaft e moshuar që nuk kanë ditur për Kosovën dhe kanë qenë të interesuar, e keni parasysh, të mësojnë diçka.
Dhe pastaj, sidomos me librin e fundit, është një grup në Britani i quajtur Shoqëria e Artit që ka rreth gjashtëqind degë nëpër Britani dhe secila prej tyre ka një ligjëratë çdo muaj për një temë rreth artit, arteve të bukura. Ata gjithmonë kërkojnë ligjerues dhe janë goxha rigoroz në përzgjedhjen e ligjëruesve, kështu që më është dashur të kaloj nëpër këtë proces por tani jam në listën e tyre dhe kryesisht bisedat kryesore që bëj janë për shoqëritë e artit të cilat janë grupe të mëdha, zakonisht mbi njëqind. Kam pasur një të hënën, kishte rreth 150 njerëz në mëngjes dhe 130 pasdite, kështu që supozoj se kjo është paksa më ndryshe, duhet të paguash goxha më shumë për t’u bërë pjesë e atij grupi, krahasuar me të tjerët për të cilët po flisja.
Këta janë njerëzit, që e keni parasysh, e konsiderojnë veten të kulturuar dhe edukuar dhe janë të interesuar në arte të bukura. Është e mrekullueshme të kesh mundësi të flasësh me gjithë këta njerëz të ndryshëm. Tani kam bërë rreth 160 fjalime (buzëqeshë), dhe nëse e llogaritë, dalin më shumë se njëmijë njerëz me të cilët kam folur, kështu që kjo më bën tepër krenare, pra mund të shkoj dhe të tregoj tregimin e Kosovës dhe tregimin tim.
Erëmirë Krasniqi: Cilat janë pyetjet, po mendoj, çfarë lloj kurioziteti ngjall libri?
Elizabeth Gowing: Pyetjet e mia të preferuara janë kur njerëzit pyesin për turizmin këtu. Dhe e keni parasysh, disi mendoj, “Oh, shpresoj që kjo do të thotë se ata do t vijnë”. Dhe njëherë kam marrë një email teksa isha ulur në Prishtinë që thoshte, “E dashur Elizabeth, po të dërgoj këtë email nga Hoteli Grand. Nuk do të isha kurrë këtu nëse nuk do të kishe ardhur në Institutin e Gruas në Wimbledon vitin e kaluar (qeshë)”. Dhe kjo më bën tepër krenare.
Dhe pastaj njerëzit shpesh duan të dijnë, në fakt janë tepër të interesuar për luftën dhe politikën. Ndoshta kjo është e vetmja gjë që njerëzit dijnë për Kosovën, ose të paktën mendojnë se dijnë për Kosovën. Shpesh duan të pyesin edhe për kualitetin e jetës, e ke parasysh, kujdesin shëndetësor, punësimin, energjinë elektrike, e ke parasysh, gjëra të tilla. Dhe kur flas për filigranin njerëzit gjithmonë dëshorjnë të blejnë dhe bëjnë pyetje, “Ku mund ta blej?” Sepse natyrisht e kanë zbuluar sa shumë vlerë ka dhe e kuptojnë punën që bëhet për të arritur aty, është e mrekullueshme të kem kartolinat të cilat i kanë bërë gratë në projektin tonë sepse në këtë mënyrë njerëzit mund të blejnë një pjesë të filigranit kosovar.
Kemi edhe një bashkëpunim me një dizajnere në Cornwall, e cila në fakt ka bërë këta vathë {prekë vathin e saj}, pra filigrani në këta vathë është i bërë nga një filigranist këtu, pastaj ajo i kombinon ato me kristale, rruza e perla apo çfarëdo, për qafore e vathë dhe… ato shiten mjaft mirë, dhe ajo dhuron fitimin, ajo dhuron gjithë fitimin për The Ideas Partnership. Pra, të gjithë fitojnë.
Erëmirë Krasniqi: Mendoj se mund ta mbyllim këtu por po mendoja nëse keni diçka tjetër për të shtuar? A mendoni se mund të na tregoni diçka tjetër…
Elizabeth Gowing: Po mendoj, gjithmonë ka diçka më shumë (qeshë) por jo, mendoj se mjafton.
Erëmirë Krasniqi: Në rregull, falemnderit! Falemnderit shumë!